Qasym-Jomart Toqaevtyń búgin Almatyda jas ǵalymdarmen kezdesýde sóılegen sózi

ALMATY. KAZINFORM – Búgin Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Almatyda ǵalymdarmen kezdesti. Oqyrman nazaryna Prezıdenttiń kezdesýde sóılegen sóziniń tolyq mátinin usynamyz.

Qadirli qaýym!

Qurmetti jas ǵalymdar!

Búgin sizdermen Ǵylym ordasynda jınalyp otyrmyz. Qýanyshtymyn. Bul – qazaq ǵylymynyń qara shańyraǵy. Ózderińiz jaqsy bilesizder, sońǵy kezderi bul ǵımarat ábden tozyp ketti. Sondyqtan men osydan eki jyl buryn bul jerde kúrdeli jóndeý júrgizý jóninde naqty tapsyrma berdim. Sodan beri biraz sharýa atqaryldy. Іshi de, syrty da zaman talabyna saı jańǵyrtyldy. Eń bastysy, ǵımarattyń tarıhı kelbeti saqtaldy. Jyl sońyna deıin bul jumys tolyq aıaqtalady, abattandyrý jumysy júrgiziledi.

Jańarǵan Ǵylym ordasy búgingi jáne bolashaq ǵalymdar úshin qyzmet ete beredi. Jalpy, osy jerde halqymyzdyń kóptegen kórnekti ǵalymdary eńbek etken. Ǵylym ordasynda esimi el tarıhyna jazylǵan birtýar tulǵalarymyzdyń izi qalǵan. Sondaı ult perzentteriniń biri ári biregeıi – akademık Qanysh Sátbaev.

Bıyl ǵalymnyń týǵanyna 125 jyl toldy. Akademık Qanysh Sátbaev elimizdi órkendetýge orasan zor úles qosty. «Ǵalymnyń haty ólmeıdi» degen. Halqymyz áli kúnge deıin onyń ashqan jańalyqtarynyń ıgiligin kórip otyr.

Qazir – ǵylym men bilimniń zamany. Otanymyzdy kórkeıtemiz desek, eń aldymen, osy eki salany damytýymyz kerek. Budan basqa jol joq. Shıkizatqa arqa súıep otyrǵan el alysqa barmaıdy. Bizge ǵalymdar, ınjenerler, ónertapqyshtar qajet. Mamandarymyz álemdik básekege tótep bere alatyndaı bilimdi, bilikti bolýy kerek.

Búginde alpaýyt elderdiń arasynda barlyq salada baqtalastyq órship tur. Biz osy kúrdeli kezeńde ekonomıkanyń jańa úlgisine kóshe bastadyq. Ádil, ınklıýzıvti ári básekege qabiletti ekonomıka qurýǵa kiristik. Ǵylym men ınnovatsııa onyń basty tiregi bolýǵa tıis.

Biz kóshke ilesetin emes, kóshti bastaıtyn elderdiń qatarynda bolýymyz kerek. Bir sózben, ǵylymı áleýetimizdi arttyrý qajet. Jalpy, osy baǵytta biraz sharýa atqarylyp jatyr.

Men Ǵylym jáne tehnologııalar jónindegi ulttyq keńestiń otyrysynda birqatar naqty tapsyrma berdim. Barlyq másele meniń tikeleı baqylaýymda.

Qazir «Ǵylym jáne tehnologııalyq saıasat týraly» Zań jobasy Parlamentte qaralyp jatyr. Keshe Senat ony birinshi oqylymda maquldady. Bul – óte mańyzdy ári kópten kútken qujat.

Ǵylymdy basqarý júıesin jetildirý kerek. Ǵalymdarǵa áleýmettik qoldaý kórsetý máselesi de mańyzdy. Sondyqtan Zańda ǵylymı qaýymdastyqtyń múddesi barynsha eskeriletin bolady.

