Kásipkerlik óndiristi órkendetedi
Bızneske deıin men Almatydaǵy Qazaq polıtehnıkalyq ınstıtýtyn bitirgen soń tórt jyldaı Reseıde, Krasnoıarskiniń alıýmınıı kombınatynda balqytýshy, tseh bastyǵynyń orynbasary bolyp jumys istedim. Negizinde, óndirisshi retinde sonda qalyp¬tastym. Keıin elge oralyp, Túrkistandaǵy «Remstroıdormash» zaýytynda balqytýshydan bas ınjenerge deıin qyzmet ettim. Keńes Odaǵy tarap, táýelsizdigimizdi aldyq. Óndiris toqtady, jekeshelendirý bastaldy. Bastapqy ótpeli kezeńde bızneske bet burdym. Alǵashqyda avtomobılmen jolaýshylar tasymaldaý salasynda eńbek ettim. Túrkistandaǵy jolaýshylar tasymaldaý parkinde basshynyń orynbasary boldym, artynan ol mekemeni jekeshelendirdik. Sodan soń qalalyq tis emhanasynyń jumysyn qolǵa aldyq, keıinnen ortalyq avtovokzaldyń qyzmetin uıymdastyrdyq.
Bul kúnde aýyl sharýashyly¬ǵymen aınalysyp, baý-baqsha da egemiz. Tórt túlik te baǵamyz. Ózi¬mizdiń et kombınatymyzdy iske qosqanbyz. Bıdaı, arpa, jú¬geri egistigimiz de bar. Qasıetti Túrkistannyń jeri de babyn taba bilseń, topyraǵy qunarly ári shuraıly. Úsh gektarǵa salynǵan jylyjaıymyzda qııar, qyzanaq, bolgar buryshy, lımon, gollandyq raýshan gúli ósiriledi. Darııa saǵa¬syn¬da tabıǵı túrde paıda bolǵan kólshik¬terdi arnaıy keńeıtip jasaǵan toǵandarymyzǵa balyqtyń birneshe túriniń sha¬baqtaryn jibergenbiz. Jalpy, men «Qazaqstanda jasalǵan» degen belgimen taýar óndirýge túbe¬geıli bet burǵan kásipkermin. Ónim¬¬derimizdi túrkistandyqtar tutynady, oblys turǵyndaryna da, elimizdiń ózge qalalaryna da saýdalaımyz. Birneshe kompanııalardy biriktirgen bıznes qurylymymyzda búginde 500-ge jýyq adam jumys isteıdi. Óndirilgen otandyq sapaly taýarymyzdy shetelge shyǵarý arqyly álem¬¬dik básekelestikke qatysýǵa múm¬kindik alamyz.
Negizi, naryqtyq ekonomıkada bir salada jumys isteı otyryp, ilgeri jyljý túgili, turaqty tabys¬ty bolý qıyn. Sebebi, naryqtyq keńistikte básekelestik qatty damıdy. Tek kópvektorly bıznesti órkendetý arqyly ǵana paıda tabýǵa múmkindik mol. Aıtalyq, aýyl sharýashylyǵyndaǵy bıznestiń jaǵdaıy kóp rette adamǵa táýelsiz, tabıǵı faktorlarǵa kóp baılanysty. Qorshaǵan ortanyń tylsym syrlary kóp. Mysaly, byltyrǵy mamyr aıynda dúrkin-dúrkin sapyrǵan quıyndy jelderden, aıaq astynan jaýǵan qardan úlken zııan shektik. Jemis aǵashtaryn úsik urdy. Al buǵan, kerisinshe, halyqqa qyzmet kór¬setý salasynda, jolaýshylardy avto¬mobılmen tasymaldaýda, jyly¬jaıda, mal sharýashylyǵynda jáne qurylysta eleýli tabys boldy. Birine ketken shyǵynnyń ornyn ekinshisinen túsken paıdamen jap¬tyq. Bir salamen shektelmeı, tirlikti jan-jaqty damytqanda ǵana qyr asasyń.
