Qazaq dalasynan ken izdegen Qanysh Sátbaevqa ańshylar qalaı kómektesti
PAVLODAR. KAZINFORM - 1959 jyly Qanysh Sátbaev Baıanaýyldaǵy týǵan aýylyna kelip, ata-anasynyń rýhyna taǵzym etip, as beredi. Bul ǵulamanyń týǵan eline degen saǵynyshyn basqan sońǵy sapary eken. Sol saparynda kindik qany tamǵan Aıryqpen qımaı qoshtasqan Qanaǵań Janaq aqynnyń «Baıantaý» dastanyn keń dalany jańǵyryqtyra jatqa aıtyp, kózi sharasyna tolyp, qatty tolqypty.
Aşysý ózeniniń jaǵasynda, Imantaı Sátbaıulynyń otbasynda mańdaıy jarqyrap dúnıege kelgen asyl perzenttiń álemge áıgili ǵulamaǵa aınalaryn sol zamannyń aqylmandary bozbala shaǵynan-aq boljap bilgendeı. Sózimizge dálel bolsyn, 1989 jyly jaryq kórgen «Qanysh aǵa» kitabynda akademık Álkeı Marǵulan jazǵan mynadaı oqıǵa bar:
«1925 jyly jaz kúni Muhtarmen (Áýezov) birge Abaı aýylynda bolǵanda ýaqytymyz sol jerdegi sheshen kárııalardyń sózin tyńdaýmen ótti… Muhtar da qoıdan qońyr, kishipeıil kisiniń biri edi, óziniń asqarly talantyn, bilgish-júıriktigin jurtqa kórsetkisi kelmeıtin. Oıǵa batqan tuńǵıyq qara kózin qasynda otyrǵan Turashqa (Turaǵul Abaıuly) tastap:
— Siz qyrdaǵy jańa dáýirlep kele jatqan jastar arasynda kimdi ozyq talant dep túsinesiz? — dedi.
Turash qasqaıa qarap:
— Bul qyr aımaǵynda ozyq talant Imantaıdyń eki balasy. Búginde olardan ozyq jas bar dep ózim túsinbeımin. Ol ekeýiniń qabileti bútindeı basqa. Jaratylys bilimdi de, aqyl men oıdy da olarǵa erekshe bergen. Olardaı sańlaq kisi búgingi jastar arasynda óte sırek kezdesedi, — dedi».
Bul derek Abaı aýylynda Imantaıdyń qos uly — Ǵazız ben Qanyshtyń attary tanymal, qadirmendi bolǵanyn ańǵartady.
Jýyqta Qanysh aǵa týǵan Musa Shorman aýylyna arnaıy baryp, akademıktiń týǵan elimen baılanysty biraz jaıttaryna qanyq boldyq. Musa Shorman aýylynda aldymyzdan shyǵyp qarsy alǵan Qaırıden Muzafarov áńgimeshil, eskiden qalǵan esti sózder kókireginde saırap jatqan aqsaqal eken.
— Qanaǵańnyń esimin týǵan eli aıryqsha qurmetteıdi. Onyń rýhy áli kúnge týǵan ólkesin jebep turǵandaı. Musa Shorman aýyly keńes ókimeti tusynda Teńdik atalǵan. Osy Teńdikten ári jeti-segiz shaqyrym jerde «Aıryq» dep atalatyn meken bar. Eski Aıryq — ejelden Sátbaevtar áýletiniń qonysy bolǵan. Imantaı shańyraq kótergende Sátbaı atamyz Aıryqtan árirek úsh-tórt shaqyrym jerden jeke otaý tigip beredi. Ol jer áli kúnge «Imantaı mekeni» atalady. Sol aýmaqta Qanyshtyń kindigi kesilgen. Keıin akademık Altynbek Nuhuly bastap, álgi jerge belgitas qoıyldy. Jaryqtyq Sátbaevtar áýleti zamanynyn ozyp týǵan asyl erler edi. Sátbaıdan tórt ul: Imantaı, Ámin, Jámin, Zeıin týady. Olardan taraǵan urpaqtardyń qaı-qaısysy bolmasyn eldiń betkeustarlary, sóz aıta biletin, halyqty qarata biletin azamattar bolǵanyn kónekóz qarııalar aıtyp otyratyn. Qanyshtyń ákesi Imantaı Aqkelin bolysynda halyq sýdıasy bolsa, Ábikeı Zeıinuly Alash isine aralasqan el qaıratkeri, talaı ulylardyń ustazy atandy. Al el Bókesh atap ketken Qanyshtyń aǵasy Ǵabdýlǵazız óte bilimdi adam bolǵan. Ombyda kolhoz basqaryp júrgen jerinde 1937 jyly ustalyp, atylyp ketti. Sol Bókeshtiń arqasynda Sátbaevtardyń jylqysyn baqqan Zaıyr degen adam Ombyda tónip kelgen ajaldan aman qutylypty. Álgi Zaıyrdyń urpaqtary búginde Aıryqta tútin tútetip, sharýashylyq ustap otyr. Taǵy biri — Jáminuly Ábdikárim. Ábdikárim jany mýzykany súıgen ónerli, bilimdi adam bolǵan. Sáken Seıfýllın onymen Baıanaýylda qalaı kezdeskeni týraly «Tar jol, taıǵaq keshý» romanynda baıandaıdy. Ol da 1937 jyly qyzyldardyń qolynan qaza tapty. Jalpy Sátbaev aýylynyń jastary oryssha oqýǵa ózge qazaq jastarynan erte bet burǵany baıqalady, — dep bastady áńgimesin Qaırıden aqsaqal.
