Kastratsııa, darǵa asý, tirideı órteý – Álemde pedofılderdi qalaı jazalaıdy
Qazaqstanda kún ótken saıyn pedofılııa máselesi ózekti taqyrypqa aınalyp otyr. Qazir áleýmettik jeli men BAQ-ta balalarǵa qatysty jynystyq zorlyq-zombylyq faktilerinen kóz súrinedi. Statıstıka da kóńil kónshitpeıdi. Dese de, aldyńǵy jyldarmen salystyrǵanda, 2022 jyly qylmys sany sál de bolsyn azaıǵan. Máselen, 2022 jyly 719 kámeletke tolmaǵan jasóspirim pedofıldiń qurbany bolsa, 2020 jyly – 833, 2021 jyly – 920 bala jynystyq zorlyq-zombylyq kórgen. Degenmen, mamandar zańǵa ózgeris engizip, pedofılderdiń jazasyn qataıtý keregin alǵa tartyp otyr.
Pedofılderge qatysty zań qalaı jumys isteıdi jáne qandaı ózgerister engizilýi kerek, álemdegi jaza túrleri jóninde tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń materıalynan oqı alasyzdar.
Balalardyń qaýipsizdigi Prezıdenttiń nazarynda
Bıylǵy Joldaýynda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev balalarǵa qatysty qylmystyń jazasyn kúsheıtý kerek ekenin basa aıtyp ótti. Prezıdent balalarǵa jasalatyn zorlyq-zombylyq máselesin buǵan deıingi Joldaýlarynda da kótergen. Máselen, 2019 jylǵy Joldaýda jynystyq zorlyq-zombylyq, pedofılııa, esirtki taratý, adam saýdasy, áıelderge qatysty turmystyq zorlyq-zombylyq jáne basqa da aýyr qylmystarǵa, ásirese balalarǵa qatysty qylmystarǵa qoldanylatyn jazany shuǵyl túrde qataıtý qajettigin aıtyp, máseleni sheshýdi Parlamentke jáne Úkimetke tapsyrǵan edi.
Sodan beri birqatar dúnıe ózgerip, biraz nárse qolǵa alyndy. Máselen, 2020 jyly Parlament kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty seksýaldyq sıpattaǵy qylmystar úshin jazany qataıtatyn túzetýlerdi qabyldady. Sonyń nátıjesinde zańnamada balalarǵa qatysty qylmystardyń aýqymy keńeıdi. Sóıtip, keshirim jasaý jáne pedofılderdi merziminen buryn bosatý múmkindigi alynyp tastaldy.
Sondaı-aq, qylmys faktilerin burmalaǵany jáne jasyrǵany úshin de jaýapkershilik engizildi. Budan bólek, 2022 jyldyń 1 qańtarynan bastap jazasyn ótep shyqqan pedofılder ákimshilik baqylaýǵa alynyp, olardyń qaıda júrgenin táýlik boıy qadaǵalaýǵa múmkindik beretin elektrondy bilezik taǵyp júrýge mindetteldi.
Óńirlerde balalarǵa qatysty qylmys kóbeıgen
Dese de, másele kún tártibinen áli túsken joq. Oqý-aǵartý mınıstrligi Bilim salasynda sapany qamtamasyz etý komıtetiniń málimetine súıensek, 2022 jyly 719 kámeletke tolmaǵan jasóspirim jynystyq zorlyq-zombylyqtyń qurbany (2020 j. – 833, 2021 j. – 920) boldy.
Óńirler boıynsha alǵashqy úshtikte Almaty, Qaraǵandy jáne Túrkistan oblystary tur. Jynystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty qylmystyń eń kóp sany Almaty oblysynda (87 jaǵdaı) tirkelgen. Al Qaraǵandy oblysynda 70 jaǵdaı, Túrkistan oblysynda 63 oqıǵa bolǵan.