Túrkistannyń soltústik-baty¬syn¬da ornalasqan Shornaq, Jibek Joly, Saýran, Babaıqorǵan, Júı¬nek jáne Qarashyq aýyldarynyń tur¬ǵyn¬dary negizinen aýyl sharýashylyǵymen shuǵyldanady. Son¬dyqtan, bulardaǵy ózekti máseleniń negizgi¬si egin alqaptaryn sýmen turaqty qamtamasyz etý bolyp tabylady. Keńes Odaǵy kezinde bul óńir Arys-Túrkistan kanaly jáne tik drenajdy uńǵymalar arqyly egindik sýmen tolyq qamtamasyz etiletin edi. Keıingi ýaqytta tik drenajdy uńǵymalar isten shyǵyp, kanaldyń sýy egistik alqaptaryna jetpeıtin boldy. Sol sebepti, túrkistandyqtar úshin tolǵandyryp otyrǵan kúrdeli máselelerdiń búginde eń bastysy da biregeıi dep egin alqaptaryn sýmen jetkilikti mólsherde qamtamasyz etýdi aıtar edim. Onyń ishinde Arys-Túrkistan magıstraldy kanalynyń jaǵdaıy, qurylysy da, sapasy da oılandyrmaı qoımaıdy. Bul kezekte uzyndyǵy 41,7 shaqyrym mashı¬nalyq kanal Boraldaı ózeninen Qostura sý qoımasyn saldyrý qajettiligi óte mańyzdy. Osy kanaldyń sýyn Jibek Joly aýyl okrýgine deıin jetkizý jáne kanal¬daǵy sýdyń kólemin molaıtý joldaryn izdestirý de kún tártibinde tur. Túrkistan óńirindegi sý qoı¬mala¬rynyń jaǵdaılary alań¬datady.
Sonymen qatar, kanaldan, sý qoımalarynan egis alqaptaryna taraıtyn astaýlardyń, aryqtardyń, shlıýzderdiń jaramdylyǵyn taldap, zerdeleý qajettiligi de bar. Elektr energııasy tarıfteriniń jyldan-jylǵa qymbattaı túsýi, onyń qyzmet sapasynyń tómendigi halyqty qatty tolǵandyrady.
Memleket qara jáne tústi metallýrgııanyń, ýran, hımııa ónerkásip¬teriniń qaryshty damýy¬na qandaı kamqorlyqpen qarap, olarǵa qajetti jaǵdaı týǵyzatyn bolsa, dál sondaı kózqaraspen aýyl sharýashylyǵyna da kóńil bólinýi kerek dep oılaımyn. Al endi ózin-ózi dáleldegen tájirıbege, ǵylymı tujyrymǵa súıenip aıtsaq, ár aýmaqtyń ereksheligine saı aýyl sharýashylyǵyn damytý jóninde memlekettik baǵdarlamalar ár aýdanda, aýylda daıyndalýy kerek. Bul qujattarda naqty mejeler belgilenip, olardyń oryndalýyn qamtamasyz etý aýdannyń, qalanyń birinshi basshysyna júktelýi tıis.
Aýyl sharýashylyǵy tómengi tabystaǵy sala ekenin de jasyrýǵa bolmas. Kóbinde ol tabıǵat quby¬lys¬¬taryna, klımat faktorlaryna táýeldi. Ondaǵy óndiris mer¬zimdik, tsıkldyq jaǵdaıda júredi jáne damý turǵysynan alǵanda ónerkásipten nashar. Eko-nomıkalyq jáne tehno¬logııa¬lyq jańalyqtarǵa baıaý beıim¬deledi jáne oǵan salynǵan kapı¬tal¬dyń basqa salalarmen salystyrǵanda qaıtarymy tómen. Sondyqtan, aýyl sharýashylyǵyna memleketten beri¬letin dotatsııa kólemi jetkilikti bo¬lýy kerek. Árbir aýdannyń, qa¬la¬nyń ıgerip jatqan sýarmaly jerleriniń aýmaǵyna baılanysty aýylsharýashylyq tehnıkalary memlekettiń tarapynan bólinýi tıis.
Statıstıkalyq málimetterge júginsek, sońǵy 10 jylda traktor park¬terinde aýylsharýashylyq tehnıkalary eki esege qysqartyldy. Júr¬gizilgen monıtorıngke sáıkes, qolda bar traktorlardyń 90%-y on jyldan asa paıdalanylyp kele¬di. Sondyqtan, ár aýylda mem¬le¬ket¬tiń kómegimen MTS-ter uıym¬das¬tyrylýy quba-qup. Olarda aýyl sharýa-shylyǵyna qajetti jańa tehnıkalar (traktorlar, kom¬baındar) bolýy, olar sharýa qojalyqtaryna jeńildetilgen jolmen qyzmet jasaý¬lary qajet.
