Qaýipsiz mereke: Jańa jyldy balamen qalaı qarsy alǵan jón
Asyǵa kútken Jańa jyl merekesi oqys oqıǵasyz ótýi úshin qaýipsizdik sharalaryn este ustaǵan abzal. Al otbasynda kishkentaı bala bolǵan jaǵdaıda jaýapkershilik eki ese artpaq. QR Prezıdenti Іs basqarmasy Medıtsınalyq ortalyǵy «Qarlyǵash» balabaqshasynyń pedıatry Kamen Sherkenova Kazinform tilshisine Jańa jyldy balamen qaýipsiz qarsy alýdyń joldaryn aıtty.
- Aldaǵy aptada jańajyldyq erteńgilikter bastalady. Qoǵamdyq oryndarda balany túrli ınfektsııalardan qalaı saqtaýǵa bolady? Áńgimeni osydan bastasaq...
- Eger balańyz 5-ke tolmasa, adam kóp jınalatyn is-sharalarǵa barmaýǵa keńes beremin. Siz balabaqshadaǵy erteńgilikke bardyńyz delik, odan keıin basqa is-sharalarǵa barýdyń qajeti joq. Saýda ortalyqtaryna da barýdy azaıtýǵa tyrysyńyz, óıtkeni qazir qyzylsha, kókjótel aýrýlary beleń alǵan. Sondaı-aq JRVI men tumaý júrip jatyr.
Balany qalaı qorǵaýǵa bolady? Ony ınfektsııadan qorǵaý múmkin emes. Balanyń aǵzasyndaǵy dárýmen jetispeýshilikterin nýtratsevtıktermen qamtamasyz etý, úıge kelgen kezde qoldy antıseptıkpen tazalaý, tolyq tamaqtaný qajet. Ókinishke oraı, qyzylsha, jelsheshek, kókjótel sııaqty vırýstyq aýrýlardy emdeýdiń naqty ádisi joq. Dárigerler aýyrǵan jaǵdaıda kóbirek suıyqtyq ishýge, temperatýrany túsiretin preparattardy qabyldaýǵa keńes beredi. Men sondaı-aq A, D, S dárýmenderin, omega 3, magnıı, myryshty vırýstyń aldyn alý sharalary retinde ishýdi usynamyn.
- Al, bala aýyryp qalsa, merekeden bas tartqan jón be?
- Bul jerde balanyń jaǵdaıyna qaraý kerek. Eger jiti respıratorlyq vırýstyq ınfektsııa juqtyrsa nemese qyzylshamen aýyryp qalsa, dert aýyr ótse, mindetti túrde balany aýrýhanaǵa jatqyzǵan jón. Biraq keıde ata-ana ótinish jazyp, aýrýhanaǵa jatýdan bas tartady. Mundaıda merekege oraı úıge qonaq shaqyrmaýǵa, jalpy merekeni barynsha otbasy múshelerimen qarapaıym ótkizýge keńes berer edim. Óıtkeni balanyń jaǵdaıy únemi nazarda bolyp, dáriger jazyp bergen em-domdy ýaqtyly berý qajet.
Al eger JRVI jeńil ótse, bala belsendi, kóńildi bolsa, azdaǵan jótel, murnynan sý aǵý bolsa, biraq ózin jaqsy sezinse, onda merekelik keshten bas tartýdyń qajeti joq.
Sondaı-aq bala aýyryp qalǵan jaǵdaıda ony ózdiginen emdemeı, dárigerge kórsetýge keńes beremin. Máselen, qazir elimizde beleń alǵan qyzylshanyń alǵashqy belgileri JRVI-men óte uqsas. Alǵashqy eki kúnde ony basqa ınfektsııalardan aıyra almaısyń.
Dárigerge kórsetip, mamannyń ruqsatymen balany merekeden aıyrmaı, erteńgilikterge de aparýǵa bolady.
- Balaǵa qandaı syılyqtar berý kerek jáne neden bas tartqan durys? Nelikten?
