ASTANA. QazAqparat – Adamzat jasaǵan qarýlardyń ishinde ıadrolyq bombadan ótken zulmaty joq. Ony synaý úshin HH ǵasyrda álemniń túkpir-túkpirinen ıadrolyq alańdar ashyldy. Dúnıejúzi boıynsha 1945 jyldan bastap qazirgi kúnge deıin 2 myńnan astam ıadrolyq synaq ótkizildi. Onyń 90 paıyzy AQSh pen Keńes odaǵynyń aýmaǵynda boldy. Saldary aýyr zardaptarǵa ákelgenin kórgen memleketter ýaqyt óte bul polıgondardy jaýyp, jarylystardy toqtatty. Alaıda, keıbir elderdegi synaq alańdary áli kúnge deıin qoldanysta. Osy oraıda, QazAqparat agenttigi adamzat tarıhyndaǵy eń iri ıadrolyq polıgondardyń qaı jerde ornalasqanyn jáne olarda qandaı synaqtar ótkenin nazarlaryńyzǵa usynady.
Alamogordo polıgony (AQSh) Foto: Frıts Goro (artsandculture.google) Álemdegi eń iri synaq alańynyń biri – Alamogordo. Ol AQSh-tyń Nıý-Meksıko shtatynyń ońtústigindegi Alamogordo qalasynan shamamen 97 shaqyrym jerde ornalasqan. ıAdrolyq synaqtar dáýiri osy polıgonnan bastaý alady. Óıtkeni, dál osy jerde alǵash ret 1945 jyly 16 shildede «Trınıtı» dep atalatyn alǵashqy ıadrolyq qarý synaqtan ótti. Keıin polıgon tek áskerı maqsattar úshin, onyń ishinde qarýdyń jańa túrlerin synaý baǵytynda paıdalanyldy. Búginde Alamogordo týrıstik nysan sanalady. Munda jyl saıyn 1 qazan men 1 sáýir aralyǵynda ekskýrsııa ótkiziledi.
Semeı polıgony (Qazaqstan) Foto: ODVZıAI Semeı polıgony 1949 jyly alǵashqy keńes ıadrolyq qarýyn synaý úshin arnaıy quryldy. Ol jer betindegi kólemi jaǵynan ekinshi iri polıgon edi. Onda qýaty boıynsha álemdegi tórtinshi ıadrolyq arsenal ornalastyryldy.
Jarty ǵasyr boıy qazaq dalasynda atmosferalyq, jerústi jáne jerasty synaqtary ótkizildi. Onyń saldary polıgonnan 18 myń sharshy shaqyrym jerdi mekendegen 1,5 mıllıonǵa jýyq qazaqstandyqtyń densaýlyǵyna teris áser etti. Elimizdiń shyǵysynda, burynǵy Semeı polıgony aýmaǵynda radıatsııalyq lastaný áli kúnge deıin saqtalyp otyr.
Tarıhı derekterge saı, 40 jyl boıy respýblıka aýmaǵynda 456 synaq jasaldy. Olardyń jalpy qýaty 1945 jyly Hırosımaǵa tastalǵan bombanyń qýatynan 2,5 esege asyp túsedi. Jalpy, osy ýaqytqa deıin búkil álemde jasalǵan synaqtardyń 24 paıyzy Qazaqstan aýmaǵynda júrgizilgen.
KSRO ydyraǵan soń, onyń ıadrolyq arsenalynyń edáýir bóligi Qazaqstanda qaldy. Sol ýaqytta elimiz álemniń tórtinshi ıadrolyq derjavasy mártebesinen óz erkimen bas tartty.
Atap aıtqanda, 1991 jyly 29 tamyzda Prezıdent Jarlyǵymen Semeı ıadrolyq polıgony jabyldy. Al 1993 jyly elimiz ıAdrolyq qarýǵa tyıym salý shartyna qosyldy.
