Qazaq emlesi: Meken-jaı ma, mekenjaı ma
«Zat pen qubylysty ataıtyn kúrdeli sózder orfografııada úsh túrli tańbamen beriledi: bólek jazý, defıspen jazý jáne birge jazý. Bólek jazý – sóılemde sóz maǵynasynyń derbestigin bildiretin, tirkeste syńardyń týra maǵynada turǵanyn bildiretin orfografııalyq tańba. Defıs/qosarlyq – kúrdeli sóz syńarlarynyń teńdigin jáne jaqyndyǵyn bildiredi jáne birge jazylýdyń aldyndaǵy protsesti bildiretin syńarlardy qosýshy orfografııalyq tańba. Al birge jazý – kórshi syńarymen birigip qana tolyq maǵynaǵa ıe bolatyn, sózjasam protsesin bekitetin orfografııalyq tańba», - deıdi fılolog.
Sonymen, birge, bólek, defıspen tańbalaný – sóz maǵynasyndaǵy úderisterdi - maǵynalyq jyljý, aýysý, jalpylaný, tarylý sııaqty óte baıaý protsesterdi tańbalamaı tura almaıtyn emledegi jazý turpaty, dybystyq emes grafıkalyq belgi.
«Birikken sózder – sózjasamnyń bir tásili. Qazaq tilindegi birikken sózder tabıǵı jolmen birigedi jáne jasandy jolmen biriktiriledi. Tabıǵı jolmen birigetinder sózjasamdyq aınalymda únemi qozǵalysta bolady. Mysaly: qoldyń syrtynan kıetin qaby<qolǵa kıetin qaby<qoldyń qaby<qolqaby<qolqap<qolǵap sııaqty protsesterden «jyldap ótken» birikken sózder qazaq tilinde barshylyq. Sondyqtan qazaq tilinde birge nemese bólek jáne defıs arqyly jazylatyn sózderdiń arasynda biriniń shekarasynan ótip ekinshisine aınalyp jatatyn protsester toqtamaıdy. Emle sózdigi ony keıde tirkep úlgeredi, keıde tirkelmeıdi, biraq jazý tájirıbesinde normaǵa aınalyp otyrady», - dep túsindirdi maman.
Qazaq tilinde birneshe kúrdeli ataýdyń quramynda qaıtalanyp, maǵynalyq damýǵa túsýi, sóıtip birikken sóz jasaýdyń bir jolyna aınalǵan syńarlar bar. Olar negizinen sońǵy syńar bolyp keledi. Jáne aldyńǵy syńarmen birikkende ǵana zat ne uǵym ataýy bolady. Ondaı syńarlar mynalar: aralyq, ara, ishilik, qumar, jandy, taný, tanym, jaı, hat, aqy, qap, baý, toı jáne t.b.
«Kópshilik «Mekenjaı sózin defıspen jazamyz ba álde bólek jazamyz ba?» dep suraıdy. Qazirgi qazaq emlesinde jaı sózi tek mekenjaıda emes, qonaqjaı, erýjaı tirkesinen bastap, eginjaı, orynjaı, jaǵajaı, saıajaı, áýejaı, jylyjaı, kemejaı, qonysjaı (mekenjaı, oryn), panajaı (ýaqytsha baspana), turaqjaı sózderinde birge jazylady. Bul sóz qazaqtyń dástúrli sóz saptamynda «belgili bir meken, oryn, turaq» jáne «úı, ǵımarat» maǵynasynda jumsaldy jáne jumsalyp keledi. Mysaly, «Aýyldyń arǵy shetinde edáýir oqshaý turǵan jataǵan jalǵyzbasty Dúrııa kempirdiń jaıy» (Á.Tarazı, «Quıryqty juldyz») degende úı, qora-qopsy, bolsa, baý-baqshasymen qosa ataǵany. Bul qoldanys jalpy maǵynada jumsala kele, aldynan anyqtaýyshty talap ete bastady. Bulardyń alǵashqysy meken sózi boldy. Biraq jaı men meken sózi sınonımdes bolǵandyqtan qosarlama qos sóz túrinde 70-jyldardyń ortasynan beri defıs arqyly jazylyp keldi (meken-jaı). Biraq sońǵy syńar kómekshi maǵynaǵa kóshe bastady. Sóıtip, meken-jaı sózi 2000 jyldardyń basynan birese defıspen, birese birge jazyla kele, emle sózdiginde birge jazylýy zańdastyryldy», - deıdi Q. Kúderınova.
