Qaı óńirde halyqtyń ómir súrý deńgeıi joǵary, sol óńirdiń basshylarynyń jumysyna jaqsy baǵa berilýi kerek - Qýanysh Aıtahanov
N.Á.Nazarbaevtyń basshylyǵymen elimiz tarıh úshin kózdi ashyp-jumǵandaı qysqa merzimde úlken jeńisterge jetip, álemniń alpaýyt elderi Qazaqstandy myqty memleket retinde moıyndady. Bul - Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyń táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen júrgizip kele jatqan syndarly saıasatynyń nátıjesi, elge, ultqa, Otanǵa adal qyzmet etýdiń jarqyn kórinisi. Búginde N.Á.Nazarbaev óz elin, jańa bıikterge júıeli túrde bastap keledi. Qýatty memlekettiń basty ereksheligi - óz damýynyń árbir kezekti kezeńinde aıqyn maqsat qoıyp, oǵan jetýdiń naqty joldaryn belgilep, baǵdarlama jasap, búkil halyqty sol maqsatty oryndaýǵa jumyldyrý.
Jalpy, sońǵy ýaqytta álem elderi kúrdeli kezeńderdi bastan ótkerýde. Álemdik naryqtaǵy shıkizat resýrstaryna baǵalardyń tómendeýi, geosaıası jáne halyqaralyq qatynastardyń shıelenisýi álem ekonomıkasynyń daǵdarystan shyǵýyna keri áserin tıgizýde. Osyndaı qıyn kezeńderde biz elimizdiń alǵa damýynyń qarqynyn saqtap, áleýmettik-ekonomıkalyq baǵytta jańa serpilister jasaýymyz kerek. Álemdegi syn-qaterlerdi taldap, alysty boljap, keleshekte atqarylar isterdi búgingi oryn alyp otyrǵan jaǵdaılarmen sheber ushtastyra biletin Elbasymyz N.Á.Nazarbaev óziniń saılaýaldy baǵdarlamasynda «Nurly Jol» Jańa Ekonomıkalyq Saıasaty men «Qazaqstan-2050» Strategııasynyń basty maqsattaryn sheshý úshin usynǵan Bes ınstıtýttyq reformasyn júzege asyrýdyń 100 naqty qadamyn aıqyndap berdi.
«100 naqty qadam» - bul jahandyq jáne ishki syn-qaterlerge jaýap, bizdiń uzaq merzimdi damý strategııamyzdyń quramdas bóligi, memleketimizdiń álemniń eń damyǵan 30 eliniń qataryna kirý jónindegi naqty baǵdarlamasy, el táýelsizdigin nyǵaıtýdyń naqty joldary. Biz 100 naqty qadamnyń árbir qadamyn Elbasynyń elimizdi alǵa damytýdaǵy naqty tapsyrmalary dep qabyldaýymyz kerek. Bes baǵyttaǵy reformany júzege asyrý úshin Prezıdent janynan bes jumys tobynan turatyn Ulttyq komıssııa quryldy. Komıssııa quramyna memlekettik organ, bıznes salasy men azamattyq qoǵamnyń qyzmetin kásibı deńgeıde úılestirýde qabileti joǵary tájirıbeli basshylar kirdi. Ulttyq komıssııa elimizdiń alǵa damýynyń joldaryn jan-jaqty, tereń zerttep sheshimder qabyldap, bes baǵyt boıynsha is-qımyldardy naqty aıqyndaıdy. Ol usynystar Prezıdent tarapynan maquldanǵannan keıin Parlamentke engiziledi. Parlament zańdar qabyldaıdy. Úkimet tarapynan zańdardy oryndaýǵa baılanysty tıisti qaýlylar qabyldanatyn bolady. Sonymen qatar, ortalyq atqarýshy organdar jáne óńir basshylarynyń bastamalary, usynystary, jumystary Ulttyq komıssııa tarapynan qatań baqylaýǵa alynady. Ulttyq komıssııa janynan otandyq jáne sheteldik sarapshylardan quralǵan halyqaralyq konsýltatıvtik keńes tıisti usynystar ázirlep, reformalardyń oryndalýyn táýelsiz júıeli qadaǵalaýdy júzege asyratyn bolady, delingen egemen.kz saıtynda jaryq kórgen «Bárin sheshetin - kadr» atty maqalada.
