Qazaq halqynyń qaharman uly - Batyr Baýyrjan Momyshuly
Batyrdyń ómir jolyna kóz júgirte otyryp, amalsyz osyndaı oıǵa qalasyń. Ol Jambyl oblysynyń Jýaly aýdanyna qarasty Kólbastaý aýylynda dúnıege kelgen. Shymkenttegi 7 jyldyq mektep-ınternatyn bitirgen soń, biraz jyldar mektepte muǵalim bolypty. Bul sol kezdegi eń bir abyroıly, bedeldi mamandyqtardyń biri. Sol kezdiń ózinde-aq eńbekqorlyǵymen, óz qyzmetine degen ynta, jigerimen, darynymen kózge túsken jas jigitke aýatkomnyń hatshysy, mılıtsııa bastyǵy sııaqty asa jaýapty qyzmetter senip tapsyrylǵan. Baýyrjan Momyshuly ásker qataryna 1932 jyly alynypty. Eńbekqor, isker azamattardyń qandaı da bolsyn isten nátıje shyǵara biletini belgili. Baýkeń boıyndaǵy mundaı qasıetterin ásker qatarynan oralǵannan keıingi jyldary kórsetse kerek. Osy ýaqytta biraz jyldar Shymkent, Almaty qalalaryndaǵy bank salasynda jemisti eńbek etken ol, jaqsylap qolǵa alsa, ózinen táp-táýir qarjygerdiń de shyǵatynyn kórsetken. Budan ári qaraı Baýkeńniń ómiri óziniń týa bitken qasıetterimen baılanysty, ıaǵnı ásker salasyndaǵy qyzmettermen jalǵasady. ıAǵnı ol 1936 jyly Lenıngrad fınans akademııasy janyndaǵy kýrsty támamdap, qaıtadan Qyzyl Armııa qataryna alynǵan. Onda júrip, vzvod, rota, komandıri polk shtaby bastyǵynyń kómekshisi sııaqty basshylyq qyzmetterdi atqarady. 1941 jyly Qazaq áskerı komıssarıatynyń nusqaýshysy bolady. Al Uly Otan soǵysy bastalysymen 316-shy atqyshtar dıvızııasynyń jasaqtalýyna atsalysyp, sol dıvızııa quramynda maıdanǵa attanady. Onda Baýkeń nemistermen Máskeý túbinde bolǵan aıqastarǵa qatysyp, áıgili 8-shi gvardııalyq dıvızııanyń batalon, polk komandıri bolyp, soǵys biterdiń aldynda osy gvardııany basqarady. Tap osy surapyl soǵys jyldarynda ol óziniń asqan erligimen, soǵys óneriniń qyr-syryn meńgergen bilikti jaýyngerlik qasıetimen erekshelenip, onyń ataq-dańqy ańyzǵa aınalady. Soǵystan soń Baýkeń Keńes armııasy Bas shtaby janyndaǵy Joǵary áskerı akademııany bitirgen. Al 1950-1956 jyldar aralyǵynda áskerı akademııada sabaq bergen jáne túrli áskerı qyzmetterdi atqarǵan. Baýyrjan Momyshulynyń erlik isteri men onyń soǵys qımyldary jóninde jazyp qaldyrǵan eńbekteri men estelikteri, halyq arasynda «Baýyrjan aıtqan eken» degen áńgimeleri keıingi urpaqqa, óz eline degen súıispenshilik pen mahabbatyń, erlik pen eldiktiń úlgisi bolyp qaldy. Baýkeńniń erlikteri jóninde osy ýaqytqa deıin kóptegen eńbekter jazyldy. Olardyń eń tanymaldarynyń biri belgili orys jazýshysy Aleksandr Bektiń «Arpalys» («Volokolam shossesi») povesi. Bul kitap nemis, cheh, evreı, aǵylshyn, frantsýz, t.b. shet el tilderine aýdarylǵan. Baýyrjan Momyshuly týraly shyǵarmalardy qazaq jazýshylary da kóp jazdy. Ol týraly túsirilgen fılmder de jetkilikti. Al osynshama kópti kórgen, beldi qyzmetterdi atqaryp, úlken marapattardyń, ataqtardyń