Qazaq handyǵy tusynda halyq qaı tilde sóıledi
AQTÓBE. KAZINFORM — Qazaq handyǵy tusynda jazba jáne aýyzeki tilde aıyrmashylyq boldy. Bir anyǵy — handyq dáýir ádebıetinde qazaq tili ústemdik qurdy, ult qazaq tilinde sóılesti. Bul týraly Kazinform tilshisine fılolog mamandar aıtyp berdi.
Bul taqyrypta akademık Rabıǵa Syzdyqova «Qazaq handyǵy qurylǵan kezde qazaq tili daıyn boldy» atty maqala jazdy, túrkitanýshy ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Murat Sabyr Kazinform tilshisine suhbat berip, «Altyn ordanyń tili — kóne qypshaq tili» ekenin aıtqan.
Onyń aıtýynsha, qazaq tiliniń eń kóne tildik derekteri Orhon-Enıseı jazba muralarynda saqtalǵan.
Qypshaq tilderin, onyń ishinde qazaq tiliniń taǵdyryn sóz etkende orta ǵasyrlarda, dálirek aıtsaq, Altyn orda dáýirinde, HІV ǵasyrda dúnıege kelgen jazba eskertkishter tiline júginemiz.
— Atap aıtsaq, olar Qutyptyń «Husraý men Shyryn», Seıf Saraııdiń «Gúlıstan bı-túrkı», Horezmıdiń «Muhabbat — name», Mahmýd bın-Alıdiń «Nahdj ál-Faradıs» atty shyǵarmalary. Jalpy, ǵylymda qalyptasqan kózqaras boıynsha, HІІІ-HІV ǵasyrlarda Altyn orda men Mysyr jerinde paıda bolǵan eskertkishter eki túrli aralas tildiń birinde: ne qypshaq-oǵyz aralas tilinde, ne oǵyz-qypshaq aralas tilinde jazylǵan (Nadjıp, Şerbak, Baskakov). Degenmen, qypshaq-oǵyz elementteri aralas kelgenmen bir-birinen alshaq ketpeı, bir ádebı dástúrge baǵynǵan. A.Zaıonchkovskııdiń «V HІІІ-HV vekah slojılsıa edınyı tıýrkskıı lıteratýrnyı ılı pısmennyı ıazyk» degen pikirine súıene otyryp, atalmysh jazba eskertkishter ortaq, biregeı túrki tilinde jazylǵan dep aıtýǵa ábden bolady. HІ ǵasyrdan bastap HV ǵasyrlarǵa deıin týys tilderdiń bárine ortaq, ártúrli rý, taıpalardyń bárine túsinikti orta túrki tili bolǵany anyq, — deıdi túrkitanýshy ǵalym, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Murat Sabyr.
Ǵalym ári qaraı Á.Quryshjanov pen Á.Ibatovtyń tujyrymdamasyn mysalǵa keltiredi.
— Orta túrki ádebı tili óz zamanynda tek qana Orta Azııa emes, qazirgi Qazaqstan jeriniń barlyq túkpiri men soltústik aımaqtaǵy túrki halyqtaryn túgel, Eýropa jerindegi «Deshti qypshaq» pen Qyrym halyqtary, tipti sonaý jer ortasy — Mysyr men Shamdy jaılaǵan mámlúk qypshaqtaryna tán jazba eskertkishterdiń bárin qamtıtyn, solardyń bárine ortaq ádebı til bolǵan, — dep jazylǵan onda.