Ózderińizge málim, ǵylymǵa bólinetin qarjy udaıy artyp keledi. Bilikti kadrlar ázirleýge arnalǵan grant sany sońǵy jyldary bir jarym ese kóbeıdi. Qazaqstanda álemniń bedeldi 12 joǵary oqý ornynyń fılıaly jumys istep tur. Kóp uzamaı taǵy birnesheýi ashylady. Zertteý jumystarymen aınalysatyn ýnıversıtetter kóbeıýde. Tehnologııa parkteri jáne ınjınırıng ortalyqtary ashylyp jatyr.

Jyl saıyn 500 ǵalym shetelde taǵylymdamadan ótedi. Mınıstrlik jas ǵalymdarǵa myńdaǵan grant bólip jatyr. Munyń bári ǵylymdy damytýǵa oń yqpalyn tıgizedi dep oılaımyn. Men shetelge saparlarym kezinde ǵalymdarmen jıi kezdesemin. Olardy qazaq ǵalymdarymen tyǵyz baılanys ornatýǵa shaqyramyn.

Ótken aptada sıngapýrlyq ǵalymdarmen jáne ondaǵy joǵary oqý oryndarynyń rektorlarymen arnaıy júzdestim. Endi Sıngapýrda ǵylymı kadrlarymyzdy oqytatyn boldyq. Jalpy, Sıngapýr sııaqty ekonomıkasy ozyq elderden kóp nárse úırenýge bolady.

Postındýstrıaldy dáýirde álemge ashyq bolý jáne ınnovatsııaǵa umtylý kez kelgen eldiń tabysqa jetýi úshin asa mańyzdy faktor sanalady. Sondyqtan úzdik halyqaralyq tájirıbeni muqııat zertteımiz jáne odan úlgi alamyz. Ozyq tehnologııalar men ıdeıalardy engizemiz.

Teńgerimdi ári syndarly syrtqy saıasat júrgize otyryp, barlyq múddeli memleketpen teńquqyqty jáne ózara tıimdi qatynas ornatamyz.

Biz seriktestikke basa mán beremiz. Aramyzdy ajyratyp, senimge syzat túsiretin qabyrǵa turǵyzý úshin emes, yntymaqtastyq pen ózara túsinistikke bastaıtyn kópir salý maqsatynda júıeli jumys isteımiz. Alaıda qazirgi ýaqytta janjaldar men soǵys órti basylmaı turǵan aımaqtarda mundaı syndarly saıasat júrgizý óte aýyr. Ol úshin tabandylyq pen sabyrlyq kerek.

Dıplomatııa men dıalog jolyn ustana otyryp, biz úılesimdi ári ádiletti halyqaralyq qurylym qurýdy jaqtaımyz.

Biz el ishinde jan-jaqty reformalardy júzege asyryp jatyrmyz. Sondaı-aq qandaı da bir saıası jaǵdaıdyń yǵyna jyǵylmaı nemese bóten pikirlerge ermeı, ulttyq múddemizdi kózdeıtin teńgerimdi syrtqy saıasat júrgizip otyrmyz.

Memleket basshysy retinde, men úshin Táýelsizdik qundylyqtaryn saqtaý, halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý jáne elimizdi qarqyndy damytý – basty mindet .Men árdaıym osy negizgi qaǵıdatqa basa mán beremin.

Bes jyl ishinde biz saıasat pen ekonomıkadan bastap, mádenıet pen bilim berý isine deıingi barlyq mańyzdy salalar boıynsha aýqymdy ári ınstıtýtsıonaldy ózgeristerdi júzege asyra aldyq. Eń bastysy, biz halyqtyń boıyndaǵy shynaıy ózgeristerge degen senimdi oıattyq. Biz óz baǵytymyzdan qaıtpaımyz. Qolǵa alǵan reformalardyń bárin josparly túrde iske asyra beremiz.

Strategııalyq baǵdarymyz Qazaqstannyń memlekettiligin nyǵaıtýǵa jáne halyqtyń turmysyn jaqsartýǵa baǵyttalǵan. Elimizdiń barlyq azamaty, ásirese jastar muny jaqsy túsinýi kerek jáne reformalardan shet qalmaǵany abzal. Búgingi jas urpaq jańǵyrý úderisterine atsalysyp, elimizde júrgizilip jatqan reformalardyń ıgiligin tolyq sezinýi qajet.

