Qaıdar Aldajumanov: Qazaq tarıhyndaǵy náýbet bir ǵana tulǵanyń qolymen jasalǵan joq...
- Qaıdar Seısembaıuly, HH ǵasyrdyń basynda qazaq halqynyń basyna tóngen uly náýbettiń masshtabyn qalaı baǵalaýǵa bolady? Ár zertteýshi ártúrli aıtady...
- Jalpy bul - keńes memleketi óz halqyna júrgizgen qylmystarynyń biri, qazaqtyń ulttyq tragedııasy, tarıhta bolmaǵan zulmat. Men 1991 jyly qurylǵan komıssııa múshesi retinde aıtaıyn, biz tarıhshylar, 1930 jyldardaǵy zulmatty qazaq halqyna jasalǵan genotsıd, etnosqa qarsy jasalǵan etnotsıd dep baǵalaǵan bolatynbyz. Óıtkeni, halyqtyń jartysy qyrylyp qaldy, Keńes odaǵyna bosqyn bolyp ketýi, qazaq tiliniń órisiniń tarylýy, dástúrli sharýashylyqtyń joıylýy «etnotsıd» dep baǵalaýǵa ıtermeleıdi. Eshbir ulttyń basynda bolmaǵan 1930 jyldardaǵy jappaı asharshylyq, sońyna ala 1937-1938 úlken terror, qýǵyn súrgin, atý, asý qosa júrgizildi. Keńes memleketi ábden ornyqqan soń azamat soǵysynda qarsy shyqqan qarsylastaryna amnıstııa jarııalaǵany belgili. Osy ýaqyttarda birqatar alash qaıratkerleri basqa jumystarǵa ketti, keıin basshylyq qyzmetke deıin bardy. Mysaly Ahmet Baıtursynov Oqý aǵartý isi boıynsha dala komıssary boldy. Alaıda olar OGPÝ tarapynan myqty baqylaýǵa alyndy. 1928 jyly naýqan bastalǵanda sol baıaǵy astyrtyn saıasat júrgizdi degen aıyptaýmen bizdiń azamattar túgel qamalady. Ahmet Baıtursynov atý jazasyna kesiledi. Keıin jaza 10 jylǵa almastyrylǵan. Ol kisi Tomskide, Arhangelskide 4-5 jyl otyryp qaıtyp keledi. Kelgen soń 1937-de qaıta qamalyp, atyldy. Mirjaqyp Dýlatovqa da 10 jyl bergen. Biraq ol 1935 jyly lagerde qaıtys boldy. Tiri qalǵandar Muhamedjan Tynyshbaev, Halel Dosmuhamedov Voronej oblysynda jer aýdaryldy. Sol jaqta aıdaýda bolyp, qaıtyp keledi de, 1937-1938 jyldary qaıta ustalyp, atylady.
- Sol kezdegi surqııa saıasattyń ekonomıkalyq alǵysharttary da boldy emes pe?
- Stalındik besjyldyqtar kezinde Keńes Odaǵy terrıtorııasynda iri kásiporyndar salynyp jatty. Amýrdegi, Komsomolskidegi qalalar, Norılskidegi metal kombınattary sııaqty iri kásiporyndar turǵyzylyp jatty. Solarǵa resýrs kerek boldy. Eń qıyny salynyp jatqan zaýyttardyń bárine shetelden qural alý kerek boldy. 1917 jyldan bastap Keńes odaǵyna kórshiles memleketter ekonomıkalyq-saýda blokadasyn jasaǵan. ıAǵnı, Keńes odaǵyna kezinde kórshiles ekonomıkalyq soǵys jarııalaǵan. «Tek bıdaı ǵana alyńdar, basqa eshteńe satyp almańdar» delindi. Bul urandy ıÝgoslavııa, Rýmynııa, Bolgarııa, Italııa, Ulybrıtanııa, Frantsııa qoldady. Al úlken kásiporyndardy salý úshin resýrs kerek.
1930 jyly qysta KSRO saýda jáne jabdyqtaý mınıstri Anastas Mıkoıan bolǵan edi. Ol Lenın, Stalın, Hrýşev, Brejnev kezinde de joǵarǵy qyzmette bolǵan. Saıası ortada mynadaı anekdot qalǵan edi. «Ot Ilıcha do Ilıcha, bez ınfarkta ı paralıcha» degen. Sol Mıkoıan Qazaqstanǵa taýsylmas mal qory retinde qaraǵan. Qazaqstan ol kezde úlken astyq jınaıtyn respýblıka emes, negizinen mal sharýashylyǵymen aınalyssa da Mıkoıan Qazaqstanǵa jyl saıyn 52-40 mln put astyq tapsyrýǵa májbúr etedi. 1932 jyly halyq ashtan qyrylyp jatqanda da 43 mln put astyq tapsyrtqan. Mıkoıan osy úshin 1930 jyly qańtarda Almatyǵa ózi kelip, 1930 jylǵy jospardyń 70 paıyzyn alǵashqy toqsanda qys qaqap turǵanda qańtar, aqpan, naýryzda oryndatqan.