Qanysh aǵa 1932 jyly el ashtyqtan qynadaı qyrylyp jatqanda elge túndeletip kelip, ózimen birge jıenderi Kemel men Rıshatty ala ketip, qutqarǵany jaıly kóp jerde jazylyp ta, aıtylyp ta júr. Sol sapardan soń ǵulama elge eki ret kelip ketken. 1959 jylǵy sońǵy saparynda ákesi Imantaı men anasy Álımanyń (Álıma Qanyshtyń 5 jasynda dúnıeden ótken, Imantaıdyń ekinshi áıeli) basyn kóterip, tas qoıady. Sol kezde janynda elge belgili biraz tulǵalar, sýretshi Ábilhan Qasteev, aqyn Qaınekeı Jarmaǵanbetov, taǵy basqa da azamattar bolǵan. Sońynan Aqkelin jurtyna as beredi. Sol saparynda Qanaǵańnyń sharapatymen Teńdikte astyq qabyldaý qoımasy salyna bastapty. El úlkenderi Qanaǵańmen kıiz úı ishinde áńgimelesip otyryp: «Mynaý zagotzernony salyp jatqanyń jón-aq, alaıda endi aýylymyzda orys qaptaıtyny anyq», — dep alańdaýshylyǵyn aıtyp qalady. Reti kelgen jerde ázili jarasyp júretin Qanaǵań: «Árbir ushqan bıdaıdy taýyqtaryń jese de paıda emes pe?!» — dep eldi bir kúldirip alypty. Keńes ókimeti jyldary álgi qoımaǵa tóńirektegi 7-8 kolhozdyń astyǵy tasylǵan. Al qoımanyń ózinde 50-ge jýyq adam eńbek etip, nápaqa tapqan.
Akademıktiń eline tıgizgen taǵy bir jaqsylyǵy — 1949 jyly Ekibastuz, Maıqaıyń jerlerin aralap kelip, Teńdikte asyl tuqymdy qoı ósiretin sharýashylyq ashýǵa bir ózi bastamashy bolǵany. Ǵylym akademııasynyń mamany A. Chýmın jergilikti qazaqy qoılardy arqar-merınos qoıymen býdandastyryp, soltústiktiń qysyna tózimdi tól alady. Sóıtip, Qanysh aǵanyń týǵan jerinde aqtyly qoı ónimi el yrysyn tasytqan. Sol kezdegi Teńdik kolhozynyń tóraǵasy Qalyshbek Sarbasovti jurtshylyq arqar-merınos tuqymyn ósirýdi iske asyrýshylardyń biri retinde áli kúnge eske alady.
Bul áńgimeni bizge jetkizgen QazKSR eńbek sińirgen muǵalimi, ardager ustaz, Baıanaýyl aýdanynyń qurmetti azamaty Nesken Málikova nebári 10 jasynda Qanysh aǵany kórip, shapaǵatyn sezingen jan.