Elbasynyń bes reformasynyń alǵashqysy jáne mańyzdysy - ekonomıkalyq baǵdarlamalardyń tıimdi júzege asýyn jáne memlekettik qyzmetterdi sapaly usynýdy qamtamasyz etetin 15 naqty qadamnan turatyn zamanaýı, kásibı jáne avtonomdy memlekettik apparatty qalyptastyrý. Bul baǵyttaǵy jumystarǵa Elbasy N.Á.Nazarbaev el táýelsizdiginiń alǵashqy jyldarynan aıryqsha kóńil bólip keledi. Elbasy osy jyldary jańa zamanǵa laıyq, naryqtyq ekonomıkany basqara biletin ondaǵan, júzdegen kásibı memlekettik qyzmetkerlerdi tárbıelep shyǵardy. Olar kazir Úkimette, ortalyq atqarýshy organdarda, óńirlerde qyzmet atqarýda.
1997 jyly qabyldanǵan «Qazaqstan-2030» Strategııasynyń 7 negizgi basymdyqtarynyń biri - demokratııalyq kásibı memleket qurý boldy. 1999 jyly «Memlekettik qyzmet týraly» Zań qabyldandy. Al 2012 jyly qabyldanǵan «Qazaqstan-2050» Strategııasynda kásipqoı memlekettik apparatty qalyptastyrý strategııalyq mindet esebinde qoıyldy. 2013 jyly memlekettik qyzmet júıesin jetildirýge baǵyttalǵan Qazaqstan Respýblıkasynyń «Memlekettik qyzmet týraly» Zańyna ózgerister men tolyqtyrýlar engizildi. Zańǵa sáıkes kadrlardy irikteý men rotatsııalaý kezinde merıtokratııa qaǵıdattaryn qamtamasyz etý, personaldy basqarý ınstıtýty, kadr qyzmetiniń rólin arttyrý, tártiptik jáne etıkalyq baqylaýdy kúsheıtý júzege asyryla bastady. Ákimshilik qyzmetkerlerdiń «A» basqarýshy korpýsy quryldy. Kadrlar jónindegi Ulttyq komıssııa jumys isteı bastady. El Prezıdentiniń 2014 jylǵy 6 tamyzdaǵy «Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik basqarý júıesiniń reformasy týraly» Jarlyǵyna sáıkes memlekettik basqarý júıesin jańǵyrtý jáne onyń tıimdiligin arttyrý, memlekettik apparatty ońtaılandyrý jáne jınaqy Úkimetti qalyptastyrý maqsatynda birqatar mınıstrlikter biriktirildi. Parlamentte «Úkimet týraly», «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine memlekettik basqarý organdary arasyndaǵy ókilettikterdiń arajigin ajyratý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańdar qabyldandy. Bul zańdar Elbasynyń Jarlyǵymen aıqyndalǵan memlekettik basqarý deńgeıleri arasyndaǵy fýnktsııalardy ajyratý, ortalyq jáne jergilikti atqarýshy organdar ókilettilikterin keńeıtý jáne kúsheıtý arqyly olardyń derbestigi men jaýapkershiligin kóterýge, qujat aınalymyn barynsha qysqartyp «jınaqy» Úkimet qalyptastyrýǵa, turǵyndardyń memleket tarapynan kórsetiletin qyzmetterge qoljetimdiligin arttyrýǵa baǵyttalyp otyr.
