Qaterli isik ne sebepti qarqyn aldy
ASTANA. KAZINFORM – Medıtsınanyń damýynyń áserinen be, álde adamdardyń densaýlyǵy túrli qubylysqa ushyrap jatyr ma – belgisiz, áıteýir keıingi jyldary Qazaqstanda qaterli isikpen aýyratyn azamattar kóbeıdi. Dúnıejúzilik densaýlyq kúnine oraı Kazinform tilshisi atalǵan jaıtty zerdelep, onkologtarmen áńgimelesip kórdi.
Jyl saıyn 40 myńnan astam adamnan aýrý anyqtalady
Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń deregine júginsek, 2024 jyldyń qorytyndysynda 41 318 adamnan qaterli isik anyqtalyp, naýqastardyń tizimi 230 myńnan asyp ketken. Al 2023 jyly 41 519 jaǵdaı tirkelgen eken, ol kezde tizim 218 186 bolǵan. ıAǵnı, 1 jylda qaterli isikpen aýyratyndar 5,9 paıyzǵa ósti.
Obyrdyń qaı túri jıi kezdesedi? 2024 jyly tizimge qosylǵan 41 318 adamnyń 5652-nen sút bezi obyry anyqtalǵan. Ekinshi orynda kolorektaldy obyr tur, 4 029 adam shaldyqqan. Úshinshi orynda ókpe obyry – 3 833 naýqas. Kelesi kezekte asqazan obyry (2907) men jatyr moıny obyry (1921).
Bul taqyryp qozǵalǵanda dárigerler azamattardyń ýaqytynda tekserilmeıtinin alǵa tartady. Sonyń áserinen aýrý ábden asqynǵanda ǵana aq halattylarǵa júginetinder kóp. Bireý biler, bireý bilmes, elimizde halyqtyń belgili bir bóligin jyl saıyn tegin skrınıngten ótkizý múmkindigi qarastyrylǵan. 40 jastan asqan adamdarǵa jylyna keminde bir ret medıtsınalyq tekserýden ótý usynylady. Áıelder úshin jatyr moıny obyryna (25 jastan bastap), sút bezi obyryna (40 jastan bastap) skrınıngter ótkiziledi. Er adamdar úshin qýyq asty bezi obyryna tekserilýge múmkindik bar. Sonymen qatar 50 jastan asqan azamattarǵa toq ishek obyryna skrınıng jasalady.
Mysaly, 2024 jyly 2,8 mln qazaqstandyq qaterli isiktiń aldyn alýǵa arnalǵan skrınıngten ótken. Jatyr moıny obyrynyń skrınınginen 795 387 áıel ótip, 60 200 áıelden jatyr moınynyń ártúrli patologııasy anyqtalǵan. Sút bezi obyrynyń skrınıngi boıynsha 940 502 áıel tekserilgen, 184 709-nan sút beziniń ártúrli patologııasy anyqtaldy. Kolorektaldy obyrdyń bar-joǵyn 1 mıllıonnan astam er men áıel teksertken. Toq ishektiń ártúrli patologııasy 9 828 adamnan tabylypty.
Aıtpaqshy, qaterli isikke shaldyqqandardyń arasynda shetelge baryp emdelýshiler júzdep sanalady. Byltyr 138 qazaqstandyq shetel medıtsınasyna júginse, 2023 jyly 186 patsıent shetel asqan.
Aýrýdyń sebebi ne – tabıǵı faktor ma, genetıka ma?
Endi máselege qatysty onkologtardyń pikirine kezek bereıik. QR Prezıdenti is basqarmasyna qarasty medıtsınalyq ortalyq aýrýhanasynyń bas onkologi Nazar Seıdalınniń aıtýynsha, rasynda da Qazaqstanda onkologııalyq aýrýlar men odan bolatyn ólim-jitim únemi ósip keledi.
– Kún saıyn elimizde 100-den astam adam qaterli isik dıagnozyn estıdi, al 36 adam osy aýrýdan kóz jumady. Bul – jaı ǵana statıstıka emes, árbir sannyń artynda bireýdiń jaqyn adamy tur. 2023 jyly osy dertten 12 958 adam kóz jumǵan. Bul – kishigirim aýyl halqynyń sanyna teń kórsetkish.
Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymynyń derekterine sáıkes, 2022 jyly álemde 20 mln jańa qaterli isik jaǵdaıy tirkelse, 2050 jylǵa qaraı bul kórsetkish 77%-ǵa ósip, 35 mln-ǵa jetedi dep boljanyp otyr. Sebebi álem halqynyń sany artyp, qartaıyp keledi, al onkologııalyq aýrýlar búkil adamzat úshin sozylmaly dertke aınalýda. Qazaqstan da bul úderisten tys emes, – dedi dáriger.