-Qazaqstanda 1920 jyldardyń basyndaǵy qoldan uıymdastyrylǵan, keıinnen 1927-1929 jyldary «asha tuıaq qalmasyn» atty uranmen júzege asyrylǵan asharshylyqtan shamamen qansha adam japa shekti?
- 1929 jyldyń qańtarynan 1932 jyldyń qańtaryna deıin qazaq jerinde adam sany 2 mln 551 myń adam kemigen. 1 mln adam Qytaı, Aýǵanstan, Iran, Kamchatkaǵa deıin bosyp ketken. Bul turǵyda áli asharshylyq týraly zertteý jasaý kerek. Tarıhshylar durys zerttemeıdi. Kóptegen zertteýshiler Mustafa Shoqaı derekterine súıenip 1918 jyly 1 mln qazaq qyryldy dep aıtady. Ol kezde Qyzylorda, Ońtústik Qazaqstan, Jambyl Almaty oblystary Túrkistan avtonomııalyq respýblıkasynyń quramyna kirgen. Sonda bul derek qate. Sebebi, ol kezde ózbek, tájik, qyrǵyz bárimen qosqanda 1 mln adam óldi delingen. Ony men arnaıy arhıvten qarap shyqtym. 1918 jylǵy óz aýdandary boıynsha kemigen adam sany asa kóp masshtabta bolmaǵan. Demograftar da jazýshy jýrnalıster de osy sandarǵa abaı bolsa degen tilek bar. Asyryp aıtýǵa bolmaıdy. Tsıfr neǵurlym kóp bolǵany mándi sııaqty kórinedi. Olaı emes. Beıbit kúnde 10 adam ashtan ólse de - úlken tragedııa. Ashtyqtan jalpy Qazaqstanda 2 mln 551 myń adam ólse, Onyń 1 mln 750 myńy qazaqtar bolatyn. Qalǵany QarLAGqa jer aýdarylyp kelgen ózge ult ókilderi. OGPÝ, NKVD organdary búkpesiz baıandaıtyn qupııa organ bolǵan. NKVD derekterinde ár júrgizgen sanaǵynda bul derekter tolyq emes dep jazady. ıAǵnı, opat bolǵandardyń sany odan kóp bolýy múmkin. Qazaqstanda 1929 jyly 1 qańtarda 47 mln 500 myń bas mal bolsa, 1934 jyldyń basynda 4,5-aq mln bas mal qalǵan.
- Bundaı náýbettiń Qazaqstannyń demografııasyna qanshalyqty keri áser etkenin tarıhshy-ǵalymdar qalaı baǵalaıdy?
- Demografııaǵa áseri áli kúnge sezilip keledi. 5,5 mln halyqtyń 2,3 mln.-y ǵana qaldy. Asharshylyq jyldarynda Ortalyq Qazaqstan Qaraǵandy oblysynyń halqy eń kóp qyrylǵan. Resmı derekterde Turar Rysqulovtyń Stalınge jazǵan hatynda Qarqaraly okrýginde 154 myń halyqtan 15 myń adam qalǵany týraly habarlaǵany kórsetilgen. Munshalyqty etnotsıdke bir ǵana tulǵa muryndyq bolǵan joq. Bylaı alyp qarasań qanisher Stalın men Goloşekın ekeni ras. Biraq ol máseleniń ishki faktory ǵana. Stalın men Goloşekın ár qazaqtyń qoımasyna, qorasyna baryp teksergen joq. Olar buıryq berdi. Oryndaǵan ózimizdiń qazaqtar. Jergilikti aýdandyq, oblystyq, basqarǵan qazaqtar boldy.
- 1928 jyldary bastalǵan repressııa, 1933-1937 jyldary júrgizilgen saıası qýǵyn-súrginniń qurbandar sany shamamen qansha? Repressııa jyldarynda atylǵandar týraly naqty adam sany (arhıv derekteri) bar ma?
- 1920-1953 jyldar arasynda 125 000 adam repressııaǵa ushyraǵan. Onyń 25 000-y atylyp ketken. Atylǵanda da ol kezde halyqty jaý bar ekenine sendirý úshin ashyq sot protsesterin júrgizgen. Qaraǵandy oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy Abdolla Asylbekov ashtyq kezinde elge kómektesken janashyr memleket qaıratkeri bolǵan. Qaraǵandydaǵy №20 shahta áli kúnge deıin bar. Sonda Asylbekov pen 7-8 aýdan basshysyna qatysty ashyq sot protsesi ótken. Sol kezde shahtaǵa 1 saǵatqa jumysshylardy kirgizip «halyq jaýlary joıylsyn» dep urandatyp qoıǵan. Azdan soń 1 saǵatqa jastardy kirgizip aıqaılatyp qoıady. Sot 16-22 qarasha arasynda jalǵasqan. Meniń anyqtaǵanymdaı, «olarǵa moıyndasańdar, Sibirde jańadan ashylatyn sovhozdarǵa dırektor bop barasyńdar» dep qaltalaryna pýtevka salǵan. Abdýlla Asylbekov aldanǵanyn sońǵy sátte ǵana túsinedi.