Elimizdiń ekonomıkasy damyp, halqymyzdyń ál-aýqaty artqan saıyn halyqqa qyzmet etetin memlekettik qyzmetkerlerge degen talap ta joǵarylaı bermek. Búgingi memlekettik qyzmetkerdiń moraldyq, saıası, iskerlik qasıetteri joǵary, qoly taza, júregi adal, qarapaıym da kishipeıil, ádepti, bilimdi de bilikti, mádenıetti, rýhy myqty, jigerli, qajyrly da qaıratty, otansúıgish, ultjandy, memleketshil, jaýapkershiligi joǵary, ózine de, ózgege de talap qoıa biletin, quqyqtyq saýatty, óz qyzmetiniń bilgiri bolýy kerek. Ol meıli qyzmette bolsyn, kópshilik aldynda bolsyn óziniń iskerligimen, júris-turysymen, sóıleý mádenıetimen kópke úlgi, halyq aldynda bedeldi bolýy kerek. Memlekettik qyzmetkerlerdiń bedeli - memlekettiń bedeli ekenin esimizden shyǵarmaýymyz kerek. Sebebi, ol - salyq tóleýshilerdiń qarjysyna jaldanyp, memleket atynan halyqqa (tutynýshylarǵa) memlekettik qyzmet kórsetýshi. Sondyqtan, onyń eń basty mindeti - halyqqa qaltyqsyz qyzmet kórsetip, olardyń seniminen shyǵý. Sondyqtan da memlekettik organdarǵa ysylǵan, tájirıbeli, qoly taza, júregi adal, jaýapkershiligi joǵary, memleketshil azamattardy tańdap, iriktep, ornalastyrý qajet. Ol úshin reformada aıtylǵandaı, memlekettik qyzmetke birinshi qabyldanýshylar úshin úsh satyly irikteý júıesin endirý, mindetti synaq merzimin 3 aı saıyn mejelik baqylaý arqyly 6 aıǵa deıingi merzimge belgileý kózdelýde. Munyń maqsaty alǵash qabyldanǵan memlekettik qyzmetshige synaq merzimin taǵaıyndaı otyryp, onyń jan-jaqty qabiletteri aıqyndalǵannan keıin ǵana naǵyz bilimdi, bilikti, isker, qabiletti azamattardy memlekettik qyzmetke taǵaıyndaý bolyp tabylady. Bul memlekettik qyzmettiń sapasyn jaqsartady, tıimdiligin arttyrady, qoljetimdi etedi, halyqtyń memlekettik qyzmetkerlerge degen senimin arttyrady. Sondyqtan tıisti memlekettik organ memlekettik qyzmetkerlerdiń kadr rezervin jasaqtaýmen tııanaqty túrde aınalysyp, memlekettik qyzmetkerlerdi irikteý, ornalastyrý, daıarlaý, qaıta daıarlaý jáne biliktiligin kóterý máselelerine erekshe kóńil bólýi kerek. Osy turǵyda, memlekettik qyzmetkerlerdiń quqyqtary men zańdy múddeleriniń qorǵalýyna úlken mán berilýi tıis.
Búginde memlekettik qyzmetkerlerdiń eńbekaqysy, ásirese, jergilikti jerlerde tómen, áleýmettik jaǵynan qorǵalmaǵan. Kóp jaǵdaıda qyzmetten bosap qalǵan memlekettik qyzmetkerlerge qamqorlyq jasap, tıisti jumystar usynylmaıdy. Mysaly, 2013 jyly attestatsııadan óte almaǵan tájirıbeli 57 aýdan, qala ákimderiniń kópshiligi jumyssyz qaldy. Osyndaı jaǵdaılar kúndelikti ómirde jıi kezdesedi. Múmkin, memlekettik qyzmetkerlerdiń sybaılas jemqorlyqqa barý sebepteriniń biri osynda shyǵar. Reformada memlekettik qyzmetkerlerdiń jalaqysyn qyzmetiniń nátıjesine baılanysty ósirý máselesi qoıylǵan. Bul memlekettik qyzmetkerlerdiń bilimi men tájirıbesin únemi jetildirýge, jańa ınnovatsııalyq tehnologııalardy meńgerýine, óziniń qyzmetine úlken jaýapkershilikpen qarap, alǵa umtylýyna, laýazymdy qyzmetiniń tıimdiligin arttyrýyna yqpal etedi. Nátıjesinde qoǵam, memleket utady.