Sondaı-aq, mundaı qylmys basqa óńirlerde de jıilegen. Mysaly, Pavlodar oblysynda 57%-ǵa, ıaǵnı 23-ten 36-ǵa, Aqtóbede 48%-ǵa, 21-den 31-ge, Mańǵystaýda 9%-ǵa, 32-den 35-ke, al Soltústik Qazaqstan oblysynda 6%-ǵa, ıaǵnı 31-den 33 jaǵdaıǵa deıin ósken. Sonymen qatar, Almaty qalasynda jynystyq zorlyq-zombylyqqa ushyraǵan balalardyń sany 15%-ǵa, ıaǵnı 46-dan 53-ke deıin artqan.
Jalpy, sońǵy 3 jyl ishinde Qazaqstanda balalarǵa qatysty jynystyq zorlyq-zombylyq boıynsha 2 472 qylmys jasalǵan.
Jańa zań jobasynda qandaı máseleler usynylyp otyr?
Basynda aıtqanymyzdaı, Memleket basshysynyń bıylǵy Joldaýynan keıin Qazaqstanda balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin zań jobasy ázirlendi. Bul týraly jaqynda Bala quqyqtary jónindegi ýákil Dınara Zákıeva Facebook-tegi paraqshasynda jarııa etti.
Qyrkúıekte zań jobasyn úkimettik emes uıymdar jáne jurtshylyq talqylaıdy. Odan keıin saraptamaǵa jiberilip, Parlament Májilisiniń jumys toptarynda qaralady.
Dınara Zákıevanyń aıtýynsha, qazirgi Qylmystyq kodekste balalarǵa jynystyq sıpattaǵy qýdalaý týraly bap joq, sondyqtan osyndaı bapty (QR QK 121-1-baby) engizý jáne ol boıynsha probatsııalyq baqylaý taǵaıyndaý usynylyp otyr. Sonymen birge, balalarǵa qatysty jynystyq sıpattaǵy qylmystar úshin ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý usynylady (QR QK 120-baby). Qazir jynystyq zorlyq-zombylyq úshin 15-20 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý jáne hımııalyq kastratsııa qarastyrylǵan, bul jaza tek belgili bir densaýlyq jaǵdaıynda taǵaıyndalatynyn da eske salǵan jón.
Dınara Zákıeva tergeý barysynda kúdiktiniń bostandyqta júrgeni jábirlenýshige qaýip tóndiretinin de atap ótti. Sondyqtan, zań jobasynda sotqa deıingi tergep-tekserý kezinde kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty qylmys jasady degen kúdiktilerdi qamaýda ustaý usynylyp otyr.
«Balalarǵa qatygezdik tanytýǵa qatysty qylmystar úshin bas bostandyǵyn shekteý sııaqty jaza túrin alyp tastaýdy qarastyrǵan jón», - dep jazady ol.
Aıtýynsha, áleýmettik jaǵdaıy tómen, maskúnemdik sııaqty máselelermen esepte turǵan otbasylar Bas prokýratýranyń baqylaýynda bolady. Qazirgi tańda osyndaı 7 myńǵa jýyq otbasy tirkelgen. Bul otbasylarda 12 myń bala bar jáne olarǵa qaýip tónip turǵanyn da atap ótedi.
«Bala quqyǵyn buzý jáne olarǵa qarsy, ásirese jynystyq sıpattaǵy qylmystardyń 70%-y ýaqtyly jáne jan-jaqty kómek pen profılaktıkalyq sharalardyń bolmaýymen baılanysty», - dedi Dınara Zákıeva.
Eske sala keteıik, arnaıy joba aıasynda elimizdiń eki oblysynda áleýmettik jaǵdaıy tómen, kópbalaly jáne ógeı ákesimen birge turatyn balalary bar otbasylar baqylaýǵa alynyp, olarǵa arnaıy ókilder baryp tekserip turady.
Jalpy bıyl qoǵamdy dúr silkindirgen birneshe oqıǵadan keıin bala máselesine beı-jaı qaramaıtyn sarapshylar, depýtattar jazany kúsheıtý kerek ekenin kóterip jatyr. Jaqynda Májilis depýtaty Ashat Aımaǵambetov pedofılderge qatysty jazany kúsheıtý keregin, olardy tek hımııalyq turǵydan emes, hırýrgııalyq turǵydan da kastratsııalaýdy usyndy.
