Kásipker qylmystyq jaýapkershilikten qutylǵanymen ákimshilik jaza bar – Abzal Quspan

ASTANA. KAZINFORM – Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev byltyrǵy Joldaýynda ekonomıkalyq sıpattaǵy keıbir zań buzý áreketterin qylmys sanatynan alyp tastaý jumysyn jalǵastyrý qajettigin aıtqan-dy. Prezıdenttiń dál osy tapsyrmasyna oraı ázirlengen zań jobasy Májilistiń qaraýyna tústi. Qujat depýtattar tarapynan búge-shigesine deıin talqylanyp, jan-jaqty súzgiden ótkizilmek. Osyǵan oraı Májilis depýtaty, Zańnama jáne sot-quqyqtyq reforma komıtetiniń múshesi, zań jobasy avtorlarynyń biri Abzal Quspandy sózge tartyp, qujattyń jańashyldyqtary jaıly egjeı-tegjeıli bilgen edik.

- Abzal Temirǵalıuly, Májilis depýtattary ekonomıkalyq sıpattaǵy keıbir zań buzý áreketterin qylmys sanatynan alyp tastaý máselesi boıynsha birqatar zańnamalyq aktige ózgertýler men tolyqtyrýlar engizýdi kózdeıtin zań jobasyn birinshi oqylymda qarastyrmaq. Mundaı qajettilik neden týyndap otyr? Jalpy, qoldanystaǵy zańnyń qaı baptaryna ózgertýler engiziledi? 

- 2017 jyldan beri ekonomıkalyq sanattaǵy qylmystardy qylmyssyzdandyrý baǵytynda jumys istelinip keledi. Sol ýaqyttan beri 12 bap qylmys dep tanylýdan aryldy. Mundaǵy maqsat – eldegi jalpy bıznes ahýaldy jaqsartý, kásipkerlik salasyndaǵy azamattardyń quqyǵyn qorǵaý. Al bul joly Qylmystyq kodekstiń 4 baby, onyń ishinde ekeýi ishinara, ekeýi tolyqtaı qylmys dep tanylmaıtyn bolady. Munan bólek, Qylmystyq-protsestik kodekstiń 1 babyna, naqtyraq aıtqanda sotqa deıingi tergeýdiń biryńǵaı tizilimi qarastyrylatyn 179-bapqa habarlardy tirkeý, «eskishe aıtqanda» qylmystyq is qozǵaý úshin qosymsha úsh negizgi normany tolyqtyryp kirgizemiz. Olardy naqtyraq aıtar bolsam, tolyǵymen qylmys sanatynan alynyp tastalatyny – Qylmystyq kodekstiń 219 jáne 241-baptary, al ishinara qylmys sanatynan alynyp tastalatyny – 234 jáne 236-baptar.

Munan bólek, Qylmystyq-protsestik kodekstiń 179-babyna túzetýler engiziledi. Oǵan erekshe toqtala ketken jón sııaqty. Osy ýaqytqa deıin ekonomıkalyq, onyń ishinde salyqtyq qylmystar boıynsha isti tergeýdiń biryńǵaı tizilimine tirkeý úshin keıbir kedergiler bar. Osy olqylyqtardy joıý úshin birqatar jańashyldyq engizýdi jón kórip otyrmyz. Birinshiden, isti tergeýdiń biryńǵaı tizilimine tirkeý, ıaǵnı qylmystyq is qozǵaý úshin salyq organdarynyń aktisi bolýy shart. Ekinshiden, kásipker ol aktimen kelispegen jaǵdaıda shaǵym bere alady. Sol shaǵymdaný kezeńinde isti qaıta tirkeýge bolmaıdy. Úshinshiden, eger kásipker kelisip, aktide kórsetilgen somany ósimpulymen qosyp tólese, onda mundaı jaǵdaıda is tizilimge tirkelmeıdi. Demek, kásipker jaýapkershilikke tartylmaıdy. Biraq, kásipkerler «isimiz ashylsa, báribir jaýapkershilikke tartylmaımyz, ósimpulyn qosa tólep qutylamyz» dep tym bosańsyp ketpeýi úshin ákimshilik jaýapkershilikti kúsheıtemiz. Demek, buryn biz belgili bir aılyq eseptik kórsetkish kóleminde aıyppul salsaq, endi qansha somany tóleýden bas tartsa, onda soǵan saı paıyzdyq araqatynas mólsherinde aıyppul belgilep otyramyz. Bir sózben aıtqanda, qylmystyq jaýapkershilikten bosatýmen qatar ákimshilik jaýapkershilikti kúsheıtip jatyrmyz.

- Qylmystyq kodekstiń 219 jáne 241-baptaryn qylmys sanatynan tolyqtaı alyp tastaý usynylyp otyrǵanyn aıttyńyz. Jalpy osy bap boıynsha zań qoldanysta bolǵan kezde qansha qylmys jasalǵany jaıly derek bar ma? Aldaǵy ýaqytta jaza jeńildegennen keıin dál osy baptarǵa qatysty qylmys sany artyp ketpeı me?

