Kaspııdiń tartylýy ekologııalyq qana emes, ekonomıkalyq ta saldary bar másele
ASTANA. KAZINFORM –Kaspıı teńiziniń eko júıesi jaıly shynaıy ári jan-jaqty aqparat qajet. Bul derekter memlekettik jáne jergilikti atqarýshy organdardyń keshendi sharalar qabyldaýyna negiz bolar edi. Aıdynnyń lastanýy men taıazdanýyna qatysty boljam jasalmaǵandyqtan, biraz qıyndyq týyndaǵan. Sala mamandary soǵan toqtaldy.
Teńizdiń taıazdanýy – jaǵalaý turǵyndary úshin ǵana jaǵymsyz jańalyq emes. Ekonomıkaǵa da belgili bir deńgeıde keri áserin tıgizdi. Tasymal kemeleriniń júktemesi tómendegen. Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵdary qaýymdastyǵynyń bas hatshysy basty túıtkilderdi aıtyp berdi.
– Bul - úlken syn. Kaspıı porttaryn qaıta qazýǵa týra kelip otyr. Qomaqty qarjyny soǵan jumsaýǵa májbúr etti. Transkaspıı halyqaralyq nemese orta dáliz deımiz. Osy baǵytta tasymal baıaýlady. Kemelerge tek 70% kóleminde júk tıeledi. Mysaly, Quryqtan Alıat portyna buryn 52 vagonnan tıesek, qazir 38-42 vagon aralyǵynda jóneltemiz. Negizi bir quramdy tolyq tirkelý kerek. Biraq, teńizdiń tartylýyna baılanysty bir quramdy eki bólip jiberip jatyrmyz. Odan bólek ekonomıkalyq shyǵyndaryn qosyńyz. Ekıpaj, sosyn janar-jaǵarmaıy bar. 10 vagon 690 tonnaǵa para-par. Bir baǵyt 1 myń dollar bolsa, qazir – 1 200 dollar. 25% qymbattady. Al, qymbattaǵan ónim álemdik naryqta básekelestigin joıady. Eń soraqysy, júkti jetkizý ýaqyty bar. 10 kún jarty aıǵa sozylyp ketti. Júk baǵasy qymbattaǵanmen odan eshbir tasymaldaýshy paıda tappaıdy. Tek shyǵyn ornyn toltyrady, - dedi Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵdary qaýymdastyǵynyń bas hatshysy Gaıdar Ábdikerimov.
Kaspıı taıazdana berse onda porttardy qazirgi ornynan ári qaraı sozýǵa týra keledi. Mysaly, Quryq portyna kemeler betteı almaǵandyqtan 4,5 metrge tereńdetken.
Jalpy, osyndaı táýekelderdiń aldyn alý úshin ǵalymdardyń tujyrymy asa mańyzdy. Áıtse de, ekolog Ádilbek Qozybaqov teńizdiń tartylýynan emes, tym tolyp ketýinen kóbirek qaýiptenedi.
– Kaspıı 1970 jyldary qatty tartylǵan. Sosyn qaıta qalpyna keldi. Al, 1989-1990 jyldary qatty kóterilip ketti. Endi deńgeıi qaıta túsip jatyr. Negizi bul - tsıkldi, ıaǵnı qaıtalanba qubylys. Tabıǵı qubylys bolǵandyqtan budan zor qaýip bar dep aıta almaımyn. Bireýler Aralmen salystyryp jatady. Ol da negizsiz. Sondaı-aq teńiz Edil sýymen tolady. Sol jaqtan keletin sý azaıdy. Reseı aýyl sharýashylyǵy maqsatynda shektegeni bar. Men Kaspııdiń kemýinen góri kóbeıýinen qaýiptenem. Sebebi, sońǵy 30 jylda Kaspıı teńizi jaǵalaýynda ashylǵan ken oryndary jerdi burǵylap, munaıyn soryp jatyr. Ken oryndary sý astynda qalsa, mine, sonda ekologııalyq apat bolar edi, - deıdi ECOJER qaýymdastyǵy Mańǵystaý oblysy boıynsha aımaqtyq ekologııalyq keńesiniń tóraǵasy Ádilbek Qozybaqov.
Al, eko belsendi Danııar Ákimjanov tyń oı aıtty. Ol taıazdanýdy tabıǵı qubylys degenmen áste kelispeıdi. Qansha munaı ıgerilse, sonyń orny tolyp jatyr dep esepteıdi. Qazir teńiz 3 metrge deıin tómendegen.