- Bala tárbıesin, densaýlyǵyn birinshi orynǵa qoıatyn sanaly jas ata-analar kóbeıip keledi, bul – qýantarlyq jaıt. Men de mysaly, otbasymnyń jáne balamnyń tamaqtanýyn ártaraptandyrý úshin nýtrıtsıologııany tereńdete bilgim keledi. Tamaqtaný – densaýlyqtyń negizi. Jańa jylda tátti syılyq alý dástúrge aınalǵan, desek te qorapshadaǵy táttilerdi basqa paıdaly zattarmen almastyrýǵa bolady, máselen jemisterdiń qaǵyna, kámpıttiń ornyna marmelad, kıvı, mandarın, qurma, apelsın, banan, glıýtensiz pechene, qantsyz zefır salǵan jaqsy.
- Jańa jyldy túngi saǵat 00.00-de qarsy alǵandyqtan, ádette balalardyń rejımi buzylady. Bul qanshalyqty durys?
- Eger jylyna bir-eki ret, jańajyldyq merekede balanyń kún tártibi buzylsa, eshteńe etpeıdi. Kún tártibi ne úshin kerek? Bul – eń aldymen tártipke úıretý. Sondaı-aq ǵalymdar erte jatyp, erte turǵan balanyń sabaq úlgerimi jaqsy bolatynyn, basqalarynan oq boıy alda júretindigin, áleýmettik ómirge de tez beıimdeletinin dáleldedi. Kún tártibi, sondaı-aq mektepke deıingi jastaǵy balalarǵa densaýlyqty qalypty ustaý úshin de kerek. Bala týǵannan keıingi alǵashqy bes jylda ol jyldam ósedi, súıek, bulshyqeti, mıy jetiledi.
Balany saǵat 23.00-ge deıin jatqyzý kerek. Óıtkeni, saǵat 23.00-den keıin aǵzada melatonın, grelın, leptın, qalqansha bez gormony óndiriledi. Eresekterde gormonaldyq jaǵdaıy qalypqa keledi, balalarda eger kesh jatsa kóp mólsherde kortızol, ıaǵnı kúızelis gormony bólinedi. Saldarynan bala tynyshsyzdanyp, qyńyrlanady, ashýlanshaq bolady. Tamaqty da tańdap ishedi.
- «Dastarhan qanshalyqty mol bolsa, keler jyl sonshalyqty molshylyqta ótedi» degen yrym bar. Balalar da mundaıda neshe túrli taǵamdy kóp jep qoıýy múmkin. Osy rette ata-ana neni este ustaǵany jón?
- Merekege qaramastan balanyń tamaǵy ártúrli bolýy kerek. Sondyqtan, osy otbasylyq merekede de ata-analar salattarǵa maıonez, qysha, aşy tuzdyqtardy barynsha az qosqany jón. Quramynda kóp mólsherde aralas maıy bar torttar, táttilerdi de az mólsherde tutynǵany jón. Merekelik dastarhanda taǵamdardyń kóptigi balanyń as qorytý júıesin buzýy múmkin. Eresekterdiń súıikti konservileri – ishek ınfektsııalarynyń kózi. Balalar ýlanǵan jaǵdaıda ystyǵy kóterilip, qusýy, ishi ótýi yqtımal. Sondyqtan ata-analar bul ónimderdi barynsha az qoldanǵany jón. Ónimderdiń jaramdylyq merzimine nazar aýdaryp, táttilerdi qaqpen, keptirilgen órik pen meıiz qosylǵan, keptirilgen alma kompotymen aýystyrý kerek, tortty súzbe nemese alma qosylǵan bálishpen (sharlotka) almastyrýǵa bolady.
- Jańajyldyq merekelerde qandaı qaýipti jaıttar bolýy múmkin?
