Kaspıı ıtbalyǵy sońǵy bir ǵasyrda 90 paıyzǵa kemigen - ekolog
AQTAÝ. KAZINFORM – Itbalyq joıylýdyń sál-aq aldynda tur. Osylaı dep dabyl qaqqan tabıǵat janashyry, «Eko-Lıder» volonterlik klýbynyń jetekshisi Baqytgúl Jaqsylyqova teńiz sútqorektilerin saqtap qalýdyń joldaryn usyndy.
Táýelsiz ekologtyń aıtýynsha, ıtbalyqtar sońǵy 100 jylda 90 paıyzǵa azaıǵan. XX ǵasyrdyń basynda olardyń sany — 1,2 mln bolsa, qazir 75 000 — 270 000 aralyǵynda.
Kaspıı ıtbalyqtarynyń qyrylý jaǵdaılary 2000 jyldan bastap jıiledi. Ár jylda júzdegen, tipti myńdaǵan teńiz sútqorektisi qyrylyp jatyr.
Oǵan qatysty ártúrli sebepter aıtylyp keledi. Osyǵan deıin ıt obasy, pasterellez, sozylmaly toksıkoz sııaqty túrli aýrýlar sebep retinde ataldy.
Al sońǵy 2024 jylǵy ıtbalyqtardyń qyrylýyn Almatydaǵy mıkrobıologııa jáne vırýsologııa ǵylymı-óndiristik ortalyǵynyń mamandary áli tolyq zerttelmegen neırovırýstyq ınfektsııadan dep málimdedi.
— Osynyń bári — ıtbalyq mekendeıtin teńiz ortasynyń buzylýynan. Odan janýarlardyń ımmýnıteti álsireıdi. Oǵan teńizden munaı óndirý, ony tasymaldaý kezindegi sýdyń lastaný jáne seısmobarlaý jumysynyń áseri bolýy yqtımal. Qazir Kaspıı ıtbalyǵynyń popýlıatsııasy týraly naqty aqparat joq. Sany shamamen 75 myń men 270 myńnyń aralyǵynda, — deıdi «Eko-Lıder» volonterlik klýbynyń jetekshisi Baqytgúl Jaqsylyqova.
Ekologtyń aıtýynsha, Kaspıı ıtbalyǵy qorektik tizbektiń joǵarǵy býynynyń ókili sanalady.
Teńizdiń lastanýy ıtbalyqtyń fızıkalyq jaǵdaıyna áser etip, ony Kaspııdiń ekologııalyq ahýalynyń tiri ındıkatoryna aınaldyryp otyr.
— Kaspıı ıtbalyǵy — Kaspıı teńiziniń endemıgi, ıaǵnı álem boıynsha basqa esh jerde kezdespeıdi, sondyqtan ony saqtap qalý ózekti bolyp tur. Kaspıı ıtbalyǵy — teńiz jaǵdaıynyń ındıkatory. Ondaǵan jyldar boıy munaı barlaý, ónerkásiptik lastaný teńizdiń ekojúıesine zııanyn tıgizip keledi. 2022 jyly qarasha aıynda ıtbalyqtar qyrylǵanda onyń sebebi — ımmýnıtettiń álsireýinen týyndaıtyn vırýsty ınfektsııalardyń órshýinen paıda bolǵan pnevmonııa dep aıtyldy. Al, ımmýnıtettiń tómendeýiniń bir sebebi — janýarlardyń tirshilik etý ortasynyń lastanýy, — deıdi maman.
Tabıǵat janashyry, ECOJER qaýymdastyǵy aımaqtyq ekologııa keńesiniń múshesi ári Nazarbaev Zııatkerlik mektebiniń hımııa-bıologııa páni muǵalimi Baqytgúl Jaqsylyqova ıtbalyqty saqtaýdyń 10 baǵytyn aıqyndap berdi.
— Birinshiden, ıtbalyq ólekselerin ǵana emes, tiri ıtbalyqtardy da júıeli túrde turaqty zertteý kerek. Ekinshiden iri kompanııalar men ǵylymı uıymdardyń teńizde júrgizgen monıtorıng jumystaryna jergilikti táýelsiz sarapshylardy tartý qajet. Úshinshiden brakonerlerden óndirilip alynatyn zalaldy óteý somasynyń 30 paıyzyn sol brakonerdi ustaýshylarǵa bólýdi qarastyrǵan jón. Tórtinshiden Kásipkerlik kodeksiniń 154-baby birinshi tarmaǵynyń besinshi tarmaqshasyna ózgeris engizýdi usynamyn. «Memlekettik organdardyń laýazymdy adamdardy qadaǵalaý jáne baqylaý sýbektilerine baqylaý júrgizý kezinde memorgandar men vedomstvolyq baǵynysty uıymdardyń mamandaryn, konsýltanttary men sarapshylaryn tartýǵa quqyly» degen jerge «táýelsiz sarapshylardy da» degen sózdi qosqan durys. Besinshiden jaǵalaýdaǵy aýyldardyń halqy arasynda sotsıologııalyq zertteý (saýalnamalar, fokýs-toptyq suhbattar, tereńdetilgen suhbattar) júrgizý jáne Kaspıı teńiziniń bıoresýrstaryna uqypty qaraý boıynsha aǵa býyn balyqshylardyń tájirıbesin zerdelep qabyldaıyq. Sonymen qatar ıtbalyq óleksesi tabylǵan jaǵdaıda is-qımyl algorıtmi týraly jadynama ázirlep, Qazaqstannnyń teńiz astanasynyń jergilikti turǵyndary men qonaqtary arasynda taratý, qala jaǵalaýyna ilý, buqaralyq aqparat quraldary men áleýmettik jeliler arqyly jarııalaý qajet, — deıdi ekolog.
Baqytgúl Jaqsylyqova sondaı-aq Kaspıı mańy memleketterindegi Tegeran jáne Orhýs konventsııasy talaptarynyń saqtalýyn qoǵamdyq baqylaýǵa alý týraly hattamany qabyldaı otyryp, Tegeran konventsııasynyń kezekten tys keńesin uıymdastyrýǵa Qazaqstan tarapynan bastama bildirýdi durys dep sanaıdy.
Sonymen birge ekologııa-bıologııa baǵytyndaǵy mamandyq ıelerine (teńiz mammology, ıhtıolog, ornıtolog, veterınar) beıindik baǵdar berý, talapkerler úshin grant qarastyrý qajet.
— Al osy atalǵan usynystardy júzege asyrý maqsatynda arnaıy jumys tobyn qurmasa taǵy bolmaıdy, — deıdi ol.
Táýelsiz ekolog osy usynystar ıtbalyqty saqtap qalýǵa, Kaspıı teńizi ekojúıesiniń qalpyna kelýine yqpal etetinine senimdi. Ol osy usynystaryn Mańǵystaý oblysynyń ákimine usynǵan.
Buǵan deıin Mańǵystaýda Qulaly aralynda ıtbalyq ólekseleri áli tolyq jınalmaǵanyn jazǵan bolatynbyz.
Ǵalymdar Kaspıı ıtbalyqtarynyń vırýstan qyrylǵanyn málimdedi.
Táýelsiz ekolog Ádilbek Qozybaqtyń aıtýynsha, ıtbalyqtardyń qyrylýyna qatysty qylmystyq is qozǵaý kerek.