Qazaq dalasyndaǵy álemdik jaýhar jádigerler: olardyń keleshegi qandaı?

ASTANA. QazAqparat - Ushqan qyrannyń qanaty talatyn, jortqan tulpardyń tuıaǵy tozatyn qazaqtyń ulan-ǵaıyr keń dalasynda yqylym zamandardan búginge deıin jetken kóptegen tarıhı hám mádenı muralar bar. Zamannyń jeline mújilip, adamnyń qolynan japa shegip jatqan bul asyl qundylyqtardy memleket qamqorlyǵyna alyp, kútip-saqtamasa, jóndep-jańǵyrtpasa, toz-toz bolyp, tozyp ketýi de múmkin. Sondyqtan babadan qalǵan osynaý jaýhar jádigerlerdi el bıligi ıÝNESKO-nyń dúnıejúzilik muralary tizimine engizýge múddeli. Osy jolda qandaı jumystar atqarylyp jatqany týraly QazAqparattyń resmı saýalyna QR Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń Mádenıet jáne óner komıteti jan-jaqty jaýap bergen bolatyn.

Komıtettiń málimetinshe, jýyrǵa deıin ıÝNESKO-nyń bul tiziminde Qazaqstannyń úsh murasy ǵana bolǵan. Olar - Túrkistandaǵy Qoja Ahmet ıAssaýı kesenesi, «Tamǵaly» petroglıfteri jáne Qazaqstannyń ortalyǵyndaǵy dala men kólder - Saryarqanyń tabıǵı eskertkishteri. Sońǵysynyń quramyna Qorǵaljyn men Naýryzym qoryqtary kiredi. Olardyń jalpy aýdany 450 myń gektardy quraıdy eken.

2007 ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik mura komıteti Uly Jibek jolynyń boıynda ornalasqan birqatar muralardy tizimge engizýge sheshim qabyldaǵan bolatyn. Ol tizimge Uly Jibek joly boıynda ornalasqan elderdiń árqaısysy óz terrıtorııasynda ornalasqan, ejelgi saýda jolynyń damýyna ózindik úlesin qosqan tarıhı eskertkishterdi usynýlary tıis boldy. Osylaısha Qazaqstan Qytaımen jáne Qyrǵyzstanmen birlese otyryp (keıinnen Ózbekstan da qosyldy), tarıhı-mádenı nysandardy irikteýge kiristi. Tereń zertteýler men zerdeleýlerden keıin Qazaqstandyq tarap atalǵan tizimge 31 tarıhı hám mádenı murany usynǵan bolatyn. Bıyl ıÝNESKO sol usynylǵan nysandardyń segizin Búkilálemdik mádenı muralar tizimine engizdi. Olardyń qatarynda Almaty oblysyndaǵy Qoılyq, Qaramergen, Talǵar; Jambyl oblysyndaǵy Aqtóbe, Qulan, Qostóbe, Órnek, Aqyrtas qalashyqtary bar. Sonymen qatar, Qatonqaraǵaı ulttyq tabıǵı qoryǵy men «Aqjaıyq» bıosferalyq aımaǵy ıÝNESKO-nyń Búkilálemdik bıosferalyq rezervattary júıesine engizildi.

Joǵaryda atalǵan qalashyqtardy bireý bilse, bireý bile bermes. Sondyqtan árqaısysyna qysqasha toqtalyp ótýdi jón kórdik.

Qoılyq (Qaıalyq) - Ӏle alabyndaǵy asa iri ejelgi qala. Keıbir derekterde VIII ǵasyrda, al keıbirinde HІ ǵasyrda negizi qalanǵan delinedi. Bir kezde ol Qarluq qaǵany - Aryslan hannyń ordasy bolǵan.

Qaramergen - XII-XIII ǵasyrlarda Іle ózeniniń boıynda ornalasqan ortaǵasyrlyq qala. Onyń turǵyndary eginshilikpen aınalysyp, basqa qalalarmen tyǵyz saýda-sattyq qarym-qatynasta bolǵan.

Talǵar qalasynyń ataýy ejelgi túrki tilinde «Úlken muz taý» degen maǵynany beredi. Ol óz dáýirinde qolóner men saýdanyń qaınaǵan ortasy bolǵan. Talǵardyń ustalary bolat soǵý sheberligin shyńyna jetkizgen, alaıda olardyń qupııasy qazir esh dereksiz qalyp otyr.