Daryndy, talapty jáne eńbekqor jastar, onyń ishinde ǵalymdar – zamanaýı Qazaqstannyń jarqyn kelbeti. Jas ári tereń bilimdi azamattar – ultymyzdyń basty kapıtaly jáne qoǵamdaǵy oń ózgeristerdiń qozǵaýshy kúshi.

Halqymyz qashanda jańashyldyqqa qushtar bolǵan. Árdaıym bilimge, shyǵarmashylyqqa jáne jasampazdyqqa umtylǵan, birlik pen yntymaqty tý etken. Búginde halqymyzdyń joǵary bilim deńgeıi, ozyq oılaý júıesi, azamattardyń jaýapkershiligi, kóp tildi jetik meńgerýi jáne mádenı áralýandylyǵy ulttyq biregeıligimiz ben qazaqtyń «jumsaq kúshi» deıtin uǵymnyń negizin quraıdy. Munyń bárin bir aýyz sózben qazaqtyń «jumsaq kúshi», ıaǵnı «soft power» deýge bolady.

Kezinde Shoqan, Abaı, Álıhan, Ahmet, Qanysh sııaqty arystarymyz zııalylyǵymen talaıdy tańǵaldyrǵan. Ózge jurttyń qazaq týraly pikiri osyndaı tulǵalarymyz arqyly qalyptasqan.

Qazir de óziniń bilimi, óneri arqyly álemdi moıyndatyp júrgen jastarymyz az emes. Olar kez kelgen tildi tez meńgerip alady. Qandaı ortaǵa da jyldam beıimdeledi.

Bizdi álem elderi kózi ashyq, kókiregi oıaý halyq retinde tanıdy. Bilimpazdyq, eńbekqorlyq, alǵyrlyq pen jasampazdyq – qanymyzǵa sińgen qasıet. Osy qasıetterimizdi árdaıym tıimdi paıdalana bilýimiz kerek.

Biz qazirgi zamanǵy tehnologııany meńgergen jas ǵalymdarǵa zor úmit artamyz. Jastardyń ǵylymmen aınalysýyna barynsha jaǵdaı jasap jatyrmyz. Bıyl Ulttyq ǵylym akademııasynyń janynan Jas ǵalymdar keńesi quryldy. Bul keńes talapty jastardyń basyn qosyp, ǵylym jolyna jumyldyrady dep senemin. Shákárim «Jas kóńilde jaryq bar» dep aıtqan. Jastarymyz jasampaz jáne jańashyl bolýy kerek. Jastyq shaq – ýaqytty bosqa ótkizetin emes, el úshin tabandy qyzmet etetin kez. Akademık Qanysh Sátbaevtyń ómir joly – osynyń jarqyn mysaly.

Ǵulama ǵalym nebári 25 jasynda «Algebra» oqýlyǵyn jazýǵa kirisken. Al 30 jas shamasynda Jezqazǵandaǵy ken ornyn ashqan. Jas ǵalymdarymyz týǵan eline paıdasy tıetin jumyspen aınalysqany jón. Urpaqtyń bilimdi, otanshyl, memleketshil bolýy mańyzdy. Jastarymyz Adal azamat bolýy kerek. Eline, óz isine adal azamattar ǵana Qazaqstandy kórkeıte alady.

Qurmetti ǵalymdar!

Qadirli qaýym!