Elbasy usynǵan reformada memlekettik qyzmetkerlerdiń laýazymdyq eńbekaqylaryna óńirlik úılestirý koeffıtsıentterin qosý máselesi de bar. Bul da óte oryndy másele. El óńirleriniń tabıǵı-klımattyq jaǵdaıy, turǵyndardyń tyǵyzdyǵy ártúrli. Laýazymdyq eńbekaqy taǵaıyndaǵanda osynyń bári eskerilgeni jón. Bir óńirde kún óte ystyq, ekinshi óńirde qys uzaq, sýyq. Al keı aýdandarda halyq sanynyń alshaqtyǵy 10-15 esege deıin barady. Mysaly, aýyldyq okrýgterde halyq sany 1 myńnan 30-40 myńǵa deıin, al aýdandarda 20-25 myńnan 250-300 myńǵa deıin aralyqta qalyptasqan. Árıne, halyq kóp, tyǵyz ornalasqan aýdandar men aýyldardyń problemalary da, ótinishteri de, memlekettik qyzmetkerlerge júktemesi de kóp bolady. Alaıda, aýyldyq okrýgter men aýdandar arasynda halyq sanynyń úlken aıyrmashylyǵyna qaramastan, olardyń shtattyq kestesi men jalaqylarynda aıyrmashylyq az. Búginde Úkimet qaýlysyna sáıkes halqy 250 myńnan tómen aýdan ákimderiniń orynbasarlary úsheýden aspaýy kerek degen shekteý qoıylǵan, ıaǵnı 20-25 myń halyq turatyn aýdanda da, 200-240 myń halyq turatyn aýdanda da ákimniń orynbasarlary da úsheýden aspaýy tıis. Aýyl ákimdikteriniń shtat birlikterinde osyndaı alshaqtyq baıqalady. Mundaı jaǵdaılar halyq kóp turatyn aýdandar men aýyldarda halyqqa sapaly memlekettik qyzmet kórsetýde qıynshylyqtar týdyratyny sózsiz. Sondyqtan, Elbasynyń reformasy aıasynda atalǵan másele Úkimet tarapynan taǵy da zerttelip, óńirlerdiń aýdan, aýyl ákimdikteriniń shtat lımıtin, qyzmetkerlerdiń eńbekaqysyn halyq sanyna saı aıqyndasa durys bolar edi. Eńbekaqyny nátıje boıynsha tóleýge kóshý memlekettik qyzmetkerler úshin jeke jyldyq josparlardy oryndaý, mınıstrler men ákimder úshin memlekettik qyzmet sapasynyń arnaýly ındıkatorlary, ómir sapasy, ınvestıtsııa tartý úshin tólenetin bolady. Mysaly, óńir basshylary úshin negizgi ındıkator ómir sapasy bolýy kerek. Al ómir sapasy degenimiz - turǵyndardyń ómir súrý jasynyń uzaqtyǵy, týý men ólim deńgeıi, óńirdegi tabıǵı ósim, jumyssyzdyq deńgeıi, aýyz sýmen, turǵyn úımen qamtamasyz etý jáne t.b. Qaı óńirde halyqtyń ómir súrý deńgeıi joǵary, ótken jylmen salystyrǵanda ósý bar, sol óńirdiń basshylarynyń jumysyna jaqsy baǵa berilýi kerek te, olardyń laýazymdyq aılyǵy joǵary bolýy tıis. Jyl qorytyndysy boıynsha olarǵa Úkimet belgilegen bonýs, al ákimdik qyzmetkerleri úshin syıaqy qarastyrǵan jón. Mundaı eńbekaqy tóleý júıesi memlekettik qyzmetkerlerdi, memlekettik qyzmetti tıimdi, sapaly, úlken jaýapkershilikpen atqarýǵa yntalandyrǵan bolar edi.