Aqtóbe qalashyǵy VI-XIII ǵasyrlarǵa jatqyzylady. Ol Ońtústik Qazaqstandaǵy eń iri ortaǵasyrlyq qalalardyń biri.

Qulan qalasy da VI-XIII ǵasyrlarǵa jatqyzylady. Osy qalada Batys Túrki qaǵanatynyń bıleýshi dınastııasy birjola qulap, bılik basyna túrgeshter kelgen.

Qostóbe qalashyǵy (VI-XII ǵǵ.) Talas ózeniniń oń jaǵalaýyna ornalasqan. Osy qalanyń ornynan arheologtar tapqan ǵıbadathananyń qabyrǵalary túrli-tústi balshyqtan jasalǵan baǵaly qyshpen órnektelipti.

Órnek qalashyǵynyń (VIII-XIIǵǵ.) ortalyq bóliginde buryshtary álemniń tórt tustyǵana baǵyttalǵan alańqaı bar. Alańqaı qabyrǵasynyń boıynda 31 munaranyń orny da saqtalǵan.

Aqyrtas arheologııalyq kesheni Qyrǵyz Alataýynyń eteginde ornalasqan. Ondaǵy arhıtektýralyq-arheologııalyq eskertkishter V ǵasyrdan bastap XVI-XVIII ǵasyrlar aralyǵyn qamtıdy. Qalashyq aýmaǵynda VIII ǵasyrda arab sáýletshileri joabalaǵan óte iri han saraıynyń, kerýen saraılarynyń, qorǵandar men bekinisterdiń oryndary bar.

Komtettiń málimetinshe, qazirgi kezde Jibek jolynyń ekinshi bóligi - Syrdarııa atyrabyndaǵy eskertkishter boıynsha qujattar jasalyp jatyr. Bul jumystar aıaqtalysymen, olar da joǵaryda atalǵan tizimge usynylady.

Osy oraıda Qazaqstan Úkimetiniń sheshemimen ıÝNESKO tizimine engen nysandardy qorǵaýǵa arnalǵan eki arnaıy uıym qurylǵan. Olardyń biri - Túrkistan qalasyndaǵy «Áziret Sultan» memlekettik tarıhı-mádenı qoryq-mýzeıi bolsa, ekinshisi - «Tańbaly» memlekettik tarıhı-mádenı jáne tabıǵı qoryq-mýzeıi. Olar osynaý álemdik deńgeıdegi muralardy ǵylymı turǵyda zerttep qana qoımaı, olardy keler urpaqqa qaz-qalpynda jetkizý jolynda da eńbek etedi.

Aıta keteıik, «Áziret Sultan» qoryq-mýzeıine jyl saıyn respýblıkalyq bıýdjetten 100 788 myń teńgeden astam qarajat, al «Tańbaly» qoryq-mýzeıine 47 513 myń teńge bólinedi. Al nysandardy jóndeý jáne qalpyna keltirý jumystaryna 012 baǵdarlamasy boıynsha qosymsha qarajat ta qarastyrylǵan. Bul qoryq-mýzeıler óz aýmaǵyndaǵy tarıhı jádigerlerdi zertteý barysynda zamanaýı ǵylymı ortalyqqa aınalyp, el tarıhyn zerdeleýde zamanaýı ınnovatsııalyq tehnologııalardy engizýge tapsyrma alǵan. Olar tarıhı jádigerlerdi jandandyryp qana qoımaı, osy kıeli jerlerge elimizdiń túkpir-túkpirinen ǵana emes, álemniń ár elinen týrıster aǵylatyndaı deńgeıge jetýi tıis. Onda bolashaqta kóshpeliler mádenıetiniń kórkem kórinisteri pash etilip, dástúrli etnofestıvalder uıymdastyrylatyn bolady. Osyǵan baılanysty, qazir qoryq-mýzeılerdiń basshylarynyń aldyna sheteldegi qoryqtarda keńinen qoldanylatyn tájirıbe boıynsha týrıster keletin ortalyqtar salý máselesi qoıylǵan. Bul týrıster men kıeli jerlerdi táý etýshilerge jaǵdaı jasap, olardyń sanyn kóbeıtýge tikeleı áser etedi.