Jahandyq polıýster men memleketter arasynda kúsheıe túsken básekelestik – jańa dáýirge qadam basqanymyzdyń aıqyn dáleli. Buryn eldiń ál-aýqaty aýmaǵynyń kólemine jáne halqynyń sanyna baılanysty bolsa, qazir tehnologııa men adam kapıtalynyń sapasy aldyńǵy qatarǵa shyqty. Mysaly, HІH ǵasyrdyń basynda Jer shary halqynyń úshten birine jýyǵy Qytaıǵa tıesili bolǵan. Bul eldiń álemdik ekonomıkadaǵy úlesi de osy shamada edi. Alaıda HHІ ǵasyrdyń basyna qaraı jaǵdaı túbegeıli ózgerdi. Dúnıejúzi halqynyń 5 paıyzy ǵana turatyn AQSh álemdik JІÓ-niń 20 paıyzyn ıelendi.

Búginde ekonomıkalyq báseke geosaıası kúrestiń kezekti kezeńine ulasty. Osy oraıda ınnovatsııanyń mańyzy arta túsedi. Álemdik damýdan shet qalmaý úshin elimizdi jan-jaqty jańǵyrtý qarqynyn údetý kerek. Biz órkenıettiń kóshin qýyp jetetin emes, basyp ozatyn modeldi negizge alýymyz qajet. Áıtpese, saǵym qýyp júre beremiz.

Qolda bar resýrstyń bárin jáne básekelestik jolyndaǵy artyqshylyǵymyzdy tolyqtaı paıdalaný mańyzdy. Jahandyq ǵylymı-tehnıkalyq revolıýtsııa jaǵdaıynda ǵalymdar men bilimpazdardyń róli birden artady. Alaıda eń baı elderdiń ózi barlyq sala boıynsha joǵary deńgeıde zertteý júrgize almaıdy.

Tabysqa jetý úshin basym baǵyttardy aıqyndap alyp, ǵylymı qaýymdastyqtyń, memleket pen bıznestiń kúsh-jigerin jumyldyrý kerek. Bul rette ǵalymdarymyz kabınetterinde typ-tynysh otyryp, tek teorııalyq izdenistermen shektelmeı, naqty ispen jáne qoldanbaly zertteýlermen aınalysýǵa tıis.

Bizge ekonomıkamyzdyń asa mańyzdy salalary úshin ınnovatsııalyq jobalar men utqyr sheshimder qajet. Eń aldymen, qoǵamdaǵy barlyq úderister men salalardy odan ári tsıfrlandyrýǵa nazar aýdarý kerek. Bul oraıda jas ǵalymdardyń, ınjenerler men kásipkerlerdiń áleýetin biriktirý mańyzdy ról atqarady.

Bilimge negizdelgen ekonomıka joǵary tehnologııalyq bıznes týraly pikirimizdi túbegeıli ózgertti. Búginde orasan zor kapıtal nemese qyzmetkerlerdiń kóptigi emes, biregeı ıdeıalardy týdyryp, olardy júzege asyra bilý qabileti basty artyqshylyq sanalady. Al ol jastardyń, ózgeristerden qoryqpaıtyn tabandy ári batyl adamdardyń, sonyń ishinde ǵalymdardyń qolynan keledi.

Álemdegi Google, Microsoft, Apple sııaqty kóptegen tehnologııalyq alpaýyttardyń negizin stýdentter qalaǵan. Bizdiń elimizde de talantty komandalar paıda bolady jáne olar jahandyq naryqta kósh bastaıtyn IT-kompanııalar qurady dep senemin. Óz múmkindigimizdi múlt jibermeı, álemdik tehnologııalyq básekedegi pozıtsııamyzdy nyqtaı túsý qajet.

Qarjy tehnologııasy men elektrondy úkimet salalaryn damytýda aıtarlyqtaı ilgeriledik. Alaıda munymen toqtap qalýǵa bolmaıdy. Qazaqstan Eýrazııadaǵy eń iri tsıfrlyq habtardyń birine aınalýǵa tıis. Oǵan elimizdiń áleýeti tolyq jetedi. Maqsatqa jetý úshin jasandy ıntellektini barlyq salaǵa jyldam engizý qajet.

