Qasiretti jyldar qurbandarynyń esimderin tolyq anyqtaý búgingi qoǵamnyń mindeti - Erlan Saılaýbaı
Bul týraly L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti janyndaǵy «Abaı akademııasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory, Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dotsenti, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Erlan Saılaýbaı, aıtty, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.
«Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyń «Saıası qýǵyn-súrgin jáne asharshylyq qurbandaryn eske alý» kúnine oraı jasaǵan úndeýi ótken tarıhymyzdyń aşy sabaqtaryn sabyrly tarazylaý, parasatty oı eleginen ótkizý jáne adamgershilik paryzben qaraýǵa taǵy bir márte tereń oı saldy. Úndeý ótkenge taǵzym etý búgingi urpaqtyń ónegeli isi bolyp qalyptasýy shart degen izgilikti oıǵa jeteleıdi. Jazyqsyz japa shegip, stalındik-totalıtarlyq júıeniń qýǵyn-súrginine ushyraǵan elim, jerim dep eńirep ótken asyldarymyzdyń esimderi búgingi kúni úlken qurmetpen atalyp, olardyń arýaqtaryna taǵzym etýdemiz.
«Aqıqat mańdaıyńa tımeı, sanańa sińbeıdi» deıdi. Sondyqtan birtutas qoǵam bolyp totalıtarlyq saıasattyń qurbandarynyń rýhyna taǵzym etý, olardyń búgingi urpaqtary arqyly zulmat jyldar tarıhyn saralaý jáne ótkenimizde oryn alǵan qasiretti boldyrmaý, eldiń birligine negiz bolar ister atqarý urpaqtyq paryzymyz jáne el úshin keleli ister bastaýy bolary sózsiz», - dedi ǵalym.
Osy oraıda Erlan Ernazaruly halyqqa qarsy genotsıdtik saıasat ustaný – keshirilmeıtin kúná ekendigin basa aıtady.
«Bolshevıktik bıliktiń bastapqy otyz jylynda halyqtyń bastan keshken taýqymeti orasan zor boldy. Atap aıtar bolsaq, 1920-1925 jyldardaǵy «partııalyq tazartý» naýqany, 1920-1921 jyldardaǵy asharshylyq pen 1932 jylǵy jappaı asharshylyq taýqymeti, 1929-1932 jyldar aralyǵyndaǵy búkilhalyqtyq narazylyq tolqýlar, 1937 jylǵy zulmat, 50-shi jyldardaǵy «kosmopolıttik» - mys kózqarastary úshin qýdalaý saıasaty bizdiń ólkemizde de boldy. Arasynda qazaqtardyń Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysýy jáne bar. Onyń demografııalyq zardaptary óz aldyna jeke másele», - dedi ol.
Ǵalym kúni keshegi Keńes ókimeti kelmeske ketip, halqymyz Táýelsizdigine qol jetkizgenine, eldigimiz ornyna kelip, tarıhymyzdy zerdeleýge tolyqtaı múmkindik alǵanymyzǵa toqtala kele shyn tarıh – tııanaqty zertteýdi qajet etetindigin ári naqty derek kózderine ǵana súıenetindigin atap ótedi.
«Sol qasiretti jyldar tarıhyn qaıta saralaýda san alýan derek kózderi ashyldy. Sonyń negizinde zulmat qurbandarynyń jalpy sanyn anyqtaý múmkin boldy. Máselen, KSRO-da saıası qýǵyn-súrgin saıasatynyń qurbandarynyń qatary 27 mıllıonnan astam adamǵa deıin jetken. Sonyń 20 mıllıony «baı-kýlak» retinde túrli jazalaýlarǵa ushyraǵan. 1921-1954 jyldar aralyǵynda Keńes ókimetiniń «jaýy» jáne sol «qoǵamǵa jat top ókilderi» degen jeleýmen sottalǵandar sany 3 mıllıon 777 myńnan astam bolsa, sonyń ishinde atylǵandary 642 myń adam. Bul qazirgi kúnge deıin dáleldi negizde belgili bolǵandary ǵana», - dedi «Abaı akademııasy» ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń dırektory.
Tarıh ǵylymdary kandıdatynyń dereginshe, búkil Qazaqstan boıynsha 1920-1939 jyldar aralyǵynda totalıtarızm saıasatynan japa shekkender sany 4 mıllıonǵa deıin jetken. Onyń ishinde 1921-1922 jáne 1931-1933 jyldarynda ashtyqqa ushyrap apat bolǵandar 2 mıllıon 200 myńnan astam, shet jerge aýyp ketkenderi 1 mıllıon 200 myńǵa jýyq (qaıtyp oralǵandary 620 myńǵa jýyq), 1937-1939 jyldary saıası jeleýmen isti bolyp, sottalǵandar sany 115 myńnan astam bolsa, sonyń ishinde 27 myńy atý jazasyna kesilgender. 27 myń atylǵandardyń 60 paıyzy zııaly qaýym ókilderi bolǵan.