- Jańa jyl – kópshilik asyǵa kútetin otbasylyq merekelerdiń biri. Biraq, úıde kishkentaı bala bolsa, keı erejelerdi este ustaǵan jón. Sonyń ishinde, balanyń qolyna pırotehnıkalyq buıymdy berýge bolmaıdy. Kúıip qalǵan, saldarynan qoldy ampýtatsııalaýǵa deıin barǵan jaǵdaılar boldy. Eger 6 jastan asqan búldirshin bolsa, bengal shamyn denesinen alys ustaǵany durys. Petarda da óte qaýipti. Sondyqtan eresekter qaýipsizdik sharalaryn esten shyǵarmaýy tıis.
Shyrsha – jańajyldyq merekeniń atrıbýty. Úıde kishkentaı bala bolsa, shyrshany ústine qulamaıtyndaı etip myqtap bekitken jón. Usaq oıynshyqtardy balanyń qoly jetpeıtindeı, jutyp qoımaıtyndaı ilý kerek.
Jańa taǵamdardy, jemisterdi abaılap qoldaný qajet. Mysaly, ekzotıkalyq jemisterden, teńiz ónimderinen allergııa bolýy múmkin. Úıdegi medıtsınalyq qobdıshada únemi antıgıstamındi preparattar turýy tıis.
- Qysqy demalys kezinde ata-analar ustanýy tıis negizgi qaýipsizdik erejelerin atap ótseńiz...
- Balany esik aldyna jalǵyz jiberýge bolmaıdy. Úıge kire beristegi nemese tereze aldyndaǵy taý bolyp úıilgen qarǵa aýnap oınaýyna jol bermeńiz, sondaı-aq balalar úıilgen qardan sekirip oınaǵandy jaqsy kóredi, bul da qaýipti. Qardyń astynda synǵan bótelke, tas nemese basqa da qaýipti zattar jatýy múmkin.
Balaǵa qardy, muzdy aýzyna salýǵa qatań tyıym salyńyz. Onda kózge kórinbeıtin kóptegen mıkrob bar.
Qar laqtyrysyp oınaǵanda betke tııýi múmkin ekenin eskertken jón.
Qardy úńgip, astyna kirý qaýipti, ol opyrylyp ketip, bala astynda qalýy múmkin. Al aıazdy kúnderi bala úsip qalmaýy úshin, múmkindiginshe dalaǵa shyǵarmaǵan jón.
Jalpy balanyń qaýipsizdigi – ata-ananyń jaýapkershiligi, sondyqtan nazardan tys qaldyrmaǵan jón.
- Jaıaý serýendeý týraly aıtatyn bolsaq, balamen dalada qansha ýaqyt ótkizý kerek?
- Qysta dalada serýendeý eresekterge de, balalarǵa da paıdaly, óıtkeni bul aǵzany shyńdaıdy. Bir saǵat dalada júrý jetkilikti. Eń bastysy, balany aýa raıyna saı kıindirý, tońbaıtyndaı, terlemeıtindeı bolýy kerek. Eger de ol JRVI, tumaýmen aýyrsa, biraq dene qyzýy kóterilmese, dalaǵa shyǵaryp, 20-30 mınýt serýendetýge bolady.
- Demalysty múmkindiginshe jaqsy jáne paıdaly etý úshin ata-analarǵa qandaı keńester berýge bolady?
- Demalys kúnderin tıimdi ótkizý úshin ata-analar balalardy tek serýendeýge ǵana emes, sonymen qatar qosymsha dene shynyqtyrý sabaqtaryna, úıirmelerge aparǵany jón. Sportpen – gımnastıka, jeńil atletıka, boks, fýtbolmen belsendi aınalysatyn balalar mektepte jaqsy oqıdy jáne tártipti keledi. Eń bastysy, mundaı balalar az aýyrady. Qazir oqýshylar saraıynda balalar sport sektsııalaryna qatysa alatyn tegin úıirmeler jetkilikti. Demalys kúnderin otbasyńyzben belsendi ótkizýge tyrysyńyz!
- Rahmet!