- Árıne, biz kelgen qylmystyq isti qylmyssyzdandyrǵan kezde sol ister boıynsha sottyń, tergeý barysynyń tájirıbesine nazar aýdaramyz. Bul sanattaǵy qylmystyq ister óte az. Naqty statıstıkalyq derek keltirer bolsam, 219-bap boıynsha 2021-2023 jyldar aralyǵynda 43 (onyń ishinde sotta qaralǵany – 11, aqtalmaıtyn negizder boıynsha toqtatylǵany – 32), 241-bap boıynsha 58 (onyń ishinde sotta qaralǵany – 25, aqtalmaıtyn negizder boıynsha toqtatylǵan – 33) qylmystyq is qaralǵan eken. Biraq, bul – negizgi sebep emes. Negizgi sebep – bul baptardyń shyn máninde kásipkerlik sýbektileriniń qyzmet jasaýyna úlken zııan tıgizýinde.

219-bap nesıe jáne bıýdjettik kredıt berýge qatysty. Bankte nesıe rásimdeý barysynda qandaı da bir quqyq qorǵaý organynyń aralasý qajettiligi joq. Banktiń qaýipsizdik qyzmeti bar. Odan bólek, eger nesıe alýshy jalǵan qujat qoldanǵan bolsa nemese bank qyzmetkerimen birlesip sol aqshany alsa, onda 190 (alaıaqtyq) jáne 189-baptarmen (senip tapsyrylǵan bóten múlikti ıemdenip alý nemese talan-tarajǵa salý) azamatty qylmystyq jaýapkershilikke tartýǵa bolady. Demek, zańmen tolyqtaı jaýapkershilik kózdelgen. Sondyqtan 219-bapty alyp tastamasaq, onda kásipkerlik sýbektilerine negizsiz, zańsyz aralasý faktileri oryn ala beredi.

241-bap býhgalterlik esep júrgizý erejesin buzýǵa qatysty. Ereje – zań emes, zańǵa táýeldi akt. Onyń kez kelgen normasyn buzý resmı túrde qylmystyq is qozǵaýǵa túrtki bolady. Al qylmystyq is qozǵalǵan kezde bul býhgalterge emes, kásiporyndarǵa, mekemelerge qarsy baǵyttalady. Osy arqyly tergeýshi erejeniń naqty tarmaqtarynyń buzylǵanyn aıtyp, is qozǵaıdy. Sony paıdalanyp, esepshottardy buǵattaıdy, basqa da tergeý amaldaryn tolyǵymen júrgizedi. Munyń bári zańdy túrde sıpattalyp, kásiporyn jumysyna óte úlken kedergi keltiredi. Sondyqtan bul bapty Kodeksten alyp tastaý salada qandaı da bir basqa qylmystyń órshýine sebepker bolmaıdy. Eger esep júrgizý erejesin buzý arqyly salyqtan jaltarsa, onda salyqtan jaltarýǵa qatysty arnaıy bap bar. Taǵy da basqa qylmystarǵa ákep soqsa, soǵan tıisti baptar kózdelgen.

Negizi Kodekste memleket múddesi qorǵalady. Biraq, osy bapty alyp tastaǵannan memleket múddesine nuqsan kelmeıdi. Jalpy, býhgalterlik esep júrgizý erejesin buzý barysyndaǵy qylmystyq jaýapkershilikten ákimshilik jaýapkershilik áldeqaıda aýyr. Máselen, Qylmystyq kodekste osy bap boıynsha jaýapkershilik 100 AEK bolsa, Ákimshilik kodekste 100-den 1 myń AEK-ke deıin barady. Osydan-aq 241-baptyń shyn mánde óz fýnktsııasyna jaýap bermeıtindigi kórinip tur. Óıtkeni, negizgi obekt – býhgalter emes, kásipker. Sondyqtan da muny áý bastan qate engizilgen bap dep sanaımyz.

- Endi Qylmystyq kodekstiń 234 jáne 236-baptaryna jeke toqtalsańyz. Mundaı ekonomıkalyq quqyq buzýshylyqtar elimizdiń bıýdjetine orasan nusqan keltiretindigi sózsiz. Jaza jeńildegennen keıin ońaı jolmen aqsha tabýdy kóksegenderdiń joly bolyp júrmeı me? Mundaı qylmystardy barynsha tejeý úshin zańda qandaı sharalar qarastyrylǵan?

- Jańa aıtqanymdaı, bul eki bap ishinara qylmyssyzdandyrylady. Bul degenimiz – olar Qylmystyq kodeksten alynbaıdy degen sóz. Bar-joǵy qylmystyq jaýapkershilikke tartý úshin eń tómengi shegi kúsheıtiledi. Keden salyqtarynan jaltarǵany úshin shyǵyn kólemi, máselen 234-bapta 5 myń AEK-ten joǵary bolǵan kezde qylmystyq is qozǵalsa, endi ol 10 myń AEK-ke deıin ulǵaıtylady.