Memlekettik qyzmetkerlerdiń ortasha jalaqysy ulttyq kompanııalarda jumys isteıtin azamattardyń ortasha jalaqysynan kem bolmaýy tıis. Memlekettik qyzmetkerler arasynda sybaılas jemqorlyqtyń aldyn alý joldarynyń biri - memlekettik qyzmetkerlerdiń jemqorlyq quqyq buzýshylyqqa, para alýǵa barýy tıimsiz bolatyndaı jaǵdaı jasaý. Ol, joǵaryda aıtylǵandaı, memlekettik qyzmetke irikteý rásimin jańǵyrtý, eńbekaqynyń yntalandyrý júıesin endirý, memlekettik qyzmetkerdiń bedelin kóterý sharalarymen birge, olardyń zeınetaqy júıesin jetildirý bolyp tabylady. Qoly taza, júregi adal, jaýapkershiligi joǵary memlekettik qyzmetkerler zeınetkerlikke shyqqanda laıyqty zeınetaqy taǵaıyndalatynyn bilse, olar óz ornyn erekshe baǵalap, oǵan kir keltirmeı, qyzmetin jan-tánimen taza ári sapaly atqarǵan bolar edi. Bul qoǵam úshin de, memleket úshin de óte tıimdi. Kásibı memlekettik apparat qurýda memlekettik basqarýdyń tıimdi qurylymyn jasaqtaý, ony barynsha halyqqa, memleket qyzmetin alýshylarǵa jaqyndatý mańyzdy. Búginde mıllıondaǵan halqy bar óńirdi basqaryp otyrǵan, sol óńirdiń barlyq máselelerine jaýap beretin, Prezıdenttiń ókili bolyp tabylatyn oblys ákimine esep bermeıtin mınıstrlikterdiń oblystaǵy departamentteri men basqarmalarynyń sany kóbeıýde. Mysaly, Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń ár oblysta bilim sapasyn baqylaıtyn basqarmalary bar. Onda 20-25 adam jumys isteıdi. Olar mektepterde, kolledjderde memlekettik bilim standarttarynyń oryndalýyn baqylaıdy. Oblys ákimine de baǵynyshty bilim basqarmasy bar. Onyń da negizgi mindetteri sol. Al oblystaǵy bilim salasyna tikeleı jaýap beretin de oblys ákimi. Sonda mınıstrliktiń oblystaǵy basqarmasy oblys ákiminiń jumysyn qadaǵalap, baǵa bere me? Menińshe, túsiniksiz. Óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna tikeleı jaýapty, Prezıdent pen Úkimetke esep beretin, Prezıdent Jarlyǵymen taǵaıyndalatyn oblys ákimine senim bildirmeı, oblystarda árbir mınıstrlikterdiń basqarmalaryn ustaý memleket úshin tıimsiz, bıýdjet úshin shyǵyn. Mundaı basqarmalar basqa da mınıstrlikterde bar. Olardyń mindeti - óńirge issaparmen barǵan ortalyq atqarýshy organ basshylaryn kútip alyp, shyǵaryp salý, aqparatpen qamtamasyz etý. Elbasy reformasy barysynda osyndaı artyq, tıimsiz qurylymdardy qaıta qarap, ońtaılandyryp, oblys ákimdiginiń jaýapkershiligin kótergen durys bolar edi. Taǵy bir másele. Elimizdiń qaryshtap alǵa damýynda, halqymyzdy sapaly azyq-túlik ónimderimen qamtamasyz etýde, qorshaǵan ortany qorǵaýda, Jer-anany qadirleý men durys paıdalaný da, onyń qunarlylyǵyn arttyrý da ekologııaǵa mán berý óte mańyzdy. Alaıda, osy salany basqarý Ulttyq ekonomıka mınıstrliginiń Turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq jáne jer qatynastary komıtetine, al ekologııa men qorshaǵan ortany basqarý tabıǵatqa barynsha kóp zııan keltiretin Energetıka mınıstrliginiń quzyretine berilgen. Qalyptasqan jaǵdaı búgingi tańda jer men ekologııaǵa baılanysty óte mańyzdy máselelerdi sheshýdi qıyndatýda. Úkimet, aldaǵy kezde bul máseleni tereńirek oılastyrǵany jón.