«Bul degenimiz ulttyń ıesiz qalýy degen sóz. Tipti keıbir zertteýshilerimiz saıası qýǵyn-súrginnen japa shekkenderdiń (1920-1954) jalpy sany 4 mıllıonnan astam, ıaǵnı 5 mıllıonnan jýyq degen pikirdi ustanýda. Bul derek árıne anyqtaýdy qajet etedi. Tarıhtan belgili «Qyzyldar terrory» 1937-1939 jyldary ǵana KSRO halqynyń basynan quıyndaı bolyp ótti degen pikir shyndyqqa sáıkes kelmeıdi. Ulttyń ózin-ózi basqarý prıntsıpin múldem joqqa shyǵarǵan bolshevıktik partııanyń repressııalyq saıasaty 1920 jyldan bastaldy. Keńes ókimeti «partııalyq tazartý» degen jeleýmen Keńes ókimetin qurýǵa jáne ony qalyptastyrýǵa qatysqandar ishinen Alash partııasynyń múshelerin, Alashorda úkimetinde qyzmet istegen, Ýaqytsha Sibir Úkimeti men Kolchak úkimeti tusynda halyqtyq-áleýmettik mekemelerde jáne sharýashylyq uıymdarynda qyzmet atqarǵan ult zııalylaryn, kez-kelgen qoǵamnyń tiregi bolǵan orta áleýmettik top túbiri - qazaq baılaryn jáne qarapaıym áleýmettik qaýymnan shyqqan ókilderin jas-kárisine qaramaı jappaı sotqa tartty. Odan qalsa Qazaqstannan tysqary jerlerge ketirý, tipti dálel tappaǵandarynan túrli nysanadaǵy oqýlarǵa, al bilikti mamandardy Reseıdiń qıyr aımaqtarynda ornalasqan túrli óndiristerge jiberý naýqanyn bastaǵan bolatyn», - dedi ol.
Ǵalymnyń aıtýynsha, XX ǵasyr basynda Qazaqstanda «Ulttyq demokratııalyq zaıyrly memleket» qurý ıdeıasyn júzege asyrý jolyna túsken Alash zııalylaryn 1921 jyldan qýdalaý bastaldy. Alash kósemi Álıhan Bókeıhan Qazaqstannan ketirildi. Jergilikti ózin-ózi basqarý ınstıtýtynyń basqarma tóraǵasy bolǵan Raıymjan Mársekovti adamzattyń dana perzenti - Abaıdyń balasy Turaǵulmen birge Qytaı jerinde bir kúnde ustap, Semeıge ákelip jasyryn atqyzyp, kózderin joıdy.
«Aıtar bolsaq, Abaı – Shákárim áýletiniń urpaǵy bolshevıktik saıası qýǵyn-súrginniń naǵyz qyspaǵyna ushyrady. Árisi Qytaıǵa qashýǵa májbúr boldy, berisi atamekenin tastap Sibir, Qazaqstan men Qyrǵyzstannyń túkpirlerine bas saýǵalap ketti. Al, keıbir urpaqtary bılik tarapynan «qoǵamǵa jat element» dep tanylyp, jer aýdaryldy. Alash rýhty azamattardy 1925 jyly Qazaqstandaǵy bolshevıktik partııa bıliginiń basyna kelgen F.Goloşekın, 30-jyldardan bastap NKVD basshylyǵyna deıin kóterilgen Ejov (kezinde 20-jyldary Semeı ólkesinde partııalyq basshylyq qyzmette bolǵan), 1933-1938 jyldary birinshi basshy L.Mırzoıandar basym bóligin atqyzdy, qalǵanyn jer aýdartty. Esimderge elge tanymal nebir ardaqtylarymyz 1927-1931 jyldar aralyǵynda búkil áýletterimen jappaı qýǵyn-súrginge ushyrady. Sotsyz atylý, aýyr úkimmen ólim jazasyna kesilý, jer aýdarylý, eriksiz elden syrtqa ketý, tirideı qaıtpas ken oryndaryna aýyr jumysqa jegilý osy áýletterdiń basyna túsken qasiret boldy. Zulmatty 30-jyldary «keńestik» jańa ómirge kúshpen bet túzegen qazaq aýyldarynyń qarapaıym azamattary men belsendileri qatarynda «antısovettik» kózqarastary úshin jáne «antısovettik kúshter» qatarynda bolǵan degen jeleýmen atý jazasyna kesildi, uzaq merzimge sottaldy. «Kisendi kisi qasha almas, aıdaǵan jaqqa júredi» dep ǵulama Júsip Balasaǵun aıtqan jaıtty bastan keshirdi. Alaıda, ótken ǵasyrdyń 20-50 jyldarǵy keńestik ókimet keńistigindegi barlyq halyqtardy totalıtarızm qyspaǵynda ustaǵanymen, halyqtyq rýhty tutastaı joıa almaǵan edi. Ulttyq rýh saqtalyp qaldy», - dedi Erlan Saılaýbaı.
Instıtýt dırektory Memleket basshysynyń úndeýi búkil qoǵamǵa qajet oı salǵanyn basa aıtady.
«Qasiretti jyldar qurbandarynyń esimderin tolyq anyqtaý, jan-jaqty izdestirý jumystaryn júrgizý búgingi qoǵamnyń mindeti. Bul iske úlken mán berý, qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń esimderin anyqtaý, derektik qujattaryn anyqtaý búgingi urpaq -bizdiń adamı paryzymyz. Ótken tarıhymyz sanamyzǵa qansha aýyr bolsa da bizdiń jadymyzda saqtalatyny aqıqat dúnıe. Tarıhymyzdy qaraly betterin syndarly saralaý arqyly ǵana jarqyn bolashaqty qamtamasyz etýge bolady. Bizder buny áste esten shyǵarmaýymyz kerek. Ulttyq namysymyz ben qadir-qasıetimiz, tarıhı parasatty zerdemiz, bilikti bilimimiz ben bıik mádenıetimiz, zaıyrly demokratııalyq ustanymdarǵa negizdelgen qoǵamymyz jáne eń bastysy óristi sanamyz ǵana qasiretter men kúıretýlerden saqtaıtynyn jadymyzdan bir sátke de shyǵarmaýymyz kerek»,- dedi Erlan Ernazaruly.