ıesi atanǵan tanymal tulǵanyń ózgelerge aıtary, keıingi urpaqqa qaldyrary az bolmasa kerek. Onyń soǵystan keıingi jyldary aınalysqan shyǵarmashylyq jumystary men jazyp qaldyrǵan eńbekteri osyndaı nıetten týǵan dúnıeler deýge bolady. Kórnekti jazýshynyń orys jáne qaza tilderinde jazyp qaldyrǵan «Bir túnniń tarıhy», «Ushqan uıa» sııaqty alǵash shyqqan kitaptary men odan keıin jazylǵan «Máskeý úshin shaıqas», «Jaýyngerdiń tulǵasy», «Maıdan» sııaqty ózge de kóptegen shyǵarmalary oqyrman júregine jol taýyp, kópshiliktiń izdep oqıtyn kitaptarynyń birine aınaldy. Bul shyǵarmalardyń barlyǵy da kóptegen elderdiń tilderine aýdarylyp basyldy. Osy rette, «Egemen Qazaqstan» gazetinde 2008 jyly sáýirdiń 4-inde jarııalanǵan Kósemáli Sáttibaıdyń «Ańyz ben aqıqat» atty maqalasynan úzindi keltire ketkendi jón kórdik. «...Kóziniń tirisinde-aq ómiri ańyzǵa aınalǵan halqymyzdyń qaharman perzentteriniń biri Baýyrjan Momyshuly týraly áli tolyq aıtylyp ta, jazylyp ta bitken joq. Fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Mekemtas Myrzahmetov Jambyl oblysyna ornyǵyp, Muhammed Haıdar Dýlatı atyndaǵy Taraz memlekettik ýnıversıtetiniń kafedra meńgerýshisi atanǵaly beri atqarǵan kóptegen súbeli eńbekteriniń birin, mine, osy batyr muraǵatyndaǵy sarǵaıǵan qujattardy jınaqtap, kóptomdyq ázirleýge baılanysty jasap jatyr desek, artyq aıtqandyq emes. Bul úshin ǵalym aldymen ýnıversıtet qabyrǵasynan Baýyrjantaný ǵylymı ortalyǵyn ashty.... - Baýyrjan Momyshuly, sóz joq, batyrlyǵyna qalamgerligi saı tarıhı tulǵa. Árıne, kózsiz batyr emes, aldy-artyn aqylmen, oımen barlaı bilgen biregeı beren. Biraq Baýkeń aıtypty degendi kóp estigenimizben, ?Ofıtser jazbalary?, ?Ushqan uıa?, ?Máskeý ushin shaıqas? jáne sekseninshi jyldary jarııalana bastaǵan ?Qanmen jazylǵan kitabymen? tanys oqyrmandar batyrdyń muraǵatynda bulardan basqa da osynshama mol qazyna qalǵanyn estip, qýanyp otyr. Osyǵan baılanysty óz oı-pikirińizdi bilsek dep edik. ? Durys aıtasyń. Baýyrjan Momyshuly ? ádebı jáne áskerı ónerde artyna qaıtalanbas ulanǵaıyr ulttyq rýhanı mura qaldyrǵan biregeı qalamger. Onyń qazaq jáne orys tilinde jazylǵan tórt tomǵa jýyq shyǵarmalary búginde qalyń oqyrmannyń ıgiligine aınalýda. Sondyqtan, men aıtyp, jazyp júrgen 30 tomdyqqa enetin tyń týyndylary qaıdan jáne qandaı derekter kózinen quralmaq degen suraǵyń kókeıge qonady. Baýkeńniń jańadan shyqqaly otyrǵan kóptomdyǵy negizinen QR Ortalyq arhıvinde, Máskeýdegi arnaıy áskerı arhıvte, oblystyq, qalalyq arhıvterde jáne uly Baqytjan Momyshulynyń úıinde saqtalyp kele jatqan, buryn esh jerde jarııalanbaǵan qoljazbalarynan turady. Buǵan qosa jeke adamdardyń qolynda jáne ózimniń arhıvimde turǵan sanqıly jazba derekter de bar. Bulardyń barlyǵy batyrdyń tikeleı óz qolymen jazylǵan. - Sonda bul qujattar qaı jyldardy qamtıdy? ? Bul Baýkeńniń 