Qazaq ǵalymy munaıdan óńdeletin dárini bıoqaldyqtan jasamaq
ASTANA. KAZINFORM – Nazarbaev ýnıversıtetiniń professory, hımııa ınjeneri Nurshat Nurajy bastaǵan bir top ǵalym munaıdan óńdeletin dári-dármekti tiri aǵzalardyń qaldyǵynan alý jobasyn iske asyryp jatyr. Keıin osy ınjenerııalyq sheshim arqyly Qazaqstannyń munaıǵa negizdelgen ekonomıkasyn ártaraptandyrýǵa úles qospaqshy.
12 molekýlanyń qupııasy
Birden aıtý kerek, bıomassany munaı ornyna óńdep paıdalaný ıdeıasy álemde talaıdan beri aıtylyp júr. Biraq teorııany iske asyrýdyń naqty jolyn áli eshkim dóp basyp taba qoıǵan joq. Sondyqtan ǵalymdar ózara ǵylymı báıgege túsip jatyr deýge bolady. 2019 jyldan beri osy jarysta Qazaqstan da baq synap jatyr.
«Muny biz óz aramyzda «bıoqaldyqtardan materıal óndirý jobasy» deımiz, óte aýqymdy joba. Maqsatymyz – bıoqaldyqtardan dári jasaý. Dári bolsyn, rezeńke bolsyn, polımer bolsyn, basym kóbi munaıdan hımııalyq jolmen alynady. Al bul materıaldyń adam ómirinde qoldanylmaıtyn salasy joq. Farmatsevtıka, qurylys, kosmetıka, energetıka, kıim ındýstrııasy, ǵarysh, elektronıka, jıhaz sharýashylyǵy, tamaq ónerkásibi, bári-bári munaı ónimderin óte kóp «tutynady». AQSh-tyń Energetıka mınıstri ósimdikten alynatyn 12 molekýlany atap, «osylardyń reaktsııa tizbegin ashsaq, munaıǵa táýeldilikten qutylamyz» degen. Osy tásilmen dári-dármekti de bıoqaldyqtardan alýǵa bolady. Sonyń ǵylymı jolyn, hımııalyq tizbegin jobalap jatyrmyz. Dárini alý jolyn tapsaq, polımer alýǵa kóshemiz. Biraq tezdetpesek, kesh qalýymyz múmkin. Óıtkeni búkil álem qazir osy 12 molekýlanyń tóńireginde jarysyp jatyr. Kim birinshi bolyp tizbekti dáleldese, patentter sonyń menshiginde ketedi», - deıdi ǵalym.
Bul jerde bıomassa retinde shóptiń, aǵashtyń, baldyrdyń, maldyń, balyq pen qustyń tinderin, súıektiń, jún-teriniń túrli qaldyǵyn paıdalanýǵa bolady. Bıomassany reaktorǵa salyp, qyzdyrady. Odan keıin eritindimen aralastyryp óńdeıdi. Osy reaktsııalardyń áserinen bólinip shyqqan tsellıýloza men suıyqtyqty tazartyp, arnaıy qurylǵy kómegimen synaqtan ótkizedi.
«Nege bıoqaldyqtardy tańdap aldyq? Munaı – sarqylatyn resýrs. Al bıomassanyń keıbir túri tipti bir aptanyń ishinde qaıta ónedi, ıaǵnı jańartylatyn resýrs deýge bolady. Munaı sarqylǵannan keıin jer qyrtysynda qaıta paıda bolyp, pisip jetilgenin mıllıondaǵan jyldar boıy kúte almaımyz.
Bizge bıomassanyń tegi sonshalyq mańyzdy emes. Ósimdikten de, aǵashtan da bola beredi. Tsellıýloza alynsa jetip jatyr. Qazir hımııalyq reaktsııanyń jolyn jobalap jatyrmyz. Negizi ol reaktsııa joly daıyn. Endi sony túrli jaǵdaıda synap, tıimdiligin dáleldeýimiz kerek», - deıdi professor.
Ǵylymı top ózderi oılap tapqan reaktsııany Anglııadan arnaıy aldyrǵan qondyrǵy arqyly tekserip óndiredi.
«Dári shyǵaratyn zaýyttarǵa barsańyz, shıkizattan dári alǵanǵa deıin óndiristiń ár satysy túrli tsehta ótetinin kóresiz. Al myna qondyrǵy sol óndiristik protsesti birtutas úzdiksiz tizbekke tizip bere alady. Myna turǵan qurylǵy bıomassadan úzdiksiz protsess arqyly aqyrǵy ónim alatyn úlken óndiristik keshenniń kishireıtilgen maketi deýge bolady. «Aǵyndy hımııa» degen jańa sala bar. Biz sol salany zerttep jatyrmyz. Bir sózben toqtamaıtyn reaktor dep ataýǵa bolady. Mynany túsinýińiz kerek, biz bul qurylǵy arqyly jańa dári oılap tappaımyz. Naryqta bar, munaıdan jasalatyn hımıkattardy bıomassadan da alýǵa bolatynyn dáleldep, sonyń ınjenerııalyq tizbegin túzip shyǵamyz», - deıdi Nurshat Nurajy.