«Pedofılderdi kem degende ómir boıy qamaýda ustaý kerek. Ekinshiden, olarǵa qatysty tek hımııalyq emes, hýrýrgııalyq kastratsııany da engizý qajet. Sebebi, 10-15 jyl buryn sottalǵan pedofılder qazir bostandyqqa shyǵýy múmkin. Sondyqtan da, hımııalyq jáne hırýrgııalyq kastratsııa mindetti bolýy kerek», - dedi depýtat.
Eske salaıyq, elimizde 2018 jyldan beri pedofılderdi hımııalyq kastratsııalaý júzege asyrylyp keledi. Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń málimetinshe, ótken jyly 31 adamǵa hımııalyq kastratsııa jasalǵan.
Al jýyrda áıelder men balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyq máselesi kóterilgen jıynda taǵy bir Májilis depýtaty Nartaı Sársenǵalıev balalardyń 77%-y jaqyn adamdary tarapynan jynystyq zorlyq-zombylyqqa ushyraıtynyn aıtqan edi.
«Másele «Balalardy kim zorlaıdy?» degen suraqqa kelip tireledi. «Kim pedofıl bolady?» degen suraqqa jaýap izdesek, jynystyq zorlyq-zombylyq kórgen balalardyń 77%-y ákesi, ógeı ákesi, kórshi-qolańy nemese týystary tarapynan zardap shegedi», - dedi depýtat.
Shyn máninde, sarapshylar da kóp jaǵdaıda balaǵa qaýip alystan emes, týma-týys ne otbasy múshelerinen keletinin aıtady.
Ortalyq Azııa elderinde qandaı jaza qoldanylady?
Qyrǵyzstanda pedofılderdi ólim jazasyna kesý týraly referendým ótýi mumkin
2010-2013 jyldary Qyrǵyzstanda balalardy zorlaý oqıǵalary eki ese, ıaǵnı jylyna 75-ten 150 oqıǵaǵa deıin ósken. Osydan keıin pedofılderge jaza retinde hımııalyq kastratsııany qoldaný týraly zań engizildi.
Qyrǵyz Respýblıkasynyń qazirgi qoldanystaǵy Qylmystyq kodeksine sáıkes, balaǵa qatysty seksýaldyq sıpattaǵy zorlyq-zombylyq áreketteri úshin qylmyskerlerdi 15 jylǵa deıin nemese ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý jazasy kózdelgen. Buǵan deıin Qyrǵyzstannyń qoǵam qaıratkeri, Parlament depýtaty Marlen Mamatalıev jazany 25 jylǵa deıin ulǵaıtýdy usynǵan edi.
2022 jyldyń qyrkúıeginde el Parlamenti pedofılderge jazany taǵy da qatańdatý, sonyń ishinde ólim jazasyn engizý máselesin de kóterdi. Bul usynysqa qatysty depýtattardyń pikiri qaq jaryldy. Ólim jazasyn engizýdi jaqtaýshylardyń pikirinshe, qylmysker túrmege túsýden qoryqpaıdy, sondyqtan budan da qatań jaza qoldaný kerek. Al oǵan qarsy top halyq qazirgi sot júıesine senbeıtin qoǵamda ólim jazasynyń zardaby aýyr bolatynyn alǵa tartady.
Bıylǵy kóktemde Parlament depýtattary prezıdentke pedofılderdi ólim jazasyna kesý máselesin jalpyhalyqtyq daýysqa shyǵarýdy usyndy. Bastamaǵa depýtattardyń basym bóligi qol qoıdy. Endi prezıdent maquldasa, bul másele referendýmda qaralmaq.
Tájikstanda 25 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady
Ótken jyly jazda Tájikstan Parlamentiniń tómengi palatasy – Namoıandagon Májilisiniń depýtattary Qylmystyq kodekske kámeletke tolmaǵandarǵa jynystyq zorlyq-zombylyq jasaǵany úshin jazany qataıtý týraly túzetýlerdi maquldady.
Buǵan deıin balalarǵa jynystyq zorlyq-zombylyq jasaǵandar 7 jyldan 20 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasyna kesiletin. Endi pedofılder 25 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady.
