Qazaq ertoqymynyń ereksheligi nede
PAVLODAR. KAZINFORM — Ertis boıynda ata-baba ónerin zamanǵa saı órkendetip, tabys kózine aınaldyrǵan Erjigit Toqtaruly esimdi jigit aǵasy turady. At ábzelderin jasaýdyń has sheberi.
Erjigittiń qolynan shyqqan ertoqym elimiz turmaq, keıbir shet memleketterge tarap ketken.
At ábzelderin jasaý — Erjigit Toqtarulynyń kúndelikti kásibi. Ol ata-babadan qalǵan ulyq ónerdi damytyp qana qoımaı, nan taýyp jeıtin úlken kásipke aınaldyryp otyrǵan jan.
Ári munysyn áleýmettik jeli arqyly taratyp, elimizdiń túpkir-túpkirinen izbasarlar daıyndaýda. Búginde sheberdiń TikTok-taǵy (@ertoqym78) paraqshasyna 10 myńǵa jýyq adam jazylǵan. Aıtýynsha, jazylýshylarynyń deni qazaqstandyq.
Buǵan qosa, TMD men Eýropa elderiniń azamattary da onyń ár salǵan beınejazbasyn, onlaın efırlerin qalt jibermeıdi. Qazaqtyń at ábzelderin jasaý, sonyń ishinde er shabý, ertoqym qurastyrý kóbi úshin tańsyq dúnıe.
Áleýmettik jelini jaǵalaǵan álem jurty Erjigittiń óneri arqyly qazaqtyń qolónerimen osylaısha keńinen tanys bolyp otyr.
— Meni adamdar ertoqym jasaıtyn sheber retinde kóbirek tanıtyny ras. Sebebi meniń qolymnan shyqqan ertoqym men noqta, ózge de at ábzelderi Qazaqstannyń barlyq derlik óńirinde bar. Arnaıy tapsyryspen jasatyp, sheteldik qonaqtarǵa syıǵa tartqandar, halyqaralyq kórmelerde tanystyrǵandar da kezdesedi. Qazaqta ertede erdiń 35 túri bolǵan desedi. Biraq onyń kóbi búginde qoldanylmaıdy. Eń bastysy, qazaq ertoqymdary óte yńǵaıly. Ómiriniń kóp bóligin at ústinde ótkizgen ejelgi babalarymyz ár jaǵdaıǵa arnap ertoqym túrlerin jasaǵan. Bizdiń Arqa jerinde keńinen taralǵan «úısin er» («qurandy er») óte qolaıly. Ony salt atpen saparǵa shyqqanda, kókparǵa shapqanda da paıdalana berýge bolady. Aldyńǵy bóligine arqan baılap, ózge de zattardy ilip qoıýǵa yńǵaıly. Budan bólek, qusmoıyn, arǵyn, kereı, naıman, aıbas jáne t. b. ertoqym túrleri kezdesedi. Arǵyn er men naıman er uqsas, tek naıman erdiń kólemi úlkendeý. Ertede sońǵy atalǵan ekeýin jaýyngerlik er dep te ataǵan. Sebebi alǵy qasy bıik, at ústindegi adamnyń kindikten tómengi jaǵyn sadaq oǵynan qorǵaǵan. Erdiń búrkitshiler men saıatshylarǵa arnalǵan túrleri de bar. Mysal úshin mynaý daıyndap jatqan erdiń birine búrkittiń baldaǵyn ornalastyrýǵa bolady. Alǵy qasy soǵan laıyqtalyp jasaldy, — dep áńgimesin bastady sheber.
Erjigit Toqtarulynyń aıtýynsha, erdiń qańqasy negizi 5 bólshekten turady: alǵy qas, artqy qas, eki jaq qaptaly, belaǵash. Keıbiri erdi tutastaı shabady. Al endi bireýler besten de kóp bólikten quraıdy.