— Áli esimde el shetinde tigilgen kıiz úıge syıly qonaqtar jınalyp, oıyn balasy bolyp júrgen biz ystyq baýyrsaq jep máz bolystyq. Bir mezet balalardy kıiz úıge shaqyryp jatyr dedi. Sapqa turǵyzyp, alyp kirdi. Sol mezet meniń kózim úıdiń tórinde basynda aq shlápisi, ústine appaq jeıde-shalbar kıgen, jyly júzdi adamǵa tústi. Ol árqaısymyzdy kezegimen aldyna otyrǵyzyp, mańdaıymyzdan ıiskep, meıirimin tanytty. Dál sol kúni úlken adamnyń Qanysh ata ekenin qaıdan bilippiz. Al arada biraz jyldar ótkende qaqaǵan qysta akademıktiń ómirden ótkeni týraly qaraly habar aýyl ústine naızaǵaı túsirgendeı qyldy-aý. Mektepte ádettegi qatal muǵalimderimizdiń ózi egilip jylaǵany bizge de áser etip, bárimiz kóz jasymyzǵa erik berdik. Sol ýaqytta Qanysh Imantaıulynyń álemge belgili ǵalym bolǵanyn túsingen edik. Al 1989 jyly aýylda Qanysh aǵanyń murajaıyn uıymdastyrý úshin ǵalymnan qalǵan muralardy jınap júrip, álgi aq jeıdeden qalǵan jurnaqty kórip, taǵy bir tolqyǵanym bar. Qazirgi Qaraǵandy oblysy Buqar jyraý aýdanynda turǵan marqum Jumash Shádetovtiń (Qanysh aǵanyń týysy) úıine aýyl azamaty Asan Tıesov ekeýimiz barǵanbyz. Marqumnyń jubaıy Qapsa apa akademıktiń paltosy men kostıýmin, kóılek, galstýgin alyp shyqty. «Mynaý Qanaǵańnań qalǵan jeıdeden nemereme yrymdap tigilgen bı kóılegi edi», — dep áldebir aq kóılekti kórsete bergende kóz aldyma osydan 30 jyl buryn ústine aq jeıde kıgen abzal jannyń beınesi oralyp, qatty tolqydym. Álgi kóılekti attaı qalap surap aldyq. Jádiger ózge de buıymdarmen birge búginde aýyldaǵy akademıktiń murajaıynda saqtalyp tur, — deıdi Nesken apaı.
1989 jyly ǵulamanyń týǵanyna 90 jyl tolǵanda QazKSR mınıstrler keńesi Ǵylym akademııasy negizinde Q. Sátbaevtiń memorıaldy mýzeıin ashý týraly sheshim qabyldady. Soǵan sáıkes týǵan jerinde de murajaı ashý uıǵarylǵan edi. Týǵan ólkesinen jádigerlerdi jınaý úshin arnaıy alqa qurylyp, onyń quramyna orta mektep dırektory Begendik Álipbaev, oqý isiniń meńgerýshisi Nesken Málikova, kásipodaq uıymynyń basshysy Qaırıden Muzafarov, fotograf Asan Tıesov jáne sol kezdegi keńshar dırektory Saılaý Baıdildın enedi. Keıin bul topqa ózge de belsendi azamattar qosylyp, az ýaqyttyń ishinde mektepte Qanaǵańnyń murajaıy paıda bolǵan. Al 1993 jyly jańa mektep paıdalanýǵa berilgende ol sonda kóshirildi. Murajaıda kezinde ǵalym óz qolymen ustaǵan buıymdar men jádigerler, týǵan jerinde túsken fotosýretter barshylyq. Akademıktiń jerlesteri olardyń árqaısysyn kıe tutyp, qasterleıtini baıqalady.
Qanyshty bala shaǵynda Imantaıdyń qalaýymen Jumash molda oqytqan eken. Odan soń Aqkelin bolysynda Sádýaqas Shormanov ashqan orys-qazaq mektebinde bilim alǵan. Aqkelin bolysynyń ortalyǵy — qazirgi Musa Shormanov aýylynyń tóńiregi. Mekteptiń orny áli kúnge bar. Kezinde Sádýaqas Musauly turǵan úıiniń birin mektep úshin bosatyp bergen. Alaıda kámpeske kezinde ol buzylyp qalady.
— Bala Qanysh osy mektepke taıymen kelip oqyp júrgen. Al álgi Jumash moldany Qanaǵań erekshe qurmettegeni sondaı, eki márte túrmege qamalǵan jerinen kisi salyp bosattyryp alǵan. Tipti 1941 jyly Almatydan úı daıyndap, ustazyn shaqyrǵan degen áńgime bar. Taǵy bir mańyzdy derek, anasy Álıma Isaqyzy eń áýeli Shormanovtar áýletiniń Qanapııa degen azamatyna turmysqa shyqqan. Qanapııa jastaı qaıtys bolǵan soń, Imantaı alǵan. Keıin Sátbaı áýleti Álımadan týǵan tuńǵyshy — Ǵazızany Shorman áýletiniń urpaǵy Aqyshqa uzatady. Al Aqyshtan Kemel Aqyshev týady. Ókinishke qaraı, Ǵazıza 32-niń ashtyǵynda ólip ketken. Kemeldiń tegi orta mektepti bitirgenshe Sátbaev bolǵany málim, keıin Qanaǵańnyń aqylymen óz tegine qaıta ótken, — dep áńgimesin jalǵastyrdy Qaırıden aqsaqal.