Qazir álem ekonomıkasyndaǵy ozyq tehnologııalardyń úlesi artyp keledi. Sarapshylar onyń kólemi 2030 jylǵa qaraı 16 trıllıon dollarǵa jetedi dep boljap otyr. Biz osy kóshtiń basynda bolýymyz kerek. Ol úshin jasandy ıntellektini damytýǵa tezirek qolaıly jaǵdaı jasaǵanymyz durys. Bul qadam ekonomıkany ornyqty damytýǵa tikeleı áser etedi. Sondaı-aq elimizdiń tehnologııalyq táýelsizdigin saqtaýǵa yqpalyn tıgizedi. Qazir osy salanyń ınfraqurylymyn damytý úshin naqty sharalar qolǵa alyndy.

Sýperkompıýter jasaýǵa qatysty jumys júrgizilip jatyr. Memlekettik organdarmen qatar, ǵylymı qaýymdastyq pen bıznes te onyń ıgiligin kóretin bolady.

Jasandy ıntellektini damytý isinde eldiń kadrlyq áleýeti mańyzdy ról atqarady. Sondyqtan bilikti mamandardyń qataryn kóbeıtý kerek. Joǵary oqý oryndary bul jumyspen myqtap aınalysýy qajet.

Búginde álemniń jetekshi ýnıversıtetteriniń bilim berý úderisinde praktıkaǵa basymdyq beriledi jáne stýdentterdiń jańashyldyqqa umtylyp, startaptar ázirleýine jaǵdaı jasalǵan. Elimizdiń oqý oryndary osyndaı ádisten úlgi alýy kerek dep oılaımyn.

Mashınalyq úıretýdi damytý mańyzdy. Bul saraptama jasaý jáne muqııat pysyqtalǵan sharalar qabyldaý úshin ozyq tásilderdi ıgerýge yqpal etedi. Biraq atalǵan tehnologııany keń kólemde engizýmen qatar muqııat zerdeleýdi jáne jaýapkershilikti qajet etetin jańa syn-qaterler de paıda bolady.

Eń aldymen, jasandy ıntellektini damytý, qoldaný isinde ashyqtyq pen etıkaǵa saı bolý máselelerine basa mán bergen jón. Al derekterdiń tarap ketýi óz aldyna bólek qaýip. Tsıfrlandyrý dáýirinde málimetter saf «altynǵa» aınalady. Sondyqtan olardy tolyqqandy qorǵaý máselesiniń mańyzy zor. Búginnen bastap kıberqaýipsizdik salasynda maman daıarlap, ozyq zertteý jumystaryn júrgizý qajet.

Jalpy, qazir kóz aldymyzda álemdik ekonomıkada tehnologııalyq turǵydan aıtarlyqtaı ózgerister oryn alyp jatyr. Ǵalamdyq deńgeıde energııanyń jańartylatyn jáne balamaly túrlerin kóbirek paıdalanýǵa negizdelgen qýat kózine kóshý qarqyn aldy.

Sonymen qatar Qazaqstan 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýge nıetti. Alaıda ol úshin biz ekonomıkany tereń transformatsııalaýymyz kerek. Bul kúrdeli úderis zor syn-qatermen qatar júredi.

Taıaý bolashaqta elimiz elektr energııasynyń tapshylyǵyn aıtarlyqtaı sezinýi múmkin. Atalǵan másele jaǵdaıdy ýshyqtyra túsedi.

Keıbir boljamdar boıynsha naqty sheshimder qabyldanbasa, 2030 jylǵa qaraı energııa qýatynyń tapshylyǵy alty gıgavatqa jetedi. Bul ekonomıkamyzdyń damý qarqynyn edáýir báseńdetip, turǵyn úı-kommýnaldyq salasyn daǵdarysqa ákep soqtyrady. Ol halqymyzdyń turmysyna keri áser etedi.