Al 236-bap boıynsha buryn qylmystyq jaýapkershilikke tartý 10 myń AEK-ten bastalsa, endi ol 20 myń AEK-ke arttyrylady. Demek, zańda baptar qaldy, tek qylmystyq jaýapkershilikke tartý úshin eń tómengi shek kóterildi. Aıyrmashylyq osy ǵana. Jeńil-jelpi shyǵyn keltirgeni úshin kásipkerdiń ústinen qylmystyq is qozǵaı bermeý úshin onyń tómengi shegin kóterip, ákimshilik jaýapkershilikke ózgertpekpiz. Demek, báribir jaýapkershilikten qashyp qutyla almaıdy.

Kásipkerdi ákimshilik jaýapkershilikke tartý men qylmystyq jaýapkershilikke tartýda aıyrmashylyq bar. Iá, ekeýinde de, eń aldymen memleket múddesi qorǵalady. Biraq, ákimshilik jaýapkershilikke tartý protsedýrasy álde qaıda jeńil, ońaı. Al qylmystyq jaýapkershilikke tartý óte qıyn. Kóptegen saraptama júrgiziledi. Azamattyń qylmys jasaý barysynda sýbektıvtik jaǵy, jeke basy anyqtalýy tıis. Osyndaı máseleler óte kóp. Al ákimshilik jaýapkershilikte mekemege tıisti aıyppul salynyp, óndiriledi. Bul bıýdjetimiz úshin paıdaly, kásipkerler de birneshe aıǵa sozylatyn áýre-sarsańnan qutylady.

- Jalpy, kásipkerler óz quqyqtaryn qorǵaý úshin qandaı ınstantsııalarǵa júgine alady?

- Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2023 jylǵy 1 qyrkúıektegi «Ádil Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵyty» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda ekonomıkalyq sıpattaǵy keıbir zań buzý áreketterin qylmys sanatynan alyp tastaý máselesine arnaıy toqtalsa, osy jyldyń 10 mamyrynda «Ekonomıkany yryqtandyrý jónindegi sharalar týraly» Jarlyq shyǵarǵany bárimizge málim. Dál osy Jarlyq kásipkerlerdiń quqyǵyn qorǵaýdyń berik qalqanyna aınalyp otyr.

Al, kásipkerler quqyqtaryn qorǵaý úshin kóptegen ınstantsııaǵa júgine alady. Arnaıy qurylǵan ýákiletti organdar da bar. Onyń biri – «Atameken» ulttyq kásipkerler palatasy. Bul uıym óte jaqsy jumys isteıdi, arnaıy jasaqtalǵan qurylymdary bar. Májilistiń jumys toptarynyń otyrystaryna ókilderi mindetti túrde qatysady. Munan bólek, Memleket basshysynyń tapsyrmasyna oraı barlyq quqyq qorǵaý organy kásipkerlik sýbektileriniń quqyǵyn qorǵaý úshin jumys isteıdi.

Al, jalpy birinshi kezekte zańdylyqtyń saqtalýyn qadaǵalaýdy prokýratýra organdary júrgizedi. Olar ony qandaı jolmen júzege asyrady? Máselen, qylmystyq is birden bastalmaıdy. Tekserýden bastap óristeıdi. Sol tekserýdiń barlyǵy prokýratýraǵa qarasty Quqyqtyq statıstıka jáne arnaıy esepke alý komıtetinde tirkelý arqyly júzege asyrylady. Kez kelgen ýákiletti organ qur baryp, burynǵydaı teksere almaıdy. Osy arqyly prokýratýra «qaı mekeme tekserilip jatyr, ol neshinshi ret tekserilýge ushyrady, tekserý aıasy tym jıilep ketken joq pa?» degen suraqtardyń jaýabyn kásipker júginbeı-aq aldyn ala bilip otyrady. Munan bólek, kásipker shaǵym jazǵan jaǵdaıda prokýratýra óziniń qadaǵalaýshylyq qyzmetin júzege asyra alady. Munyń ústine, prokýratýranyń joǵary qadaǵalaýshy degen mártebesi Konstıtýtsııamen bekitilgen.

Ekinshiden, sotqa júginýge bolady. Munan bólek, oblystyq, respýblıkalyq deńgeıde kásipkerlerdiń ombýdsmeni degen ınstıtýt engizdik. Ombýdsmen de kásipkerlerdiń quqyǵyn qorǵaýda mańyzdy ról atqarady dep esepteımin. ıAǵnı, kásipkerler ombýdsmenge de júginip úırengeni jón. Óıtkeni, ombýdsmen – kásipkerlerdiń quqyǵyn tikeleı qorǵaý úshin qurylǵan qoǵamdyq uıym.