Bul sózdiń jalpy maǵynadan kómekshi maǵynaǵa, sóz jasaıtyn qyzmetke kóshýi tek meken-jaı sózinde emes, qonaqjaı, erýjaı, eginjaı sózderinen de kóringen edi. Mysaly, Hujra shákirt jatqan júz elý bar, Úshbýlary jáne basqa qonaq jaıdan. Aıtýǵa zeıinimniń hatta jetpes, Kórgender beınesine qalar qaıran (Ábýbákir Kerderi, «Qazaǵym») degende nemese Bizdi úlken móldir kól jaǵasyna salynǵan appaq tas saraıǵa, saltanatty qonaqjaıǵa ákep túsirdi (Muhtar Áýezov, «Indııa ocherkteri»). Shoqandar da osy kóshemen júrip qonaq saraıǵa jetti. Olardy «Ándijan» dep ataıtyn qonaqjaıǵa túsirdi (Saparǵalı Begalın, «Shoqan asýlary») degen qoldanystarda qonaqjaı sózi qazaq turmysyndaǵy «túpki úı, tór úı, qonaqtar otyratyn bólmeni» jáne qazirgi «qonaqúıdi» atap otyr. Sondyqtan esh kúmánsiz birge jazyldy. Sol sııaqty erýjaı da kóshpeli qazaq turmysyna tán baspana, «uzaq jolda kele jatqan kóshtiń aıaldaǵan jerine tikken turaǵy, baspanasy», birge jazylmasa túsiniksiz bolatyn edi.
«Jaı sóziniń adamnyń turaǵy ǵana emes, kez kelgen turmystyq oryndy berýi eginjaı sózinen kórinedi. Otyryqshylanǵan qazaq turmysynda «Egin egilgen jer, egistikti» eginjaı dep ataǵan. Mysaly: Men ushaq kóleńkesiniń eginjaı ústinen qalyqtap kele jatqanyn kórip otyrmyn (Á. Álimjanov, «Mahambettiń jebesi»). Kókjıekten araılap atqan tańnyń samal jeli keń alqapty aımalap, eginjaı sary altyndaı tolqıdy (Á. Nurmaǵambetov, Shyǵarmalar). Ol arada eginjaı, aqqan bulaq, mol shabyndyq bar (Sh. Aımanov, «Qyran týraly hıkaıa»). Belderden asa bergende, birese eginjaı, birese tabyn-tabyn mal, birese kórikti selo aldyńnan shyǵady (S. Haıdarov, «Azamat kelbeti»). Munda da jaı sózi jalpy, kómekshi maǵynada tur. Sóıtip, táýelsizdik alǵan jyldardan bastap, qazaq sózinde jıi qoldanylatyn adres, plıaj, teplıtsa, aeroport, dacha, stoıanka sııaqty orys sózderin qazaqsha ataǵanda sózjasamnyń osy úlgisine salyp, mekenjaı, orynjaı, jaǵajaı, saıajaı, áýejaı, jylyjaı, kemejaı, qonysjaı, panajaı turaqjaı dep birge jazylǵan jańa sózder jasaldy jáne olar belsendi qoldanylyp júr. Jáne jańa qazaq emlesi boıynsha atalǵan sózderdiń barlyǵy birge jazylady», - dedi Quralaı Kúderınova.
