Kásip pen násip
«Birinshi betten jaryq kórgen bas maqala «Túrkistanda temir joldary jáne biz» dep atalady eken. «Kelse saban, biter shopan. Jetse zaman, qoımas aman. Endi bes-on jyl óter-ótpeı temir shybyqtar qadalyp, otarbalar qazaq dalasynyń bir basynan kirip, ekinshi ushynan shyǵady. Temir jolmen birge kóptegen satýshy men alýshy, qarashekpendi men údere kóshken mujyqtar seldeı sapyrylysyp keletini málim. Budan da úlken ózgeris qazaq dúnıesinde ornaıdy. Beıǵam, alańsyz otyrǵandar opyq jeıdi. Óıtkeni osy kúnge deıin qazaqtyń kópshiligi bir jerge turaqtamaı, dalada, saharada maldyń sońynda kóship-qonyp júr. Іshki Reseıden aǵylyp kelip jatqan qarashekpendiler qazaq arasyna kirip, sýy mol, egindikke jaraıtyn shúıgin jerlerge qonystanyp alyp, aýyl salyp, qazaqtardy taqyr dalaǵa kóshýge kúshtep jatyr. Jaıylymsyz, sýsyz qalatyn, baýy, baqshasy joq qazaqtardyń maly qyryla túsedi, bul – jaratylys zańy boıynsha qazaq halqynyń qyrǵynǵa ushyraýyna aparyp soǵady, budan qudaı saqtasyn... Alaıda adamdardyń da daıyndyqsyz, qol qýsyryp, beıǵam qarap otyrýyna bolmaıdy. Qazaqtar qoldaryndaǵy bar qystaýlaryn jaqsy saqtap, jeri joqtar da óz úlesterin alyp, el qondyryp, jurt bolyp, aýyl salsyn, noǵaı, sart, orys sııaqty otyryqshy saltqa kóshsin, óıtkeni bul zamanda el bolyp qalý attyń jalynda, túıeniń qomynda emes, eginshiliktiń qolynda! Patshanyń ámirinen de qatal bolyp sanalatyn zamannyń úkimi osylaı buıyrady. Sońǵy 40-50 jylda bastan ótkergenderin azdap oıǵa alsa, sózdiń túbine boılasa, qandastarymyz aıtqanymyzdy túsiner edi... Maqalamyzdyń basynda «kelse saban – biter shopan» dep jazǵan edik. Qyrym handyǵynyń jergilikti halqy da qazaqtar sııaqty beıǵam edi, maldyń sońynda kóship-qonyp júrer edi, orystar men nemister kelip qala saldy, baýyrlarymyzdyń jaǵdaıy aýyrlaı tústi. Qazir kóbiniń beıitteriniń qaıda qalǵany da belgisiz. Búgingi Stavropol, Ekaterınoslav (qazirgi Dnepr – DQ), Gertsen, Besarabııa gýbernııalary túriktiń jeri edi, búgin bul jerlerde birde-bir qonysymyz, tipti shaǵyn aýylymyz da qalmady, bárinen aıyryldyq. Halqymyz qyryldy, malyna jaıylym bolmaı, ózi jumys tappaı, qaýqary qalmady. Bizdiń bul jazǵanymyzdy qazaqtyń myńnan biri de oqymaıtynyn bilemiz, oqı alsa, osy kúnge deıin mal sońynda beıǵam júrmes edi. Sonda maqalany kim úshin jazyp otyrmyz? Qazaq arasynda ǵalym, saýdager, muǵalim, shákirt bolyp júrgen baýyrlarymyz osy jazbany eskerse eken. Qudaıdyń qalaýymen búgin Qoja Ahmet ıAsaýı áziret qaıta tirilip, kesenesinen shyǵa kelse, din taratýmen aınalyspas edi. Óıtkeni qazaqtyń bári musylman. Alaıda áziret qaýymynyń qazirgi jaǵdaıyn kórip, dúldiline minip, qara Ertisten Alataýǵa, Ombydan Ámýdarııaǵa deıin toqtaýsyz shaýyp ótip, búkil dalaǵa, taý men tasqa daýsy jeterdeı «tez jurt bolyp qonystanyńdar, egin salyp, el bolyp ornyǵyńdar! dep jar salar edi. Basynda oıy, kókireginde meıirimi bar árkim tili jetkenshe qazaqtardy oıatýǵa, tezirek qonystanýǵa shaqyrýy kerek. Bul is – qoǵamdyq, áleýmettik, tarıhı hám ulttyq qasıetti paryzymyz! Qazaqtan shyqqan sotsıal-demokrattar bizdi uqpaıdy. Eýropanyń proletarıaty úshin qandy jasyn tógip júrgeni durys shyǵar, alaıda óz baýyryńyz, birge týǵan qazaqtarǵa az bolsa da, qulaq túrińiz», dep jazypty jaryqtyq. Týǵandary úshin torǵaıdaı shyryldap, aǵaıynǵa arasha surapty. Budan artyq qalaı jazýǵa bolady...