Ózbekstanda pedofılder úsh jylǵa sottalady
Bıyl jyl basynda Ózbekstan Respýblıkasy Olıı Majilisi (Ózbekstan Parlamenti) áıelder men balalarǵa qatysty zorlyq-zombylyq úshin jazany qataıtýǵa baǵyttalǵan jańa zańdy maquldady. Oǵan sáıkes, kámeletke tolmaǵandardy jynystyq qatynasqa májbúrleý nemese azǵyrýǵa kináli dep tanylǵandar qatań jazaǵa tartylady.
Máselen, 16 jasqa tolmaǵan adammen ıntımdik qatynasqa túskeni úshin 3 jyldan 5 jylǵa deıin bas bostandyǵy shekteledi nemese 1 jyldan 3 jylǵa deıin túrmege toǵytylady.
Sondaı-aq, kámeletke tolmaǵan balalar túsirilgen pornografııalyq materıaldardy shyǵarýǵa, tasymaldaýǵa, taratýǵa, jarnamalaýǵa nemese kórsetýge qatysqandar 5 jyldan 7 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady.
2022 jyldyń 8 aqpanynda Ózbekstannyń sol kezdegi Ádilet mınıstri Rýslanbek Dáýletov pedofılderdiń tizimin jarııalaýdy usyndy. Aıta keteıik, Qazaqstanda kámeletke tolmaǵandardy zorlaǵany úshin jaýapkershilikke tartylǵandardyń kartasy bar.
Budan bólek, bıylǵy 12 qańtarda Ózbekstanda pedofılderdi shartty túrde merziminen buryn bostandyqqa shyǵarýdy, raqymshylyq jasaý múmkindigin alyp tastaý, sondaı-aq balalardyń ıntımdik fotosýretterin taratqany (bopsalaǵany) úshin qylmystyq jaýapkershilik engizý usynyldy.
Al Túrikmenstanda 16 jasqa tolmaǵan balalarmen jynystyq qatynasqa túskeni úshin 3 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qoldanylady.
Álemde pedofılderge qandaı jaza qoldanylady?
AQSh-ta 1996 jyldan bastap pedofılderge qylmystyń aýyrlyǵyna baılanysty ártúrli hımııalyq kastratsııa qoldanylyp keledi. Onyń ishinde jynystyq qumarlyqty tómendetetin arnaıy preparattan bastap bala súıý múmkindiginen tolyqtaı aıyratyn túrleri bar.
Sondaı-aq, AQSh-ta pedofılder qylmysy úshin bir emes, birneshe ret ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrylýy da múmkin.
Polshada 2018 jyldyń 1 qańtarynan bastap Ádilet mınıstrliginiń saıtynda pedofılderdiń tizimi jarııalanady. Onda eldegi barlyq tirkelgen pedofıldiń tolyq aty-jóni, fotosýreti jáne turatyn mekenjaıy kórsetiledi.
Sonymen qatar, saıtta tizimniń keńeıtilgen nusqasy da ornalastyrylǵan, onda buryn-sońdy jynystyq zorlyq-zombylyq sıpatyndaǵy onsha aýyr emes qylmys jasaǵany úshin jaýapkershilikke tartylǵan adamdar týraly da aqparat bar.
Saýalnamaǵa sáıkes, polıaktardyń kópshiligi pedofılderge hırýrgııalyq kastratsııany, ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrýdy, tipti ólim jazasyn qoldanýdy qoldap otyr.
Germanııada pedofılder alty aıdan 10 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady. Eń aýyr jaza – ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý, alaıda bul jábirlenýshi qaıtys bolǵan jaǵdaıda qoldanylady. Sondaı-aq, eger jaza merzimi aıaqtalǵannan keıin sot pedofıldi «túzelgen joq» dep tanysa, ony túrmede qaldyrý merzimi uzarady. Sonymen qatar, Germanııa zań boıynsha 1969 jyldan beri erikti hırýrgııalyq kastratsııaǵa ruqsat bergen elderdiń biri ekenin aıta ketý kerek.
Ulybrıtanııada 13 jasqa tolmaǵan balany zorlaý úshin ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qarastyrylǵan. Sondaı-aq, elde 2008 jyldan bastap hımııalyq kastratsııa birden túrmeden shyqqannan keıin qoldanylady.