AQSh-tan atajurtqa
Maman qazaq ǵylymynyń jańalyqtary óndirispen qanattasyp damymaı jatqanyn ǵylymı ınjenerııa baǵytynyń kenjelep qalýymen baılanystyrady. Osy oıyn Prezıdent janyndaǵy Ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi ulttyq keńeske de jetkizipti.
«Aqordaǵa barǵanda otandyq ónim úlesin kóbeıtýge ǵalymdar úles qosý kerektigi kóp aıtyldy. Otandyq ónimdi kóbeıtý úshin áýeli zaýyt salý kerek. Al zaýytty jobalaý úshin ınjener kerek. Bizde ǵylymı jobalar barshylyq. Sony zaýytqa ıkemdep jobalaıtyn maman tapshy. Sondyqtan kóp sátti izdenister men ónertabystar teorııa satysynda qalyp otyr. Qazaqstanda Nazarbaev ýnıversıtetinen basqa oqý oryndarynda hımııa ınjenerin daıarlaıtyn oqý baǵdarlamasy joqtyń qasy.
Qazaqstan bıomassaǵa óte baı memleket. Osy áleýetimizdi paıdalaný kerek. Munaıdan alynatyn polımerińiz de, rezeńkeńiz de óte baıaý ydyraıdy. Qorshaǵan ortany jyldar boıy lastap jatýy múmkin. Al bıomassadan alynǵan polımerler tez ydyrap, joǵalady. Tabıǵatqa eshqandaı zııany joq.
Jańa aıtqan 12 molekýlanyń 1-2 túrimen ǵana aınalysyp jatyrmyz. Sol 1-2 reaktsııanyń ózin zertteýge ondaǵan adam jumyldyrdyq. Al 12 molekýlanyń bárin zertteý úshin úlken komanda, qomaqty aqsha, orasan ınfraqurylym kerek», - deıdi professor.
Áńgime kezinde ǵalymnyń kóp termındi aǵylshynsha aıtatynyn, qazaqshadan góri aǵylshynshaǵa júıriktigin, qınalǵan sátte sol tilde saırap ketetinin ańǵarǵanbyz.
«PhD doktorlyqty Amerıkada qorǵadym. Mektepti Qytaıda oqyǵanmyn. Qytaıdyń Shyńjan ýnıversıtetinde, keıin Qytaı ǵylymı akademııasynda magıstratýra oqyp, PhD-di Amerıkada qorǵadym», - deıdi ózi.
AQSh ǵylymyna 24 jyl eńbek sińirgen otandasymyz áıgili MІT-de jeti jyl jumys istep, keıingi jyldary Tehas tehnologııalyq ýnıversıtetiniń hımııa ınjınırıng fakýltetinde professor retinde shákirt tárbıelegen.
«Keıin elge oralyp, Nazarbaev ýnıversıtetine ornalastym. Bul jerde PhD baǵdarlamany ózim jobaladym, ıaǵnı shákirt qabyldaý, oqytý, tájirıbe jasaý, tehnologııany zertteý jumystarynyń bári amerıkalyq úlgimen jasaqtap shyqtym.
2000 jyly AQSh-taǵy Indıana shtatynyń Indiana University-Purdue University Indianapolis-te (IUPUI) Paýl Dýbın degen evreı professordyń zerthanasynda jumys istep júrgen kezde myqty polımershi Sarqyt Qudaıbergenov deıtin qazaqstandyq ǵalymmen tanystym. Ózi Semeıdiń qazaǵy. Sol kisi bir shákirtin tájirıbe alý úshin Paýlǵa jibermekshi bolady. Aleksandr Dıdýk degen jigit sol Sarqyt aǵanyń tapsyrýymen Amerıkaǵa keldi de eki aı boıy qasynda júrip, kómektestim. Sol tanystyqtan keıin Sarqyt aǵa meni ózine shaqyrdy. Biraq alǵash ret tek 2011 jyly kezdestik. Qazaqstanǵa birinshi ret sol kezde keldim. Abaı atamyzdyń basyna sol kisi alyp bardy. Osydan keıin jyl saıyn Qazaqstanǵa kelip turatyn boldym. Qazaqstannan barǵan 14-15 PhD stýdentke Amerıkada jetekshi bolyp, doktor etip tárbıeledim. Keıbirin ózim jumys istegen Tehas tehnologııalyq ýnıversıtetine aldyryp, zerthanada jumys istettim. Óıtkeni Qazaqstanda ondaǵydaı qurylǵy joq», - deıdi ol.
Sýtegi energetıkasynyń báıgesi
Ǵalymnyń Qazaqstanǵa kelgen shaǵy COVID-19 pandemııasyna dóp kelgen.