Álbette Gaspyralynyń jazǵandaryn alash ardaqtylary oqyǵan bolar. Áıtse de sanaly ǵumyryn túgel túrkige arnaǵan suńǵylanyń aıtqany aıdaı keldi. Beıǵam otyrǵan qazaqtar shuraıly jerlerinen aıyryldy. Egin egip, jerdi saýmaǵandyqtan, malynan aıyrylǵan sátte ashtyqtan qynadaı qyryldy. Keńes ókimeti kelip, keńirdekten qysqanda halqymyz jartysynan aıyryldy. Jaryqtyqtyń sózine der kezinde qulaq salyp, jurt bolyp jumylyp jermen aınalysqanda, bálkim ashtyqtan aman qalyp, qazir keminde qyryq mıllıonnan asyp otyrar ma edik, kim bilsin? Bul sózimizge otyryqshy ózbek aǵaıynnyń ósimi dálel bolsa kerek.
Já, sol tusta alty mıllıonnan asqan alash úshten ekisinen aıyrylyp, alapat apat pen surapyl sumdyq zaýaldy bastan keshse de, aqyry azattyq alyp, egemen el bolyp, eńse tiktedi. Birikken Ulttar Uıymynda moıyndalǵan memleketke aınaldy. Degenmen, máseleler áli de joq emes. Ásirese indet kezinde dúnıe dıdary ózgerip, kóptegen qundylyq qaıta qaralyp jatyr. Aýzy dýaly sarapshylar álemniń endi burynǵydaı bolmaıtynyn aıtýda. Sondyqtan osyndaı kezeńde Gaspyraly jaryqtyq kelip, qazirgi jaıymyzdy kórse, bizge ne aıtar edi?
Bizdińshe, birliktiń uranshysy bolǵan tuǵyrly tulǵa áýeli eldikti saqtaý úshin aǵaıynnyń aýyzbirligi men yntymaǵyn aıtar edi, baýyrlaryn tilde, pikirde, iste birlikke shaqyrar edi. Sosyn búkil sanaly ǵumyryn bilimge arnaǵan ustaz ózi jalyqpaı aıtyp ketkendeı, jastardy ǵylym men bilimge únder me edi? Odan keıin, taǵy da jerdi emip, adal eńbek etip, ata kásipti jandandyrýǵa shaqyrar ma edi, kim bilsin?
Aldyńǵy ekeýi túsinikti, nege ata kásip? Bul saýalǵa jaýap bermes buryn taǵy da otyryqshylyqqa erte kóshken aǵaıyndarǵa qaraıyqshy. Máselen, túrik nemese irgeles ózbek týǵan qaıda barmasyn, áýeli ashanasyn ashyp alady, sosyn meshitin salyp, ımamyn saılaıdy, artynan shashtarazy jetedi. Sol elge ártúrli kásip qýyp, saýda jasap barǵandar óziniń ulttyq ashanasyna jıylyp, adal asyn ishedi, shashtarazǵa baryp, tazalyǵyn retke keltiredi, meshitine baryp, óz tilinde ýaǵyz tyńdap, birligin bekemdeıdi. Osylaısha bir qaýym el bolyp, mahalla quryp, tili men dilin, dástúri men bolmysyn saqtap otyrady. Ashana men meshit túsinikti, shashtarazǵa da jeńil qaramańyz, babalarymyz qut qashady dep basyna da, shashyna da ózge ulttyń qolyn tıgizbegen, buǵan asa mán bergen. Al shashtarazdy kásip dep esepteı qoımaıtyn, ashanaǵa bolsa da asa jolamaıtyn halqymyz shetke shyqsa ózgeniń asyn iship, ózgege shashyn qıdyryp, aqyry ózge tilde sóılep, basqanyń bolmysyn qabyldap, barǵan jerine sińip ketip jatatyny taǵy jasyryn emes. Demek, syrtta ulttyq qalpyńdy saqtaý úshin oǵan uıytqy bolatyn ata kásipter kerek eken.