N.Seıdalınniń sózinshe, qazirgi ǵylymı kózqaras boıynsha, qaterli isik – kópfaktorly aýrý. ıAǵnı, onyń naqty bir sebebin anyqtaý múmkin emes. Alaıda qaterli isiktiń paıda bolýyna áser etetin faktorlardy ekige bólýge bolady. Birinshisi, basqarylmaıtyn faktorlar: genetıka, ekologııa. Bul faktorlardy biz ózgerte almaımyz. Ekinshisi, basqarylatyn faktorlar: ómir saltymen baılanysty ádetter.
Ǵalymdar sozylmaly juqpaly emes aýrýlardyń 75%-y, onyń ishinde qaterli isik te bar, adamnyń júris-turysymen baılanysty ekenin alǵa tartady. Eń basty qaýipti ádetter: temeki shegý, alkogol tutyný, semizdik, fızıkalyq belsendiliktiń tómendigi.
– Adamnyń psıhologııalyq jaǵdaıy da úlken ról atqarady. Óıtkeni psıhologııalyq turaqsyzdyq, stress, mazasyzdyq sııaqty faktorlar adamnyń ómir saltyna tikeleı áser etedi. Onkologııalyq aýrýlardyń naqty sebebi tolyq zerttelmegenimen, negizgi mehanızm belgili: aǵzadaǵy jasýshalar mýtatsııaǵa ushyrap, baqylaýsyz kóbeıe bastaıdy. Bizdiń ımmýndyq júıemiz únemi baqylaýda bolyp, qaterli jasýshalardy joıýǵa tyrysady. Alaıda adamnyń ómir salty durys bolmasa, ımmýnıtet álsireıdi jáne qaterli isik jasýshalary kóbeıe beredi.
Meniń jeke pikirimshe, adamnyń oılaý júıesi men psıhıkalyq jaǵdaıy – onyń densaýlyǵynyń negizgi irgetasy. Eger adam pozıtıvti oılap, ózin damytýǵa umtylsa, ol óz densaýlyǵyna sanaly túrde qaraıdy: durys tamaqtanady, sportpen shuǵyldanady, stressti basqarýdy úırenedi. Al eger adam únemi negatıvti oıda júrse, kúızeliske boı aldyrsa, ol tamaq, alkogol, temeki sııaqty nárselerden jubanysh izdeıdi. Bul qaýipti aýrýlardyń damýyna alyp keledi, – dedi bas onkolog.
Ulttyq ǵylymı onkologııa ortalyǵyna qarasty konsýltatıvti dıagnostıkalyq ortalyq meńgerýshisi, 1 sanattaǵy dáriger Indıra Qusaıynova bolsa, keıingi 5 jylda Qazaqstanda onkologııalyq aýrýlardyń sany artqanymen, erte dıagnostıka men emdeý ádisteriniń jetilýiniń arqasynda ólim-jitim kórsetkishi tómendep jatqanyn jetkizdi.
– Mysaly, 2023 jyly onkologııalyq aýrýlardan 12 myńnan astam adam qaıtys boldy, al 2024 jyly ólim-jitim 3,2%-ǵa tómendedi. Medıtsınalyq tehnologııalardyń damýy arqasynda isik qazir erte anyqtalady, sondyqtan statıstıkalyq kórsetkishterdiń kóbeıýi ishinara osy sebepke de baılanysty, – dep bastady sózin Indıra Berikqyzy.
Dárigerdiń aıtýynsha, qaterli isiktiń bir ǵana sebebi joq. Ǵylymda áli kúnge deıin qaterli isiktiń naqty mehanızmderi tolyq zerttelmegen. Degenmen belgili bir qaýipti faktorlar bar ekeni anyq.
– Meniń oıymsha, bul faktorlardy birneshe topqa bólip qarastyrsaq bolady. Birinshisi, zııandy ádetter – temeki shegý, veıp nemese elektrondy temeki, alkogoldi shamadan tys paıdalaný qaterli isiktiń damý qaýpin arttyrady. Máselen, temeki shegý kóptegen qaterli isik túrleriniń negizgi sebebi: ókpe qaterli isigi jaǵdaılarynyń basym bóligi temeki shegýmen baılanysty, aýyz qýysy, kómeı, óńesh, qýyq, uıqy bezi jáne búırek qaterli isikteri de temekige qatysty. Іshimdikti kóp ishý asqazan-ishek joldarynyń aýrýlaryna alyp kelýi múmkin.
Ekinshisi, tuqym qýalaýshylyq. Genetıkalyq beıimdilik keıbir qaterli isik túrleriniń damýynda mańyzdy ról atqarady. Mysaly, sút bezi qaterli isigi BRCA1 jáne BRCA2 genderiniń mýtatsııalarymen baılanysty, bul mýtatsııalar otbasylyq anamnezi bar adamdarda jıi kezdesedi.
Úshinshisi, durys tamaqtanbaý, fastfýd, kantserogendi zattarǵa baı taǵamdardy, konservilengen ónimder, nıtrattar men nıtrıtterge baı taǵamdar asqazan-ishek joldarynyń qaterli isikteriniń damý qaýpin arttyrady, – deıdi maman.