1928 jáne 1982 jyldar aralyǵynda hatqa túsirgen dúnıeleri. ıAǵnı, batyr ómiriniń 54 jylyn qamtıdy. - Batyr Baýkeńniń 1910 jyldyń 24 jeltoqsanynda dúnıege kelgenin eskersek, sonda qolyna 18 jasynda qalam alyp, oı qaýzaı bastaǵan eken-aý. ? Ras, Baýkeńniń jazýshylyq talanty erte oıanǵan. Onyń ?meniń ákimdik karerim ? mansabym aýyldyq mılıtsıonerden bastaldy. Biraq ádebıettegi jolymdy sol kezdiń ózinde izdeı bastadym. Ol zamanda bizderde qazaqtyń saýatty jigitterin, jańa ómirdi ornatýshylardy saýsaqpen sanaýǵa da bolatyn. Jaı jaǵdaıdyń aýanyna laıyq bizderdiń aǵartýshy da, baspager de, ári jazýshy, ári redaktor da bolýymyz kerek. Biraq árqaısysymyz ózimizge áýelden táńiri taǵaıyndaǵan isti izdedik?, dep, óziniń mańdaıyna áskerı ómirdiń qıyndyǵy men qyzyǵy buıyrǵanyn eske alyp, tebirenetini bar. Surap qalǵan ekensiń, aıtaıyn, mysaly, Baýkeńniń tyrnaqaldy tuńǵysh ocherki 1928 jyly Jýaly aýdanynyń (ol kezde Jýaly, Túlkibas, Saıram aýdany bir) ?Sotsıalıstik mal sharýashylyǵy? degen gazetinde ?Taý saǵyz ben kók saǵyz? degen atpen jarııalandy. Osy ocherkiniń ózinde-aq Baýkeńniń qalam siltesi, sóz saptaýy jup-jumyr kelip, keleshektegi jazýshynyń tabıǵı bolmysy eles berip turady. Birde inilik izetpen: ?Baýke, baspasózde tuńǵysh jarııalanǵan shyǵarmańyz qandaı edi?? dep suraǵanymda, ?ýaqyt talabyna ún qosyp jazǵan shyǵarmasymaǵym osy ocherk bolatyn? dep aıtyp edi. - ?Taý saǵyz ben kók saǵyz? degeni ne sonda? ? Buryn elde rezińke degen buıym tapshy bolǵan. Sol kezde bizdiń jaqtyń basshylary eńbekshilerge bir arnaıy shóp ósirtip, sodan rezińke aıyratyn. Nebir zamandar ótti ǵoı qazaqtyń basynan. Óziń sııaqty men de tuńǵysh ocherkiniń jaı-japsaryn Baýkeńnen suraǵanymda osylaı dep kúlip edi. - Biraq Baýkeń bir jaǵynan Keńes ókimetiniń saıasatynyń yqpaly bar, ekinshi jaǵynan áskerı qyzmettiń temirdeı tártibi bar, kezinde orys tilinde óndire jazǵan sııaqty ma, qalaı? ? Iá, búginde asa qundy rýhanı muraǵa aınalyp otyrǵan Baýkeń jazbalarynyń basym bóligi orys tilinde jazylýymen erekshelenedi. Biraq budan ol kisini tek qana oryssha oılaıdy eken degen oı týyndamaýy kerek. Aıtarynyń bári, saıyp kelgende, Alash pen ulttyń múddesi, halyq rýhynyń erkindigine kelip tireledi. Kórkem shyǵarma bolsyn, tarıhı-derekti dúnıe bolsyn, qazaq jáne orys tilinde erkin jaza biletin jazýshy ol kezde neken-saıaq bolsa, sonyń biri Baýkeń edi». Baýyrjan Momyshuly ataq-dańqtan kende adam emes. Ol Keńes dáýirindegi Memlekettik syılyqtyń laýreaty, «Qyzyl Tý, Eńbek Qyzyl Tý, Halyqtar dostyǵy, 1-shi dárejeli Otan soǵysy, 2 ret Qyzyl Juldyz, Qurmet belgisi» syndy orden-medaldarmen marapattalsa, halqynyń shyn mánindegi qaharman ulyna Qazaqstan táýelsizdikke qol jetkizgennen keıin «Keńes odaǵynyń batyry" ataǵy berildi. Osylaısha qazaq halqy batyr ulynyń asqaq rýhyn taǵy bir ret ulyqtady.