Ashana demekshi, syrtta ǵana emes, elimizdiń ózinde, tipti elordada qansha qazaq ashanasy bar? Taza ulttyq taǵamdardy ázirleıtin, olardy baptap, jón-joralǵysymen usynatyn ashanany sham jaǵyp, shyraq alyp izdeseńiz tappaısyz. Elimizge kelip, ulttyq taǵamymyzdy suraǵan sheteldikterdi de «Buhara», «Kıshlak», «Hıýa», «Ýzbechka» sııaqty tolyp jatqan shyǵystyq úlgidegi ashanalarǵa aparýǵa týra keletini de sondyqtan. Sonda san ǵasyrlyq baı ashanamyz qaıda ketti? «Beshbarmaqtan» basqa tamaǵymyz joq sııaqty. Etten astyń neshe atasyn jasaıtyn dastarhanymyz qaıda? Ony nege kásip retinde damyta almaı otyrmyz? Sútten túrli taǵam jasaıtyn baba dástúri qaıda ketti? Atalarymyz ǵasyrlar boıy tutynǵan tamaqty, tipti, mysaly, tarydan, bıdaıdan, arpadan jasalatyn qarapaıym kójeni ishe almaǵannan keıin, asqazanymyz ǵana emes, bolmysymyz da buzylmaı ma? Nemese qazaqtyń ata kásibi bolyp sanalatyn maldyń ózin alaıyq. Aýylda tórt túlik maldy túletip otyryp, sıyr saýmaı, kúbi pispeı, irimshik jasamaı, aıran uıytpaı, margarın maıdy talǵajaý etetinderdi talaı kórip júrmiz. Mal baǵatyn, maldyń jónin biletin adam tabý qıyn deıdi biletinder. Mal men etti kórshi elder men Eýropany aıtpaǵan kúnniń ózinde, sonaý Aýstralııa men Amerıkadan tasımyz. Asyl tuqymdy mal basy kóbine qaǵaz betinde ǵana bar. Sol maldyń júnin qyrqyp, odan kıiz basqan, kilem toqyǵan, alasha órgen, keste tikken qazaqtyń qyzdary men ájeleri qaıda? Osy óreli ónermen birge nebir oıý-órnekterimiz, ǵasyrlar qoınaýynan úzilmeı jalǵasyp kele jatqan sán-saltanatymyz da joıylyp bara jatqandaı. Baýyrlas Ázerbaıjan men Túrikmenstan, Alataýdyń arǵy jaǵyndaǵy qyrǵyz eli kilemdi brendke aınaldyryp, ulttyq qundylyq retinde saqtap otyr. Al maldyń terisin ılep, odan ton men etiktiń nebir túrlerin tigetin sheberlerdi tipti tappaısyz. Esesine teri tondy tigýdi bizden úırengen elderden ony qymbatqa satyp alamyz. Elbasy «Uly dalanyń jeti qyry» maqalasynda atap kórsetkendeı, temirden túıin túıgen alǵashqy ustalar osy daladan shyqqan edi. Álemdegi eń alǵashqy kilemdi de bizdiń babalarymyz toqyǵanyn bilemiz. Temirshiliktiń, zergerliktiń, ustalyqtyń ata kásipten shyqqaly qaı zaman? Tós pen balǵany bilmeıtin, ony qoldaný bylaı tursyn, qasıetin de sezinbeıtin urpaq qalyptasyp úlgerdi. Temirden túıin túıgen ustalyq jahanǵa osy daladan taraǵan joq pa edi? Sol sııaqty otashylyq, emshilik, synyqshylyq sııaqty kásipter de umytyldy. Sonyń saldarynan júzdegen, tipti myńdaǵan shıpaly ósimdiktiń attaryn umytyp qaldyq. Dermene, kıikoty, dolana sııaqty dárýmen ósimdikter dalamyzdan joıylyp ta barady. Joǵaryda birneshe mysal ǵana keltirdik, al osy sııaqty qanshama ata kásibimizden qol úzdik. Sóıtip otyryp, aýylda jumys joq, qarııalardyń zeınetaqysyna ǵana telmirip qaldyq deımiz. Al qarapaıym ata kásipterimizdi damytyp, dóńgeletip áketýge ne kedergi? Jemqorlyqtyń jegi qurt ekeni belgili. Biraq ony jeńýge jigerlik tanytpaı, bir jerge qaraýyl bolǵandy nemese jaldanyp jumys istegendi artyq kóremiz...