– Balyq aýlaıtyn, shomylatyn jerdiń bári qurlyqqa aınaldy. Teńizdiń laılyǵy da kúsheıip bara jatyr. Túrli arnaıy ortalyq aýa men sý quramyn tekserip, shekti kontsentratsııadan aspaǵanyn aıtady. Biraq, olaı emestigi kózge de kórinip tur ǵoı. Keme bar jerde maı bolady. 2022 jyly qarashada dızel otyny tógildi. Baýtın shyǵanaǵyn tolyq maı japty. Sony qolda qurylǵy bolmasa da tájirıbeli sarapshy retinde kórip otyrmyz. Áıteýir, Mańǵystaýda jeldiń kúshtiligimen aǵyzyp alyp ketedi. Alaıda, ortada flora men faýnany lastap barady, - deıdi QAZAQ BALYK respýblıkalyq balyq sharýashylyǵy jáne akvamádenıet qaýymdastyǵy Mańǵystaý oblystyq fılıalynyń dırektory Danııar Ákimjanov.
– Qashaǵan, basqa da ken oryndary óte qaýipti sanalady. Sebebi, ol jerdegi qysym 9 atmosferaǵa deıin barady. Kúkirt qyshqyly 20-25% deńgeıde. Betin ary qylsyn, sondaı jaǵdaı bola qalsa tez qımyldaıtyn mamandandyrylǵan kompanııa bolý kerek. Zańmen bekitilip jatyr. Teńizdegi jaǵdaıdy únemi baqylaýda ustaý úshin aqparattyq tehnologııalyq júıe qajet, - deıdi Májilis depýtaty Edil Jańbyrshın.
Májilis depýtaty «Azamattyq qorǵaý» zańy tóńireginde aıtty. Qujatta «munaıdyń tógilýin joıý boıynsha ýákiletti organnyń teńiz uıymy» degen uǵym bar. Álemdik tájirıbede burynnan engizilgen norma. Tipti, Kaspıı mańy elderi osyǵan júginedi. Biraq, bizde qurylym da, quzyret te, qural da bolmaǵan.
– Reseı, Ázerbaıjan, Iran bolsyn, olardyń bárinde mundaı qyzmet burynnan bar. Ókinishke qaraı bizdiń elde bolmaǵan. Qazirgi tańda munaı tógilýden basqa tótenshe jaǵdaılarǵa da tótep beretin myqty qyzmet jasaǵymyz keledi. Nıetimiz, josparymyz bar. Búkil Kaspııdegi akvatorııamyzǵa ózimiz jaýap beremiz. Porttarymyz bolý kerek, arnaıy qurylǵy, jabdyqtarymyz, qaıyqtarymyz, áýe kemelerimiz bolý kerek. Sony júıege keltirip, barlyq sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılarǵa jaýap berýimiz kerek. Reseıde bolǵan jaǵdaıdy kórip jatsyzdar, munaı tógilýinen qandaı zardap shegip jatqanyn. Tabıǵat jaǵynan da, ekonomıkalyq jaǵynan da. Sonyń aldyn alyp osyndaı qadamdar jasadyq. Infraqurylym bolý kerek, -dedi Tótenshe jaǵdaılar mınıstri Shyńǵys Árinov.
Byltyr sala mınıstrligi «teńiz jasaǵyn» qurdy. Maqsaty – Kaspııde teńiz munaı operatsııalaryn júrgizetin ınfraqurylym nysandarynyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý. Bul sharalar óndiriste apattar men keleńsiz jaǵdaılardy azaıtýǵa múmkindik beredi. Óıtkeni, ondaı derekter az emes.
– Batyp ketken kemeler bar. 2023 jyly Baýtıno aýylynda keme batyp ketti. Jóndeý júrgizetin keme qondyrǵysy da teńizde jatyr. Áli shyǵarylǵan joq. Jalpy, ǵylymdy kúsheıtip, ekolog mamandardyń mártebesin kóterý kerek. Olardyń jaýapkershiligin arttyrý kerek. Eko belsendiler sala sarapshylarymen tyǵyz jumys isteýi qajet, - deıdi Danııar Ákimjanov.
Qazaqstanda Kaspıı teńiziniń ǵylymı-zertteý ınstıtýty qurylyp jatyr. Aqtaý qalasynda ornalasady. Aqpan aıynyń sońyna qaraı jumysyn bastaý josparlanǵan. Prezıdent Kaspııge qatysty túgel túıtkildi zertteý úshin quzyrly organ ashýdy tapsyrǵan bolatyn. Sharýa bastan asady. Aıdynnyń ekologııalyq, sý deńgeıiniń tómendeý problemasyn, ıtbalyqtar men balyqtardyń jappaı qyrylý sebepterin, Kaspıı ıtbalyqtarynyń popýlıatsııasyn saqtaý máselesi, ıhtıofaýnany, tipti jaǵalaýy da zerttelýi tıis.
Aıta ketsek, Kaspıı teńiziniń qazaq ǵylymı-zertteý ınstıtýty Ekologııa mınıstrliginiń qaramaǵyna ótkizilip jatyr.