«Pandemııa kezinde hımııalyk ınjınırıng PhD baǵdarlamasyn AQSh-taǵy tájirıbeme súıene otyryp jobalap shyǵardym. Sodan beri osynda dırektormyn. Keıin jobalarǵa granttar utyp ala bastadyq. Kelgende jalǵyz edim. Qazir 50 adam boldyq. Bir-birine uqsamaıtyn 7 túrli baǵytta 7 toppen jumys istep otyrmyn. Mysaly, sýtegi energııasyn paıdalaný jobasyna 1,3 mlrd teńgeniń grantyn utyp aldyq. Onyń syrtynda Prezıdent janyndaǵy ǵylymı keńestiń jumysyna atsalysýǵa tyrysamyn», - deıdi ǵalym.
Bul aıtyp otyrǵany – Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi bólgen úlken grant.
«Qazaqstannyń keleshegi sýtegi energııasy bolý kerek. Óıtkeni Qazaqstan búkil álem aldynda 2060 jylǵa qaraı kómirsýtek qýatynan tolyqtaı beıtarap el bolýǵa mindet alyp otyr. Al bizdegi elektr qýaty áli kómirden, gazdan alynady. Keleshek sýtegide dep otyrǵanymyz sol. Sýtegi munaıǵa qaraǵanda energııaǵa úsh ese baı. Tek ony qaýipsiz ajyratyp, generatsııalap ustap turý qıyn. Mysaly, gazben júretin máshınemen uzaq jolǵa shyǵý qazir qıyn. Óıtkeni bakty qansha toltyryp shyqtym degenniń ózinde uzap kete almaısyń. Benzın oǵan qaraǵanda neǵurlym uzaqqa jetedi. Óıtkeni benzınniń tyǵyzdyǵy gazǵa qaraǵanda kúshtirek. Sýteginiń tyǵyzdyǵy benzınnen kúshti. Mysaly, Fuel Cell degen batareıa bar. Qazaqshalap aıtsaq, otynǵa negizdelgen batareıa ǵoı. Aýada 25 protsent ottegi bar. Osy Fuel Cell batareıa sýtegi men ottegiden tok shyǵarady. Máshıne osy tokpen júre beredi. Biraq budan shyǵatyn qaldyq – sý, aýaǵa eshqandaı zııany joq», - dep túsindirdi professor.
Joba jetekshisi bizdi ýnıversıtet ǵımaratynyń birneshe qabatynda shashyraı ornalasqan zerthanalarǵa kezek jetelep júrip, jobanyń ár satysymen jeke tanystyrdy.
«2060 jyly sýtegi energııasyna ótemiz desek, osy jobany barynsha jyldam iske asyrý kerek. Sýtegini ár túrli jolmen alamyz. Bireý sýǵa kerneý berý arqyly ydyratyp, bólip alady. Bul – burynnan bar tehnologııa. Bizdiki – kún energııasynyń kómegimen sýdy ydyratyp, sýtegi men ottegini ajyratyp alý. Dúnıe júziniń ǵalymdary osy baǵytta jarysyp jatyr.
Sýtegi – gaz. Osy jerden akkýmýlıatsııa máselesi shyǵady. Mysaly, kólikke paıdalaný úshin gazdyń úlken ballonyn ornatý tıimsiz. Sol úshin sýtegini qatty denege aınaldyrýymyz kerek. Kesek sekildi batareıa retinde kólikke ornatý áldeqaıda jeńil. Al tok alýǵa qajetti ottegini aýadan alady. Búkil álem ǵalymdary osynyń eń tıimdi jolyn izdep, jarysyp jatyr», - deıdi Nurshat Nurajy.
Taǵy bir másele bar. Sýtegi men ottegi áreketteskende jarylys bolady. Sondyqtan gaz kúıindegi sýteginiń eń tómengi kontsentratsııalaryn ajyratyp alý mańyzdy.
«Bizdiń osy baǵyttaǵy zertteýlerimizdi álemdegi ózge áriptesterimiz de joǵary baǵalap otyr. Halyqaralyq ǵylymı basylymdarǵa shyqqan maqalalarymyz soǵan dálel. Tok ótkizgish polımerden jasalǵan sezgish quralymyz aıryqsha sensordyń kómegimen sýtegi gazynyń 5 ppm kontsentratsııasyn seze alady. Qazir qoldanystaǵy tehnologııalardyń múmkindigi sýtegi gazynyń 50 ppm kontsentratsııasyn anyqtaı alady. Basqasha aıtsaq, qazirgi tehnologııalar gaz kontsentratsııasyn 0,05 paıyz deńgeıinde seze alady. Bizdiki budan 10 ese tómen kontsentratsııalardy anyqtaı alady. Osy jańalyǵymyzdyń ózin álemdegi ǵylymı qaýymdastyq jaqsy baǵalap jatyr. Biraq arqany keńge salýǵa áli erte. Óıtkeni ǵylymy damyǵan eldiń bári osy jarysqa «at qosyp» otyr. Shań qaýyp qalsaq, ózgeniń patenttelgen tehnologııasyn paıdalanýǵa týra keledi», - deıdi ǵalym.