I.Qusaıynova tórtinshi sebepke vırýstyq ınfektsııalardy jatqyzdy. Keıbir vırýstar qaterli isik aýrýlarynyń damýyna yqpal etedi. Olardyń ishinde adam papılloma vırýsy jatyr moıny qaterli isiginiń negizgi sebebi. Gepatıt B jáne C vırýstary baýyr qaterli isiginiń damý qaýpin arttyrady. Helicobacter pylori bakterııasy asqazan qaterli isiginiń damýyna ákep soǵýy múmkin.
Al besinshisi, ártúrli syrtqy orta faktorlary. Iondaýshy jáne ýltrakúlgin sáýlelenýdi aıtsa bolady. Radıatsııanyń ártúrli túrleri qaterli isik qaýpin arttyrýy múmkin dep esepteledi. Iondaýshy sáýlelený (mysaly, radıatsııalyq terapııa nemese ıadrolyq óndiris saldarynan) leıkemııa jáne qalqansha bezi qaterli isikteriniń damý qaýpin joǵarylatady. Ýltrakúlgin sáýlelený (kún sáýlesi nemese solıarıı) teri obyrynyń negizgi sebebi. Qorshaǵan ortanyń lastanýy, ondaǵy zııandy zattar ókpe qaterli isiginiń damý qaýpin arttyrady. Sondaı-aq, sozylmaly stress, dene belsendiliginiń tómendigi, artyq salmaq ta dertke túrtki.
– Osy atalǵandardyń kóbiniń aldyn alýǵa bolady. Salaýatty ómir saltyn ustaný, durys tamaqtaný, kún tártibi, stresske berilmeý, zııandy ádetterden bas tartý, qorshaǵan orta faktorlarynan qorǵaný, ınfektsııalarǵa qarsy vaktsına alý jáne turaqty medıtsınalyq tekserýlerden ótý – qaterli isik aýrýlarynyń aldyn alýda mańyzdy, – dedi dáriger.
Kópshilik óz densaýlyǵyna salǵyrt qaraıdy
Kóptegen adam der kezinde tekserilmeı, qaterli isikti asqyndyryp alatyny jıi aıtylady. Prezıdenti is basqarmasyna qarasty medıtsınalyq ortalyq aýrýhanasynyń bas onkologi Nazar Seıdalın bunyń jaı ǵana pikir emes, shyndyq ekenin aıtty.
– Qazaqstanda qaterli isikterdiń basym bóligi II jáne III satylarda anyqtalady. Munyń birneshe negizgi sebebi bar: medıtsınalyq mádenıet tómen, dıagnozdy estýden qorqý, densaýlyq saqtaý júıesine degen senimsizdik, óz densaýlyǵyna nemquraıly qaraý. Kópshilik óz densaýlyǵyn baǵalamaıdy. Adamnyń boıy aýyrmaıynsha, ol densaýlyqqa mán bermeıdi. Biraq aýrý asqynǵan kezde qorqynysh pen úreı paıda bolady, al emdeý qymbat ári qıynǵa soǵady.
Sondyqtan aldyn alý – eń tıimdi ádis. Qaterli isiktiń aldyn alý úshin kúrdeli sharalar qajet emes. Jylyna 1 ret jas ereksheligine sáıkes tolyq medıtsınalyq tekserýden ótý (jalpy qaralý, qan analızderi, ÝDZ, endoskopııa, EKG, onkoskrınıng) kerek. Jarty jylda 1 ret sozylmaly aýrýlary nemese qaýip faktorlary (semizdik, temeki shegý, tuqym qýalaýshylyq) bar adamdar úshin bazalyq dıagnostıkadan ótken jón. Psıhologııalyq densaýlyq – bul da mańyzdy aspekt. Eger adamnyń sanasy turaqsyz bolsa, eń birinshi onyń denesi zardap shegedi, – dedi maman.
Osy tusta onkolog Indıra Qusaıynova da naýqastardyń kóbi tek aýyrǵan kezde, ártúrli sımptomdar týyndaǵanda ǵana dárigerge qaralatynyn jasyrmady.
– Sımptomdardyń paıda bolýy – qaterli isiktiń basqa satyǵa kóshkeniniń belgisi. Sebebi qaterli isik alǵashqy kezeńderde eshqandaı belgilerin baıqatpaýy múmkin. Sondyqtan erte dıagnostıka – ómirdi saqtap qalýdyń basty sharty. Elimizde bul úshin jaǵdaı jasalǵan, degenmen árbir azamat densaýlyǵy óz jaýapkershiligine baılanysty ekenin umytpaýy kerek, – dep qorytyndylady dáriger.
Taqyrypty qozǵaı otyryp túsingenimiz, qaterli isik burynǵyǵa qaraǵanda artty nemese kemidi dep boljam jasaı almaımyz. Sandardyń ósýi medıtsınalyq tekseristiń jetilýimen baılanysty bolýy múmkin. Eń bastysy, ár adam dertiniń asqynǵanyn kútpeı, dárigerge ýaqytynda qaralǵany abzal.