Kóp sheberler qaptal aǵashtaryn ógiz terisimen kóndeıdi. Ógiz terisiniń qalyńdyǵy shamamen 3,5-4 mm. Ári mundaı óńdelgen teriniń baǵasy da qymbat. Kóp sheberler toqym men belaǵashqa juqa terini paıdalanady.
Onyń sapasy men quny soǵan sáıkes tómen baǵalanady eken. Bylǵaryny elimizdegi teri óńdeý zaýyttarynan jáne Belarýs elinen aldyryp otyrǵanyn jetkizdi. Túrkııa eliniń shıkizaty sapaly bolǵanymen baǵasy qymbattaý.
Sondyqtan erdi kásip kózine aınaldyrǵan sheberler kóbine tapsyrys berýshiniń talap-tilegine saı materıaldardy paıdalanady. Jylqy sharýashylyǵyn ustaıtyndar, at sportynyń áýesqoılary búginde «sharýa erine» kóbirek tapsyrys beretin kórinedi. Ol jaıdaqtaý, qazaq erindeı emes, aldyńǵy qasy tómen keledi.
— Erdiń qańqasy qaıyń aǵashynan jasalady. Ony keıde ózim daıyndaımyn, keıde aǵash sheberlerine shaptyryp ala salamyn. Ertoqymnyń asa yńǵaıly bolýy, sán-saltanatynyń jarasýy zergerlik jáne tiginshilik ónerdiń ózara bite qaınasyp jatýyn talap etedi. Bul óner túrlerin keńinen meńgerip alǵanmyn. Atam Baımuhamet kezinde kolhozdyń temir ustasy bolsa, ákem Toqtar — aǵash sheberi. Bul óner maǵan da qondy. Alǵash aǵashtan dombyra shabýdy úırendim. Al ertoqym qurastyrýmen 10 jyldaı shuǵyldanyp kelemin. Este qalǵan tapsyrystardyń biri — Abaıdyń ákesi Qunanbaı Óskenbaıulynyń 220 jyldyq torqaly toıyna arnaıy jasaǵan, sán-saltanaty kelisken ertoqym. Oǵan metsenattar tapsyrys berip, keıin mýzeıge tartý etti. Qabanbaı batyrdyń 330 jyldyǵyna arnalǵan toıda Qyzylorda óńiri de qymbat materıaldarmen zerlengen er jasatty. Bulardyń barlyǵy aıbas erler edi, — dep jalǵady áńgimesin.
Aıtýynsha, onyń qolynan shyqqan ertoqymnyń eń arzany 800 myń teńge turady. Eń joǵary baǵalanǵany 2,5 mln teńge bolypty. Al elimizdegi keıbir sheberlerdiń ertoqymy 8 mln teńgege deıtin jetetin kórinedi.
Qymbat tapsyrystar eki-úsh jylda bir túsip turady. Erdiń bireýin jasaýǵa shamamen bir-bir jarym aıdaı ýaqyt jumsap, tapsyrys berýshiniń barlyq qalaýyn eskerýge tyrysady eken.
— Negizgi tapsyrys berýshiler –elimizdiń ońtústik óńirlerinen. Ertoqym jasaýshylardyń deni ońtústikte turǵanymen, meniń qolymnan shyqqan dúnıelerge qumartýshylar barshylyq. Ár ábzelge bar jıǵan-tergen ónerimdi salamyn. Bylǵaryny baptap kesý, órnekteý, qaptal men toqymǵa qaptama materıaldardy shegendeý, kúmisti eritip, sozý, órnek túsirý, toqymdy, júgerini birkelki tigispen ádipteý — barlyǵy asyqpaı jasalatyn sharýa. Árqaısysynyń túsi, pishini, ornalasýy bir-birimen úılesip turmasa, syrt kózge turpaıy kórinedi. Sondyqtan bul jerde sulýlyq úılesimin kóre bilý de buljymas sharttyń biri. Qazirgi kúni Pavlodar men Abaı oblystary aýmaqtarynda mundaı ertoqymdy menen ózge kásibı túrde jasaıtyn sheber joq ekenin baıqaımyn. Múmkin jurt arasynda óneri elden asqan sheberler bar shyǵar, biraq olardyń dúnıesi kózge túspeıdi. Buǵan qosa jasaǵan dúnıelerimdi Qazaqstan ishindegi túrli kórmelerge jıi aparamyn. Túrkııaǵa, Birikken Arab Ámirlikterine kórmege shaqyrdy, biraq barýǵa múmkindigim bolmady, — dep qosty ol.