Baıqap, bajaılap, qarasaq, ata kásipten qol úzý – salt pen dástúrden, tarıh pen tamyrdan, josyq pen joralǵydan qol úzýge, bolmystan ajyrap, tipti tildiń qunarynan aıyrylýǵa aparyp soǵady eken. Osy kásipterdi joǵaltý saldarynan qanshama keremet sóz tildik qoldanysymyzdan shyǵyp qaldy. Jegen asymyz, tutynǵan zatymyz bizdiń bet-beınemizdi, turmys-saltymyzdy, sana-sezimimizdi qalyptastyrady, sondyqtan ony umytý tamyrymyzdan ajyraýǵa uryndyrady.
Árıne qazaq balasy ǵaryshty baǵyndyrýy kerek. Joǵary tehnologııany ıgerip, zamannyń kóshinen qalmaýy tıis. Tipti ultymyz alǵyr bolǵandyqtan, urpaǵymyz ýaqyttan oza shaýyp, kóshtiń aldynda júrýge laıyqty. Biraq bul bizdiń ata kásipti umytýǵa, odan qol úzýge kedergi me? «Jigitke jeti óner az» degen, ton piship, etik tigý nemese et asyp, temir soǵý kimge de bolsa artyq etpeıtini beseneden belgili. Sondyqtan munaıdyń baǵasy qubylyp turǵan kezde, taǵdyrymyzdy bir salaǵa baılamaı, ata kásipti damytýdy, oǵan jaǵdaı jasaýdy ulttyq ekonomıkany óristetýdiń amaly retinde qarastyrǵan jón sııaqty. Bul úshin aýyldyń qazyǵy bolatyn ata kásip túrlerin anyqtap, memleket tarapynan ony «ulttyq qundylyqty saqtaýshy» retinde tanyp, aıryqsha qoldaý kórsetip, sýbsıdııalap, tipti salyqtan bosatsa da, artyq emes dep oılaımyz. El Prezıdentiniń taıaýda tótenshe jaǵdaıǵa baılanysty shaǵyn jáne orta kásipkerlikti barlyq salyq jáne mindetti tólemderden bosatý týraly sheshimi bul oraıda úlken demeý, naqty qoldaý boldy dep oılaımyz.
Qazir kóptegen mektepte eńbek sabaǵyna kóp mán berilmeıtini baıqalady, tipti keıbir aýyl mektepterinde arnaıy quraldarmen jabdyqtalǵan eńbek kabınetteri joq. Sondyqtan aýyldan shyqqan kásipkerler týǵan jerin túletý maqsatynda ásirese eńbek kabınetterin jasaqtaýǵa qolqabys jasasa, izgi saýapty is bolar edi. Mundaı ıgilikti isti atqaryp júrgen jomart jandar az emes, alaıda onyń úrdiske aınalýy qajet-aq. Sonymen qatar kásiptik-tehnıkalyq mektepterdiń kóbirek ashylýy da ár azamattyń bir kásipti ıgerip shyǵýyna ıgi áserin tıgizeri anyq. Dánekerleýshi, elektrık syndy kúndelikti ómirde jıi qajettilik týyndaıtyn mamandyqtar ultymyzdyń jańa ata kásipterine aınalýy tıis. Bálkim, myna oqshaýlaný zamanynda syrtpen baılanys azaıyp básekelestik báseń alǵandyqtan, ata kásipterdi qolǵa alyp, olardy qoldaý úshin taptyrmas múmkindik shyǵar. Bul rette aıta keterlik jaıt, ata kásipke baýlýdy, jalpy eńbek mádenıetin qalyptastyrýdy, eńbek pen eńbek adamyna qurmetpen qarap, erinshektik pen masyldyqty uıat kórýdi, ata kásipke – óner, eńbekke de mádenıet retinde qaraýdy mektep tabaldyryǵynan, tipti balabaqshadan bastap júrgizgen jón sııaqty. Tabystyń adal eńbek arqyly kelerin, násibimizdiń kásibimizde ekenin bala jastan boıyna sińirip óskender «túrli alaıaqtyqqa» aldanbas edi.
«Qýlyq saýmaq, kóz súzip, tilenip, adam saýmaq – ónersiz ıttiń isi. Áýeli qudaıǵa syıynyp, ekinshi óz qaıratyńa súıenip, eńbegińdi saý, eńbek qylsań, qara jer de beredi, qur tastamaıdy», deıdi danyshpan Abaı. Odan artyq ne aıtýdemǵa bolady?»,- dep jazady tarıh ǵylymdarynyń doktory, QR ÚǴA-nyń korrespendent-músheci, Halyqaralyq túrki akademııasynyń prezıdenti Darhan Qydyráli.