Problemany sheshýdiń bir joly atom energetıkasy bolýy múmkin. Energetıkalyq sektor ókilderi osy amaldy bir aýyzdan qoldaıdy. Qazaqstan tabıǵı ýran óndirý kólemi boıynsha álemde birinshi orynda. Biz ıadrolyq otynnyń komponentterin óz elimizde óndiremiz. Bul – básekelestiktegi bizdiń basty artyqshylyǵymyz. Ony paıdalana bilýimiz qajet. Atalǵan máseleni qoǵamda jáne kásibı ortada keń aýqymda ári jan-jaqty talqylaý kerek. Biraq popýlızm men daý-damaıǵa jol berýge bolmaıdy.

Ǵylymı qoǵamdastyq buǵan qomaqty úles qosyp, obektıvti jáne pragmatıkalyq qaǵıdattarǵa negizdelgen salmaqty pikir aıtady dep oılaımyn. ıAdrolyq energetıkany qurýǵa qatysty sońǵy sheshimdi halyq jalpyulttyq referendým arqyly qabyldaıdy.

Jańartylatyn energııa kózderin qarqyndy damytý jaǵdaıynda ekonomıkany ártaraptandyrýǵa basa mán berý kerek. «Jasyl» sýtegi óndirisinde áleýetimiz mol. Qazirdiń ózinde bul salada serpindi jobalardy júzege asyrý kózdelgen. Munaı hımııasynda dástúrli plastık jáne jańa materıaldar sııaqty qosymsha quny joǵary ónimder shyǵarýdy jolǵa qoıý qajet. «Jasyl» ekonomıkanyń damýy akkýmýlıator óndirisine qajetti sırek jáne sırek kezdesetin metaldarǵa suranysty arttyrady. Mysaly, sarapshylardyń baǵalaýynsha, kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizý úshin ǵasyr ortasyna qaraı Eýropaǵa qazirgiden 35 ese kóp lıtıı qajet bolady. Bizde osy jáne ózge de metaldardyń mol qory bar. Geologııalyq barlaý jumystarynyń aýqymyn keńeıtip, bul salaǵa úzdik álemdik tájirıbeni engizý qajet.

Mashına jasaý baǵytynyń bolashaǵy zor. Elimizde kólik qurastyratyn birqatar kásiporyn jumys isteıdi. Jergilikti óndiristiń úlesin jáne tehnologııanyń ımportyn arttyrý kerek.

Medıtsına, farmatsevtıka, bıotehnologııa salasyndaǵy ǵalymdarymyzdyń áleýeti óte joǵary. Elimizde suranysqa ıe preparattardyń balamalaryn, vaktsınalardy jáne basqa da medıtsınalyq ónimderdi óndirýge qabiletti iri kásiporyndar tabysty jumys istep jatyr. Halyqty otandyq medıtsınalyq buıymdarmen jáne dári-dármekpen qamtamasyz etý deńgeıin kezeń-kezeńimen kóterý mańyzdy. Biz osy salada halyqaralyq deńgeıdegi jetekshi kompanııalarmen qarym-qatynas ornatyp jatyrmyz.

Otandyq densaýlyq saqtaý salasynyń damýy halyqtyń ortasha ómir súrý uzaqtyǵynan kórinedi. Qazaqstanda bul meje 75 jastan asty.

Biraq osy kórsetkish boıynsha álemdegi jetekshi elderden ondaǵan jylǵa artta qalyp qoıdyq. Bul – biz umtylatyn maqsattyń biri.

Qazaqstan agroónerkásip keshenin damytýda mol áleýetke ıe ári aımaqtaǵy azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge eleýli úles qosa alady. Biraq, ókinishke qaraı, bul – alǵa qoıylǵan murat qana. Ol úshin kóp jumys isteý kerek.

Aýyl sharýashylyǵyndaǵy barlyq múmkindikti iske asyrý maqsatynda eńbek ónimdiligin edáýir arttyrý qajet. Sondyqtan agrarlyq ǵylymdy damytýdyń, agroónerkásip keshenine zamanaýı tehnologııalardy engizýdiń máni zor. Ǵalymdarymyz maldyń tuqymyn asyldandyrýmen aınalysyp, klımatymyzǵa beıimdelgen, mol ónim beretin ári qýańshylyqqa tózimdi ósimdik suryptaryn shyǵaryp jatyr. Bul jumysty barynsha kúsheıtý qajet.