Erjigit naryqtyń zańymen júretin azamat. Tanystarynan, ózge áriptesteri men jylqy sharýashylyǵynda júrgenderden at ábzelderine qatysty sońǵy jańalyqtardy únemi surastyryp otyrady.
Sońǵy jyldary otandyq naryqta at sportyna arnalǵan noqtaǵa suranys kóbeıgenin baıqap, sporttyq noqtany kóbirek jasaı bastapty. Negizi sporttyq noqtanyń álem boıynsha bekitilgen standarttary bar, eni aıtarlyqtaı juqa, jeńil, aýyzdyq temiriniń ishi qýys bolýy kerek (salmaǵyn jeńildetý úshin).
Pavlodarlyq sheber bul talaptardyń bárin oryndap otyr. Onyń atalǵan noqtalarǵa óz tarapynan qosqany — árbirine qazaqtyń oıý-órnekterin salady. Ulttyq naqyshtaǵy mundaı noqtalar alystan men mundalap, sáıgúliktiń kelbetin ashpasa, syıqyn buzbaıtyny anyq.
Atap óterligi, osydan birer jyl buryn elimizdegi qolónershilerge qoldaý bolsyn dep jergilikti ákimdikter sheberhanalar uıymdastyrǵan. Ertis-Baıan óńirinde de mundaı usynystar bolǵan edi. Alaıda Erjigit Toqtarulyna usynǵan ǵımarat kóńilden shyqpapty.
— Aıadaı ǵana 18 sharshy metr bólmede ózińiz jáne taǵy eki sheber jumys isteısizder degen talap qoıdy. Stanoktarym, qural-saımandarym mundaı alańǵa syımaıtyny anyq. Sypaıy túrde bas tarttym. Memleket tarapynan qolónershilerdi qoldaý is-sharalary jasalyp jatyr dep estip qalamyn. Biraq at ábzelderin jasaıtyn sheberler ondaı múmkindikten ada, — dep qynjyldy ol.
Sóz sońynda Erjigit Toqtaruly ertoqym jasaý óneri asa tózimdilikti qajet etetinin jetkizdi.
— Mashaqaty mol kásip, ári kóp ýaqytty talap etedi. Keıde sál bir detal kóńilden shyqpasa, tutastaı bólikterdi qaıtadan aıyrbastaýǵa týra keledi. Shabyt júrmese, jasaǵan erdiń sáni de kelispeıdi. Sondyqtan ata-babamyzdyń bul kásibin bastapqyda táýir bastap, orta jolda tastap ketken talaı azamatty kórdim. Naryqtyń suranysyna saı ıkemdelý kerekpiz. Áleýmettik jelidegi beınejazbalardan sheteldik sheberlerdiń barmaq basyndaı zatty kesip, joný úshin qanshama zamanaýı stanoktar, quraldar paıdalanatynyn baıqaımyz. Tehnologııalyq múmkindik adam qolymen jasalatyn jumystyń kóp bóligin eńseredi. Ondaı stanoktar men tehnologııa jaqyn arada ertoqym jasaý ónerine de enetinine kúmánim joq. Eń bastysy kóne men jańashyldyqty sabaqtastyrý bilgen abzal, — dep qorytty sózin.
Eske sala keteıik, biz buǵan deıin 50 jyl ishinde qamshynyń eki myń erekshe túrin jasap shyǵarǵan almatylyq sheber jaıly jazǵanbyz.