Frantsııada pedofılder 15 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylady. Qylmysy asa aýyr, qatygezdikpen jasalǵan bolsa, 30 jylǵa deıin sottalady nemese ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrylýy múmkin.
Iemende balalarǵa jynystyq zorlyq kórsetken adamdarǵa jaza qatań, olardy kópshilik aldynda ólim jazasyna kesedi. Sonymen qosa, ólim jazasy búkil el aýmaǵynda tikeleı efırden kórsetiledi. Máselen, byltyr 6 shildede Iemen astanasy Sana qalasynda shashtaraz Ehıa Hýseın ál-Ragvah 11 jasar balany zorlap, aıýandyqpen óltirgeni úshin qalanyń bas túrmesiniń janynda kópshilik aldynda ólim jazasyna kesilgen edi. Buǵan deıin 2018 jyldyń tamyz aıynda da kámeletke tolmaǵan balany zorlady dep aıyptalǵan úsh pedofıl ólim jazasyna kesilgen bolatyn.
Ońtústik Koreıada pedofılderge hımııalyq kastratsııa jasalady. Bul jaza alǵash ret 2013 jyldyń qańtarynda 15 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylǵan adamǵa qoldanylǵan.
Balalarǵa qatysty jynystyq zorlyq-zombylyq sanynyń kúrt ósýine baılanysty 2008 jyldyń sáýirinde Ońtústik Koreıa úkimeti 13 jasqa tolmaǵan balalardy zorlaǵan qylmyskerlerge ólim jazasyn engizdi. Elde osy sanattaǵy qylmys úshin jazanyń eń jeńil túri – 7 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrý. Zańnamaǵa sáıkes, shartty túrde merziminen buryn bosatý múmkindigi joıyldy.
Indonezııada ECPAT International málimetteri boıynsha, jyl saıyn 70 000-ǵa jýyq bala jynystyq zorlyq-zombylyqtyń qurbanyna aınalady. Qylmyskerlerge májbúrli hımııalyq kastratsııa, bas bostandyǵynan aıyrý qoldanylady, odan bólek júzdegen ret dúre soǵý jazasy da bar.
Chehııa – erikti hırýrgııalyq kastratsııa qoldanylatyn taǵy bir eýropalyq el. Quqyq buzýshy jazasyn ótegennen keıin, dárigerler men sot qoǵamǵa qaýipti emes dep sheshpeıinshe, ol bostandyqqa shyǵa almaıdy. Chehııada mundaı zań 1966 jyly qabyldanǵan.
Reseıde kámeletke tolmaǵandarǵa qatysty jynystyq qylmys jasaǵany úshin pedofılder 4 jyldan 20 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady.
2022 jyly Reseı Memlekettik Dýmasy eki nemese odan da kóp balaǵa jynystyq sıpattaǵy zorlyq jasaǵan nemese qaıta qylmys jasaǵandardy ómir boıyna bas bostandyǵynan aıyrý týraly zań jobasyn qabyldady.
Túrli elderde pedofılderdi darǵa asýdan bastap, órtep jiberýge deıin ólim jazasynyń nebir nusqalary qoldanylady.Mysaly, Iran, Irak, Saýd Arabııasy, Qytaı, Afrıka jáne Latyn Amerıkasy elderi, Pákistan, Ońtústik Koreıa, Kýba, sonymen birge Qatar, Sýdan, Týnıs, Bangladesh jáne Kýveıt syndy elderde bala zorlaǵandar ólim jazasyna kesiledi. Al Nıgerııa men Ońtústik-Shyǵys Afrıkada pedofılderdi kópshilik aldynda halyq ózi jazalap, tirideı órteıdi.
Qorytyndylaı kele, pedofılııa máselesi tek Qazaqstanda ǵana emes, búkil álemde ózekti ekenin baıqap otyrmyz. Kúndelikti BAQ pen áleýmettik jelini sholyp ótseńiz, balalarǵa qatysty jynystyq zorlyq oqıǵalaryn jıi kóresiz. Sarapshylar aıtqandaı, muny sheshýdiń birden-bir joly – zańdy qataıtý.