Elbasynyń tapsyrmasy boıynsha memlekettik qyzmet tutynýshylarǵa barynsha jaqyndatylyp, olardyń kúndelikti talap-tilekteriniń, ótinishteriniń der kezinde, sapaly oryndalýyn qamtamasyz etý kerek. Al memlekettik qyzmetti tutynýshylar negizinen aýyldarda, aýdandarda, qalalarda turady. Byltyrǵy jyly memlekettik basqarý organdary arasyndaǵy ókilettikterdiń arajigin ajyratý kezinde Úkimetten ortalyq atqarýshy organdarǵa 1 606 nemese 65% fýnktsııalar berdi. Bul - óte durys. Alaıda, ortalyq atqarýshy organdardan jergilikti atqarýshy organdarǵa nebári 261 fýnktsııa berilgen. Al oblystyq deńgeıden aýdandyq deńgeıge 14-aq fýnktsııa, al aýdannan aýyl kentteri ákimdikterine eshqandaı fýnktsııa berilmegen. Bizdiń oıymyzsha, oblys deńgeıindegi jer qatynastary, aýyl sharýashylyǵy, densaýlyq saqtaý, bilim berý, t.b. salalar boıynsha kóptegen fýnktsııalardy qınalmastan aýdandyq deńgeıge berýge bolady. Mysaly, densaýlyq saqtaý salasyn basqarý men qarjylandyrý 2005 jylǵa deıin aýdan, qala ákimdikteriniń quzyretinde bolyp, jap-jaqsy jumys istep keldi. 2005 jyldan oblys ákimdigi quzyretine ótti. Oblys ortalyǵynan shalǵaıda, 300-400 shaqyrym jerde ornalasqan medıtsına mekemeleri basshylary óz máselelerin sheshý úshin oblysqa, oblystyq densaýlyq saqtaý basqarmasyna baryp, 2-3 kún júredi. Al eger, aýdan aýmaǵynda ornalasqan aýrýhana, emhana, t.b. densaýlyq saqtaý nysandarynda tótenshe jaǵdaı bolyp qalsa, aýdan kómek bere almaıdy. Sebebi, bıýdjette qarjy qarastyrylmaǵan. Al turǵyndar kómek surap, aýdan ákimine keledi. Aýdan ákimi bıýdjetten qarjy bóleıin dese, zańsyz, jaýap beredi. Qatty jel turyp, shatyryn ushyryp ketken sýyq aýrýhanadaǵy aýrýlar, jergilikti turǵyndar qıyn jaǵdaıda kómek bere almaǵan ákimge narazy bolady. Sondyqtan, aýdan kólemindegi densaýlyq saqtaý mekemelerin qarjylandyrýdy (kommýnaldyq qyzmetterin, jóndeý, energııamen, sýmen, jylýmen qamtamasyz etý jáne bastapqy medıtsınalyq kómek kórsetý, t.b. máselelerin) aýdan, qala, ákimderiniń quzyretine berý kerek dep oılaımyn. Kásibı memlekettik apparat qurý jolynda Elbasynyń bastamalaryn oryndaý bizder - Parlament depýtattaryna da kóp jaýapkershilik júkteıdi. Óıtkeni, bizder ózimizdiń zań shyǵarý kásibı mindetterimizdi atqaryp, qabyldanatyn zańdardyń sapasyn kóterip, elimizdiń alǵa damýyna muryndyq bolýymyz qajet.
Ómir bir ornynda turmaıdy. Ol turaqty túrde damýda bolǵandyqtan, qoldanystaǵy zańdar ómir talabyna saı etip jetildirip otyrýdy, onyń sapaly oryndalýyn qamtamasyz etýdi talap etedi. Al sapasyz qabyldanǵan zańdar belgili bir salanyń tolyqqandy jumys isteýine keri áserin tıgizip, azamattardyń zańǵa degen, bılikke degen senimsizdigin týdyrady. Mine, osyndaı jaǵdaıda Parlament óziniń kásibı sheberligin kórsetip, depýtattar ózderine júktelgen mindetterin tııanaqty oryndaýda belsendilik tanytyp, birlese jumys jasaýymyz qajet. Elbasy reformalarynda qoıylyp otyrǵan úlken de asa jaýapty mindetterdi oıdaǵydaı oryndaý úshin, sondaı-aq, elimizde turaqtylyq, kelisim men birlik bolýy kerek. Iá, Nursultan Ábishuly búgingi tańda Qazaqstandy serpindi damytýdyń aıqyn ári júzege asyrylatyn 5 ınstıtýttyq reformasyn aıqyndap, ondaǵy kózdelgen maqsattardy árbir qadamǵa bólip, ıaǵnı qaı ýaqytta qaı reforma iske asyrylatynyn naqty kórsetti. Tutastaı alǵanda, Elbasy usynǵan bes ınstıtýttyq reforma el táýelsizdiginiń baıandy bolýyna, elimizde saıası turaqtylyqtyń nyǵaıýyna, ekonomıkamyzdyń serpindi túrde damýyna, halyqtyń ál-aýqatynyń artýyna, ishki jáne syrtqy saıasattaǵy jańa baǵyt-baǵdardy qoldaýǵa baǵyttalǵan. Bul maqsatty oryndaý úshin bárimiz bir kisideı jumylyp, elimizde birlik pen turaqtylyqty saqtap, ony nyǵaıta otyryp, aıanbaı ter tógip eńbek etýimiz kerek.