Elimizdiń orasan zor kólik-logıstıkalyq áleýetin tıimdi paıdalaný kerek. Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵyty álemdik saýdada mol múmkindikterge jol ashady. 2027 jylǵa qaraı osy dáliz arqyly júk tasymaldaý kólemin jylyna 10 mıllıon tonnaǵa deıin jetkizýdi josparlap otyrmyz. Elimizdiń Eýrazııadaǵy basty tranzıt haby retindegi rólin nyǵaıtý úshin avtokólik, áýe jáne temirjol tasymalyn damytqan jón.

Ulttyq quryltaıdyń Atyraýdaǵy otyrysynda jol salý jáne jóndeý boıynsha aýqymdy jumystardy bastaýdy tapsyrdym. Ol keminde 12 myń shaqyrym avtojoldy qamtıdy. Avtokólik joldary – eldiń ekonomıkalyq jáne áleýmettik tynys-tirshiliginiń kúre tamyry. Negizgi qalalarymyz ben aımaqtarymyzdyń arasyn sapaly joldarmen jalǵaý mańyzdy. Taǵy da qaıtalap aıtamyn – sapaly joldarmen. Ashyǵyn aıtsaq, joldardyń sapasy syn kótermeıdi ári bul másele jıi kóteriledi. Jol sapasynyń nasharlyǵyna qatysty halyqtyń narazylyǵy oryndy. Onyń sebebi kóp. Eń bastysy, salany jemqorlyq jaılaǵan.

Úkimet pen Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigine jol qurylysyndaǵy sybaılas jemqorlyqty joıý jóninde tapsyrma berildi. Memleket bóletin qarjynyń barlyǵy talan-tarajǵa túspeı, tek qana qurylysqa jumsalýy kerek. Bul – qazir basym mindet. Máselen, Qyzylorda – Jezqazǵan avtokólik jolyn qaıta jańǵyrtý jumysy birqatar aımaqtyń, onyń ishinde, jańadan qurylǵan Ulytaý oblysynyń damýyna tyń serpin berýi kerek edi. Biraq jóndeý jumystary óte nashar júrgizilgen. Halyq ondaǵan jyldan beri joldyń jaqsarǵanyn kútip otyr.

Bir jaǵynan, elimizdegi avtokólik joldarynyń jaı-kúıine obektıvti monıtorıng júrgizilýge tıis. Naqty ahýaldy aıqyn kórsetetin tyń tásilderdi oılastyrǵan jón. Jol qurylysy jáne rekonstrýktsııa jumystary kezinde barlyq qajetti quzyretke ıe, naryqtaǵy bedeli minsiz, jaýapty otandyq jáne sheteldik kompanııalardyń áleýetin barynsha paıdalaný kerek. Bul iske ashyqtan-ashyq dempıngpen aınalysatyn jalǵan kompanııalardy tartýdyń qajeti joq. Sapaly jol jalpyulttyq mindetke aınalýy kerek. Joldyń sapasy jaqsarmaı, elimizdiń damýy týraly sóz qozǵaý múmkin emes.

Avtomagıstraldardy paıdalaný isine baqylaýdy kúsheıtý qajet. Jol jabyndysyn buzatyn birneshe tonnalyq júk kólikterine aıyppul salý kerek. Qarjy quıyp qana qoımaı, ǵylymnyń da jetistikteri qoldanylatyn joba bolǵandyqtan joǵary sapaly kólik magıstrali kez kelgen damyǵan eldiń jarqyn kelbeti sanalady. Sondyqtan jol salasyndaǵy qazaqstandyq kompanııalar ǵylymı tásildi qoldanýǵa jáne ınnovatsııalardy engizýge jańa múmkindikterdi tolyq paıdalanýy qajet.