Búginde shaǵyn jáne orta bıznesti da¬mytý ekonomıkalyq órleýdiń jáne áleýmettik saıası jańǵyrtýdyń bas¬ty quraly ekeni aqıqatqa aı¬nal¬dy. El ekonomıkasynyń qýat¬¬ty¬ly¬ǵy, shyn máninde, kásip¬ker¬liktiń qýattylyǵynda, ota¬ndyq kásip¬oryn¬dardyń básekege qabi-lettiligi jo¬ǵa¬rylyǵynda dep túsinýimiz kerek. Qazaqstandaǵy bıznes ulttyq ekono-mıkanyń ilgerileýshi kúshine aınalýy tıistigin Elbasymyz mem¬leket damýynyń negizgi baǵyt¬tarynyń biri retinde udaıy aıtyp ta, onyń oryndalýyn qatań qadaǵalap ta keledi. Biz Pre¬zıdentimizdiń bul qamqorlyǵyn sezinemiz. Kásipkerlikpen erkin, keder¬gisiz aınalysýymyzǵa, ju¬mys jaǵ¬daıymyzdy únemi jaq¬sartyp otyrýǵa turaqty jasaıtyn qol¬daýyna laıyqty ispen jaýap qaı¬tarýǵa min¬det¬timiz de. Elbasymyz Nursultan Nazarbaev kásipkerlermen ótkizgen árbir kezdesýinde memleket kásip¬ker¬likti damytýǵa barlyq qajet¬ti jaǵ¬daıdy jasap otyrǵanyn, olar el ekonomıkasynyń tiregi, ha¬lyq¬tyń ál-aýqatyn odan ári ósirý¬di qýattandyratyn erekshe kúsh eke¬nin, sondyqtan, el senim artqan kásip¬kerler óz kezeginde Otannyń áleýetin arttyrýda aıanbaýy ke¬rektigin udaıy eske salyp otyrady. Elbasymyzdyń kásipkerlikti únemi qoldaýynyń, árkimniń bıznespen erkin aınalysýyna keń jol ashýynyń arqasynda turmysyn túzegen, otbasylyq bıýd¬jetin eselegen, qarjylylar qatary¬na qosylǵan azamattar endi ózine ǵana emes, ózgege de kómektesýge múm¬kin¬digi týǵan jandardyń birimin.
Degenmen, áli de bızneste prob¬lemalar barshylyq. Sebebi, kásipkerlik elimizde áli tolyq qalyptasyp úlgergen joq. Kásip¬kerlikti qoldaý, qorǵaý zańy bar, biraq onyń oryndalý tetikteri naryqtyq aǵysqa ile¬se almaı kele jatqany shyndyq. My¬saly, eki-úsh jyl buryn Reseıden qu¬ral-jabdyqtar aldyq, onyń qosym¬sha qun salyǵynan bosatatyn ruq-sat qaǵazdaryn oblystyq keden bas¬qar¬¬masynan alyp, jumysty bas¬tap ket¬tik. Alaıda, eki jyldan soń ol qu¬jat¬tar durys emes eken dep bizge QQS-ty ústeme aqysymen tóletti. Sonda biz qorǵanatyn zań¬nyń tetik¬terin taba almadyq. Bul kúnde¬likti kez¬desip júrgen mysaldyń bireýi ǵana.
Al bızneste alǵashqy qadamyn bas¬tap júrgenderdiń negizgi prob¬le¬malary - resýrstyq baza¬nyń jetispeýshiligi, ıaǵnı materıal¬dyq-tehnıkalyq jáne qarjy¬lyq kedergilik. Biz halyq sharýashy¬lyǵynda jańa sektordy dúnıege alyp keldik. Egemendikke deıin kásipkerlik degen uǵym da, sektor da joq edi. Kásipker bir tirlikti bastaıyn dese materıaldyq-tehnıkalyq bazasy joq, ol bar bolsa bastapqy qarjy jetispeıdi. Bankterden nesıe alaıyn dese, kepildikke qoıatyn múlik joq. Al bar múlikti ekinshi deńgeıdegi bankter qabyldamaıdy, qabyldaǵannyń ózinde onyń qunyn eselep tómendetedi. Joǵarydaǵy statıs¬tıkaǵa júginsek, bank¬ter nesıe¬lerdi qaıtarymy tez sala-larǵa jumsaıdy, al aýyl sharýa¬shylyǵyna bar-joǵy 5 paıyz ǵana bóledi.
Aýyldyq jerlerde MTS qurýǵa Úkimet tarapynan qarjy bólinýi sharýa qojalyqtaryna kórsetilgen naqty kómek bolar edi. Ol MTS-tyń 51 paıyz múlki sharýa qojalyǵynda, 49 paıyzy Úkimettiń ıeliginde bolýy tıis.
Elbasynyń bes ınstıtýttyq re¬for¬ma¬syn júzege asyrýdyń «100 naqty qadamynda» atap kórse¬tilgen¬deı, «jospardyń negizgi maqsaty - «aýrýlardyń syrtqy bel¬gilerin» sylap-sıpap qoıý emes, «júıelep emdeý» bolyp tabyla¬tyn qoǵam men memleketti túbe¬geıli ózgertýge ne¬giz qalaý». Bul qaǵıda óz kezeginde eli¬miz¬diń qazirgi kúrdeli kezeńnen senimdi túrde ótýine jaǵdaı týǵyzatyny da kámil.
Úmbet JÚSІPBAEV, «Iassy» konsortsıýmynyń prezıdenti, Ońtústik Qazaqstan oblysy