Aıryqtaǵy Sátbaevtar áýletiniń úlken zıratynda Sátbaıdyń báıbishesi Kúnsulý, balasy Imantaı, Nurym báıbishe men Qanyshtyń anasy Álıma Isaqyzy, nemeresi Áýtaıyr Zeıinuly men shóberesi Ǵazalı Maǵazuly jatqany týraly eskertkish tasta kórsetilgen. Ókinishke qaraı, Álıma Isaqyzynyń basynda turǵan jeke eskertkish tasta «Salıma Satbaı kelini. 1906 jyl» dep esimi men qaıtys bolǵan jyly qate jazylypty.
Negizi anasynyń dúnıeden ótken ýaqyty — 1904 jyl («Sáýleli áýlet» kitabyna súıensek, Álıma Isaqyzy 1860-1904 jyldar aralyǵynda ómir súrgen). Buǵan qosa, úlken tasta Álıma Isaqyzynyń týǵan jyly (1882 jyl dep tur), Imantaı Sátbaıulynyń ómirden ótken jyly (1926 jyl dep kórsetilgen) qate kórsetilgen.
Ǵazıza Imantaıqyzy 1892 jyly dúnıege kelgenin eskersek, anasynyń týǵan jyly qate ekenin túsinýge bolady. Atalǵan kemshilikti tarıhshylar anyqtap, jónge keltiredi degen senimdemiz.
Áńgime barysynda Qaırıden aqsaqaldan mynadaı bir qyzyq derek estidim:
Akademık Qanysh Sátbaev qazaq dalasynyń jer astynda shógip jatqan kenin barlap júrgende únemi ańshylardyń kómegine júginipti. Sý aıdyndarynyń mańaıynan qus qaǵyp júrgenderden úırektiń bótegesin jınap berýdi suraıdy eken. Sóıtse, úırek kól mańaıyndaǵy usaq tastardy qylǵytyp jutyp qoıatyn kórinedi. Saıatshylar bótegelerdi tizip, qaısynyń qaı kólden alynǵanyn belgilep otyrǵan. Sóıtip ǵalymǵa jóneltedi eken. Ǵulama óz serikterimen osy tastardyń quramyn zerttep, qanshama ken oryndaryn Qazaqstannyń metallogenııalyq kartasyna túsirgen. Qarapaıym ǵana ádis zertteýshiler men ken barlaýshylardyń jumysyn ájeptáýir jeńildetkenge uqsaıdy.
Dala syryn jastaıynan tanyp-bilgen akademıktiń ǵylymda paıdalanǵan, biraq keıingige belgisiz bolyp qalǵan mundaı qupııalary áli de tanyla beretini anyq.
Atap óterligi, jýyqta Qanysh týǵan aýylda «Baıanaýyl birtýarlary» dep atalatyn zamanaýı laıtbokstar ashyldy. Onda Baıanaýyl jerinde dúnıege kelip, esimi elge tanylǵan perzentter beınelengen. El úlkenderiniń sózinshe, bul — aýyldy tarıhı turǵydan damytý maqsatynda jasalǵan alǵysharttardyń biri. Keleshekte eldi mekende Qanysh Imantaıulyna arnalǵan memorıaldyq keshen turǵyzylady degen jospar bar. Buǵan qosa, Senat depýtaty, «Q.I. Sátbaev halyqaralyq qory» QQ qamqorshylyq keńesiniń tóraǵasy Altynbek Nuhulynyń bastamasy boıynsha Musa Shorman — Imantaı qystaýy — Aıryq — Áýjannyń keregetasy (Kemel Aqyshev týǵan jer) — Buqar jyraý kesenesi baǵytynda asfalt jol salynady. Jalpy uzyndyǵy 30 shaqyrym bolatyn jańa týrıstik baǵyt Baıanaýyldyń týrıstik áleýetin arttyra túsetin múmkindikterdiń biri bolmaq.
Buǵan deıin Baıanaýyldan akademık Qanysh Sátbaev paıdalanǵan jazý mashınkasy tabylǵanyn jazǵan edik.