— Osy ortaq túrki tiliniń sol orta ǵasyrlardyń ózinde-aq eki úlken tarmaǵy, qypshaq jáne oǵyz varıanty ózindik belgilerimen daralana bastaǵan edi. Til tarıhy halyq tarıhymen tyǵyz sabaqtas, ekstralıngvıstıkalyq jaǵdaılarǵa táýeldi. Orta túrki ádebı tiliniń qypshaq varıanty basqalarǵa qaraǵanda HІІІ-HІV ǵasyrlarda tarıh sahnasynda moıny ozyq boldy, óıtkeni Deshti qypshaqta, Altyn ordada jáne Mysyrda qypshaqtar gegemondyq ról atqardy. Sondyqtan birtutas orta túrki tili, naqtyraq aıtsaq, kóne qypshaq tili edi. HІІІ-HІV ǵasyrlarda Eýrazııa keńistiginde, Jibek jolynyń boıynda halyqaralyq tilge aınalǵan da osy kóne qypshaq tili bolatyn. Altyn ordanyń resmı tili de kóne qypshaq tili bolatyn. Jazba muraǵattar kóne qypshaq tilinde jazylǵan. Qazaq tili birtutas, monolıtti til, biraq bul tutastyqtyń bastaýy kóne túrki zamanynan bastalyp, orta ǵasyrlarda shyńdalyp, ulttyq deńgeıde daralana bastaıdy. Sol dáýirlerden báz-baıaǵy qalpynda, dybystyq jáne maǵynalyq tulǵasy ózgermeı qazaq tiline jetken sózder baıyrǵy sózdik qordy quraıdy, — degen suhbatta Murat Sabyr.
Ǵalym jazba ádebı til Abaı Qunanbaıulynyń kezinde qalyptasqanyn aıtady.
— XІІІ ǵasyrda orta túrki tili boldy. Sodan ulttyq tilder ydyraı bastady. Mahmud Qashqarı kórsetken 4 belginiń bári bizdiń qazaq tilinde saqtalǵan. Sóz basyndaǵy «j», sóz sońyndaǵy «ǵ»-nyń túsip qalýy, sóz ortasyndaǵy «ı», sóz sońyndaǵy «s» — bári Mahmud Qashqarı kórsetken qypshaq tiliniń erekshelikteriniń bári qazaq tilinde saqtalǵan. Biz sol kóne qypshaq tiliniń jalǵasymyz. Kóne qypshaq tilinen keıin kóne qazaq tili, baıyrǵy qazaq tili boldy. Al jazba ádebı til Abaı Qunanbaıulynyń kezinde qalyptasty. Oǵan deıin aýyzsha ádebı til boldy, — professor.
Ǵalymnyń bul sózin qazaq ádebıeti kafedrasynyń doktoranty Rıta Jumaǵalıeva da qostady.
Onyń aıtýynsha, ótken dáýirlerdegi ádebı til máselesine kelgen kezde ǵalymdar akademık Rabıǵa Syzdyqtyń eńbekterine súıenedi.
Ol — qazaq til biliminde qazaq ádebı tiliniń tarıhyn zerttegen birden-bir ǵalym. Handyq dáýirden aýdıo, vıdeo jetken joq, qoldaǵy derek — hannyń jarlyǵy, kórshi memleketterge jibergen hattary.
— Solardyń báriniń tili — qazaqtyń eski jazba tili. Qazaq handyǵy dáýirinde qańǵy, qypshaq, arǵyn, naımannyń ortaq tili — qazaq tili. Sol dáýirde jazylǵan taǵy bir úlken týyndy — Qadyrǵalı Jalaıyrdyń eńbegi. Ol da qazaqtyń eski ádebı tilimen jazylǵan. Handyq dáýir dese jyraýlar poezııasy eske túsedi. Handyq dáýirdiń ádebı týyndylary jyraýlar poezııasy túrinde jınaqtalǵan. Muhtar Maǵaýın qurastyrǵan «Bes ǵasyr jyrlaıdynyń» birinshi tomy osy jyraýlar poezııasyna arnalady. HV ǵasyrdaǵy Asan Qaıǵynyń tolǵaýlary, HVІ ǵasyrdaǵy Shalkıizdiń tolǵaýlary, HVІІ ǵasyrda Jıembet pen Marǵasqanyń tolǵaýlary bar. Barlyǵyn qarap otyrsaq, taza qazaq tilinde jazylǵan, bári túsinikti. Keıbirinde kóne sózder ǵana bar. Kirme sózder, kónergen sózder de kezdesedi. Bul tabıǵı zańdylyq. Bir ǵana jaýap — handyq dáýir ádebıetinde qazaq tili ústemdik qurdy, ult qazaq tilinde sóılesti, — dedi Q.Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik ýnıversıteti, qazaq ádebıeti kafedrasynyń doktoranty Rıta Jumaǵalıeva.
Eske sala keteıik, biz buǵan deıin Qazaq handyǵy tusyndaǵy saýda-sattyq jaıly materıal jarııalaǵan bolatynbyz.