Nevada polıgony (AQSh) Foto: Amerıka Qurama Shtattarynyń federaldy úkimeti (wikipedia.org) Nevada ıadrolyq polıgony Las-Vegas qalasynan 105 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan. Ol 3,5 myń sharshy shaqyrym aýmaqty alyp jatyr. 1951 jyldan bastap 1992 jylǵa deıin bul jerde 928 ıadrolyq synaq ótkizildi. 1986 jyly radıatsııanyń alǵashqy saldary anyqtalǵannan keıin polıgondy jabý boıynsha turǵyndar 530-dan astam narazylyq aktsııasyn uıymdastyrdy. Olarǵa 37,5 myńǵa jýyq adam qatysty.
Degenmen, 1992 jyldyń 23 qyrkúıegine deıin polıgonda jerasty synaqtary ótkizilip keldi. Odan keıin munda jarylys tirkelmedi. Búginde Nevada ıadrolyq polıgonnyń ákimshiligi aı saıyn aýmaqta týrlar uıymdastyrady. Oǵan qatysýǵa nıettiler birneshe aı buryn jazylady.
Novaıa Zemlıa polıgony (Reseı) Foto: sentstory.ru Novaıa Zemlıapolıgony Soltústik Muzdy muhıttyń qatpaıtyn porttary ornalasqan bóliginde qurylǵan. Bul oryndy polıgonǵa aınaldyrýǵa sebep bolǵan faktordyń biri – halyq sanynyń azdyǵy. Qurylyp jatqan 1954 jyly munda 400 ǵana turǵyn bolǵan.
Jalpy, 1955 jyldan 1990 jylǵa deıin polıgonda 132 jarylys boldy. Onyń ishinde 1961 jyly 30 qazanda osy jerde «AN602» dep atalatyn eń iri termoıadrolyq bomba synaqtan ótti. Onyń qýaty 58 megatonnaǵa baǵalanǵan. Sondaı-aq, 1969 jyly 14 qazanda Novaıa Zemlıa polıgonynda apat boldy. Onda jer betindegi jaryqtan radıoaktıvti gaz ben bý syrtqa atqylap, 344 adam zardap shekti.
KSRO-daǵy alǵashqy sý astyndaǵy ıadrolyq jarylys jáne Novaıa Zemlıadaǵy alǵashqy ıadrolyq jarylys. 1955 jyl, 21 qyrkúıek.Foto: KSRO Qarýly Kúshteri Munda eń sońǵy ıadrolyq qarý synaǵy 1990 jyly 24 qazanda ótti. Degenmen, budan keıin ol jabylǵan joq. Qazirgi tańda munda ıadrolyq qarýdy paıdalaný jáne saqtaý boıynsha zertteýler júrgiziledi. Kóptegen zamanaýı polıgondar sııaqty ol qazir ǵylymı-zertteý ortalyǵy retinde jumys isteıdi.
Maralınga polıgony (Avstralııa) Foto: orangesmile.com Ulybrıtanııanyń burynǵy Maralınga polıgony Ońtústik Avstralııa shtatynyń shólinde ornalasqan. Aýdany – 3,3 myń sharshy shaqyrym. 1956 jyldan 1963 jylǵa deıin munda qýaty 1-den 27 kılotonnaǵa deıin jetetin 7 atmosferalyq jarylys jasaldy. Synaq bastalǵanǵa deıin avstralııalyqtar bul aımaqty qasıetti meken sanaǵan. Sondyqtan, kópshiligi ıadrolyq synaqtar aıaqtalǵannan keıin, ıaǵnı 1970 jyldan bastap osy óńirge qaıta oraldy.
Buryn polıgonda jumys istep, zardap shekken jergilikti turǵyndar men ardagerlerdiń bastamasy negizinde 1984 jyldan 2000 jylǵa deıin Maralınga polıgony aýmaǵynda tazartý jumystary júrgizilgen.