Sonda memleket qaıratkeri sońǵy sózinde «Men eshqashan jaýlyq jasaǵan emespin. 1930 jyldary qazaq aýyldarynda ashtan ólgenderdi kórgende, Keńes Úkimetiniń Qazaqstanda júrgizgen saıasaty durys emes degen oıǵa keldim, men sodan bastap Keńes Úkimetiniń jaýymyn» degen eken. Álgi sózinen soń Abdýlla Asylbekovty 1 aıdaı qınap baryp atyp óltirgen. Jalǵyz bul emes. Shymkentte 1937 jyly mal dárigerleriniń tobyna ashyq sot uıymdastyrylady. Olarǵa maldy ádeıi aýyrtyp qyrdyńdar degen aıyp taǵylady. Keıin 1956 jyly Keńes Odaǵy ortalyq partııasynyń HH sezinde kezinde myńdaǵan adamdardyń atý jazasyna qol qoıǵan qandyqol Hrýşev repressııa týrly moıyndaýǵa májbúr boldy. 1956 jyly HH sezd barysynda 14-26 aqpanda sońǵy májiliste Hrýşev «Stalınniń jeke basyna tabyný jáne onyń zardaptary» degen baıandama jasady. Sodan bastap Sáken Seıfýllın, Maǵjan Jumabaev, Іlııas Jansúgirov, Beıimbet Maılınderdiń esimi aqtaldy. Sol kezdegi tártip boıynsha mynadaı sebeppen atyldy degen sebebi kórsetilgen joq. Bul kisi Stalınniń jeke basqa tabyný qurbany boldy degen, bitti.
- Táýelsizdik alǵan soń osy kezeń qalaı zertteldi? Siz sol kezdegi komıssııa múshesi retinde ne aıtar edińiz?
1990 jyly 11 qarashada úkimet komıssııasy qurylǵan bolatyn. Olardyń ne úshin sottalǵany sonda ǵana ashyq aıtyla bastady. 1930 jyldardaǵy jappaı asharshylyq, qýǵyn súrgin sebepterin anyqtaý úshin, oǵan qandaı zań aktileri negiz bolǵan degen suraq týdy.
Komıssııa músheligine Manash Qozybaev, QR UQK tóraǵasy, Joǵarǵy sot tóraǵasy, QR ІІM, prokýrory, olardyń qolyndaǵy qupııa jatqan qujattardy komıssııa múshelerine kórsetý kerek degen pikir aıttyq. UQK, burynǵy NKVD arhıvinde 6,5 aı otyrdym. Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandary Sáken Seıfýllın, Turar Rysqulov, Nyǵmet Nurmaqov sııaqty azamattarǵa qatysty derekterdi, asharshylyqqa baılanysty qujattardy qaradym. Keıin nátıjeleri 5 tomdyq Qazaqstan Tarıhy 4-tomyna endi. «Nasılstvennaıa kollektıvızatsııa ı golod v Kazahstane» degen jınaq shyǵardym.
Sol jyldardaǵy QR UQK basqarǵan general polkovnık Sát Toqpaqbaevtyń qoldaýymen Almaty janyndaǵy «Jańalyq» degen aýylda úlken zırat tabyldy. Zertteý toby Talǵar qalasynda turatyn, buryn NKVD kólik júrgizýshisi bolyp istegen adamdy taýyp aldy. Sonyń aıtýymen jáne Jańalyqtaǵy qarttardyń kýágerlikterimen Jańalyqta tabylǵan adam súıekteri NKVD jertólesinde atylǵan azamattar ekeni anyqtaldy.
- Ózińiz aıtqandaı, osy asa aýyr náýbet sheteldik tarıhshylar tarapynan qalaı baǵalanyp otyr?
- Bul taqyrypty Marta Brıl Olkot, aǵylshyn Stıven Ýınkrof, Izabel Ogaıon, ıtalıandyq Nıkkolo Pıncheolo, nemis tarıhshysy Robert Kındler zerttedi. Biraq olardyń barlyǵy evrotsentrıstik kózqarasta. Bular qazaq tilinde aıtylǵan, jaryqqa shyqqan qujattardy bilmeıdi. Tek qana orys tilinde shyǵatyn derekterdi zertteıdi. Ideologııalyq sıpat áli de bar. Stıven Ýınkrof degen qaza bolǵandardyń sanyn kemitip aıtady. Biz shetel ǵalymy dep tabynatyn dárejeden asyp ketkenbiz. Olardyń kez-kelgenine kózqarasyn qate ekenin aıta alamyz.
- Áńgimeńizge rahmet.
