Kaspııdiń deńgeıi shamamen 25 jylda qaıta kóteriledi — geolog
AQTAÝ. KAZINFORM — Aqtaýlyq geolog Qosarbaı Qojahmet teńizdiń tartylýy qalypty jaǵdaı ekenin aıtady. Tabıǵı terbelis boıynsha sýdyń deńgeıi 50 jyl joǵarylap, 50 jyl keri ketedi.
Teńizdiń keri qaıtý protsesi sońǵy ret 2001 jyly bastalǵan.
— Kaspıı 50 jyl joǵarylap, 50 jylda keri ketip terbelis bolyp turady. Qazirgisin toqtata almaımyz. Oǵan quıatyn sýymyz joq. Burynǵy quıyp turǵan sý az kelip jatyr ma, burynǵysha ma — ony da aıta almaımyz. Sebebi, aqparat joq. Edil men Jaıyqtan keletin sý Kaspııge quıatyn darııalardyń 88 paıyzyn quraıdy. Basqa da kishigirim ózenderden sý quıylady. Teńizdiń deńgeıi 1999-2001 jyldary kóterilip, eń bıik deńgeıge jetti. Al, 1985-1988 jyldary Kaspııdiń Iran beti kóterildi, ony kózimmen kórdim. Biraq, 2001 jyldan bastan keri qaraı qaıtyp jatyr, — deıdi professor.
Demek, teńiz sýynyń tartyla bastaǵanyna 24 jyl bolǵan. Mamannyń pikirinshe, Kaspıı áli de sonsha jyl keri ketýi múmkin.
— Okeanologııa ınstıtýtynyń málimetine súıensek 1935 jyldan bastap teńiz deńgeıi tómen kete bastady. 1977 jyly tómen ketýi toqtady. Osy aralyqta teńiz deńgeıi shamamen 3 metrge jýyq tómen tústi. 1977 jyldan bastap teńiz deńgeıi kóterildi, ıaǵnı 2001-2002 jyldarǵa deıin shamamen 3,5 metrge deıin kóterildi. Al, 1994 jyldan beri teńiz jóninde málimet joq. Sebebi, ǵylymı-zertteý jumystary júrgizilmegen, — deıdi Qosarbaı Qojahmet.
Kaspıı teńizi 3 bólikten turady. Soltústik bóligi — Túpqaraǵannyń soltústik beti, ortalyq bóligi — Krasnovodskiden Ázerbaıjanǵa deıingi aralyq, munda teńiz astynda Abshıron taýlary bar.
Al, úshinshi bóligi Ońtústik Kaspıı dep atalady. Bul Absheronnan Iranga deıingi aýmaq, eń tereń jeri — 1025 metr. Keıbir jazylǵan jumystarda ony Ońtústik Kaspıı oıpaty dep te ataıdy.
Mamannyń zertteýlerine súıensek, Abshıron taýlaryndaǵy balshyq janartaýlarynyń qozǵalysy Kaspıı teńiziniń deńgeıine tikeleı baılanysty.
— Absheron taýlary deımiz, myna Ázerbaıjan men Túrikmenstan aýmaǵynda teńizdiń astynda taý bar. Sol taýda janartaýlar bar. Olar aqyryn qozǵalyp, arasynda atqylap turady. Qatty atqylamaıdy biraq. ıAǵnı teńizdiń astynda qozǵalys bar. Jer silkinisi bolǵanda teńizdiń asty kóterilýi múmkin. Sol qozǵalys qattyraq bolsa, sýdyń deńgeıi kóteriledi, — deıdi maman.
Geologııa jáne mıneralogııa ǵylymynyń kandıdaty, professor Qosarbaı Qojahmet 45 jyldan beri Aral men Kaspıı teńizderiniń geologııasyn zerttep keledi.
Aıtýynsha, Kaspııdi tek ekologııalyq turǵyda emes, teńizdiń geologııasyn, tektonıkasyn, gıdrogeologııasyn, fızıka, hımııa jáne bıologııalyq turǵyda túgel zertteý kerek.
— Máseleni keshendi qaraý kerek. Mysaly 50-jyldary geologııalyq barlaý júrgizilip, 1961 jyly teńizde munaı bar ekeni belgili boldy. Sonymen ǵana shekteldik. Al, teńizde munaıdan basqa da baılyq jetkilikti. Sondyqtan ınstıtýtty jedel qurý qajet. Úırenetimiz kóp. Ony úırengen kezde bul teńiz eldiń ıgiligine jaraıdy. Bul munaıdan kem emes. Halyqqa jumys berý úshin óndiris kózderin izdep jatyr ǵoı, mysaly japondar teńizdiń arqasynda elin baǵyp otyr. Bizdiń teńizdiń de baılyǵy jetedi. Biraq, ókinishtisi áli kúnge zerttelgen joq, — deıdi professor Qosarbaı Qojahmet.
Geologtyń aıtýynsha, teńizde túrli hımııalyq elementter men mıneraldar barshylyq. Mysaly ıod brom, túrli sodalar. Mysaly kılka balyǵynyń unyn óndirýge bolady.
— Qazir teńiz munaı óndirisiniń ýysyna túsip qalyp tur. Qazaqstan teńizden munaı ǵana alyp jatyr. Ekologııasyna durys qarasa eshteńe bolmaıdy. Sondyqtan ekologtarǵa, ǵylymǵa jol berý kerek, — deıdi maman.
Geolog teńizdi zertteý ınstıtýtyn Aqtaý qalasyndaǵy birden-bir joǵary oqý orny — Sh. Esenov atyndaǵy Kaspıı memlekettik tehnologııalar jáne ınjınırıng ýnıversıtetinen ashýdy usyndy.
Sebebi, daıyn mamandar men júrgizilip jatqan ǵylymı jumystar bar.
— Ýnıversıtette sońǵy 3 jylda ǵylymı zertteý jumysy júrgizilip jatyr. Negizinen teńiz sýy deńgeıiniń tartylý sebepterin zertteý, anyqtaý sııaqty ekologııalyq baǵyttaǵy zertteýler. Al, teńizdiń baılyǵy týraly ázirshe jumys joq. Ǵylymı jumystardy qoldaý sońǵy 3-4 jylda ǵana bastaldy ǵoı. Degenmen jetkiliksiz, — deıdi ǵalym.
Buǵan deıin Kaspıı teńiziniń jaǵalaýdan alystap bara jatqanyn jazǵan edik.
Kaspıı teńiziniń taıazdanýynan Aqtaýdaǵy sý arnalary tartylyp qalǵan.