Lob-Nor polıgony (Qytaı) Lob-Nor polıgony – Shyńjań-Uıǵyr avtonomııalyq aýdanyndaǵy tuzdy kól mańynda ornalasqan. Dál osy jerde Qytaı óziniń alǵashqy ıadrolyq qarýyn synady. Polıgon 2,4 myń sharshy shaqyrym aýmaqty alyp jatyr. Munda tuńǵysh ret synaq 1964 jyly 16 qazanda ótti. Al 1967 jyly 17 maýsymda Lob-Nor polıgonynda alǵash qytaılyq sýtegi bombasy jaryldy.
Keıin, ıaǵnı 1996 jyldyń qyrkúıeginde Qytaı ıAdrolyq synaqtarǵa tyıym salý shartyna qol qoıdy. 2007 jyly Lob-Nor polıgonynda týrıster úshin arnaıy baza ashyldy.
Atoll Mýrýroa polıgony (Frantsııa) Atoll Mýrýroa polıgonyTynyq muhıtynyń ońtústik bóligindegi araldarda ornalasqan. 1966 jyldan bastap Frantsııanyń ıadrolyq qarý synaıtyn polıgony retinde qoldanyla bastaǵan. 1961 men 1996 jyldar aralyǵynda Mýrýroada 181 ıadrolyq synaq ótkizilgen. Frantsııa 1998 jyly munda sońǵy ret synaq júrgizip, keıin halyqaralyq shartqa qosyldy.
Pohran polıgony (Úndistan) Bul polıgon Radjasthan shtatynyń Tar shólinde ornalasqan. 1974 jyly 18 mamyrda onyń aýmaǵynda «Kúlimsiregen Býdda» ataýymen alǵashqy ıadrolyq synaq ótkizildi. Úndistan ózinde ıadrolyq qarýdyń bar ekenin 1998 jyly mamyrda ǵana moıyndady. Ol ýaqytqa deıin atalǵan el bıligi Pohranda 5 jerasty synaǵyn ótkizip úlgergen edi. Búginde polıgon qoldanysta, degenmen Úndistan onda synaqtardyń ótetini nemese jarylystardyń bolmaıtyny týraly aqparatty jarııalamaıdy.
Aıta keteıik,ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shartqa (ıASJTSh) 185 memleket qol qoıyp, ony 170-i ratıfıkatsııalady. Bul retti Úndistan, Soltústik Koreıa jáne Pákistan oǵan qol qoımaǵan.
Chagaı polıgony (Pákistan) Synaq polıgony Belýdjıstan provıntsııasynyń aımaǵynda ornalasqan. Ony salýǵa arnalǵan aımaq 1976 jyly tańdalǵan. Alaıda munda alǵashqy synaqtar 1998 jyly mamyrda Úndistanmen aradaǵy kezekti shıelenis kezinde ótkizildi. Ol joly ıadrolyq qarý Koh Kambaran taýynda tesilgen bir shaqyrymdyq jaryqqa ornalastyrylyp, synaqtan ótti.
Pákistan búginde polıgonda synaqtardyń ótetini nemese jarylystardyń bolmaıtyny týraly aqparatty jarııalamaıdy.
Pýngı-rı (Soltústik Koreıa) Polıgon Hamgen-Pýkto provıntsııasy Kılhý qalasynyń mańynda ornalasqan. Munda alǵashqy ıadrolyq synaqtar 2006 jyldyń 9 qazanynda ótkizildi. Jobamen jarylystardyń qýaty - 1 kılotonna. ıAdrolyq synaqtar 2009 jyldyń 25 mamyrynda jáne 2013 jyldyń 12 aqpanynda ótkizildi. 2016 jyldyń 6 qańtarynda Pýngı-rıde sýtegi bombasynyń jerasty synaǵy ótti. Qazirgi tańda polıgon qoldanysta.
Toqtala ketsek,Soltústik Koreıa 1985 jyly ıAdrolyq synaqtarǵa jappaı tyıym salý týraly shartyna (ıASJTSh) qol qoıǵan. Alaıda, 2003 jyly odan bas tartyp, sharttan shyqty.