Jalpy, bilimge negizdelgen ekonomıka qurý úshin ǵylymı mekemeler men bıznestiń ózara tyǵyz baılanysyn qamtamasyz etý mańyzdy. Bul jumys barysynda ǵylymı ıdeıalardy kommertsııalyq tabysty ónimge aınaldyratyn ınnovatsııalyq klasterler, tehnoparkter men bıznes-ınkýbatorlar ashylady. Mundaı qurylymdar tıisti jobalarǵa ıdeıadan bastap ony naryqta júzege asyrýǵa deıingi barlyq kezeńde qoldaý kórsetýi kerek. Eldi mekenderdegi turmys sapasyn jaqsartý úshin ozyq tehnologııalardy kóbirek paıdalaný qajet.

Bizdiń qalalarymyz, tipti aýyldarymyz da smart standartyna saı bolýy kerek. Bul – Úkimet pen ákimder basymdyq berýge tıis baǵyttardyń biri. Biraq osy jumyspen oblys basshylarynyń eshqaısysy bilek sybanyp aınalyspaıdy. Sondyqtan nátıje joq.

Almaty oblysynda salynyp jatqan Alatau City «aqyldy qalanyń» jarqyn úlgisine aınalýy qajet. Bul qala sıngapýrlyq Surbana Jurong konsaltıngtik kompanııasynyń qatysýymen salynyp jatyr. Shahar ómir súrýge, bıznes júrgizýge yńǵaıly ári jetekshi halyqaralyq iskerlik habqa aınalýy kerek. Atalǵan joba Qazaqstannyń ekonomıkalyq damýyna tyń serpin beredi.

Otandyq ǵylymnyń taǵy bir mańyzdy mindeti – tabıǵı jáne tehnogendi sıpattaǵy tótenshe jaǵdaılardy boljaý ári onyń aldyn alý. Keıingi jyldary elimiz sý tasqyny, seısmıkalyq qaýip, energetıkalyq aqaý, qurǵaqshylyq jáne epıdemııa sııaqty kúrdeli syn-qaterlermen betpe-bet keldi.

Jýyrda bolǵan alapat tasqyn saldarynan ondaǵan myń otbasy zardap shekti. Kóptegen adam dúnıe-múlkinen aıyryldy. Ekonomıkaǵa orasan zor zııan keldi. Apat saldaryn joıýǵa Tótenshe jaǵdaılar mınıstrliginiń barlyq kúsh-quraldary jumyldyryldy jáne basqa da kúshtik qurylymdardyń jeke quramy qatysty. Sý tasqyny kezinde 120 myńǵa jýyq adam, onyń ishinde 45 myń bala qutqarylyp, evakýatsııalandy.

Batyldyq pen qyzmettik mindetterine adaldyqtyń naǵyz úlgisin kórsetken tótenshe jaǵdaılar jáne qutqarý qyzmetiniń barlyq qyzmetkerine alǵys aıtqym keledi. Qutqarýshylarymyzdyń úılesimdi ári shuǵyl is-áreketi memleketimiz úshin adam ómiri eń joǵary qundylyq ekenin naqty kórsetti. Biz bul qıyn synaqtan azamattarymyzdyń birligi men yntymaǵynyń, bir-birine janashyrlyǵynyń arqasynda súrinbeı óttik. Halqymyzdyń birliginiń aıqyn dáleline aınalǵan eriktilerdiń eren eńbegi erekshe qurmetke laıyq. Olar elimizdiń túkpir-túkpirinen sý basqan óńirlerge baryp, bógender saldy. Halyqty evakýatsııalaýǵa atsalysyp, zardap shekken adamdarǵa gýmanıtarlyq kómek jetkizdi. Bizdiń eriktiler kún saıyn joǵary azamattyq jaýapkershiliktiń, janashyrlyq pen kómek kórsetýdiń jáne dúnıeni jaqsartýǵa degen shynaıy umtylystyń úlgisin kórsetip keledi.

Sonymen qatar ahýaldy der kezinde boljaı alǵanda, tabıǵat apatynyń saldary aıtarlyqtaı aýyr bolmas edi. Meniń tapsyrmam boıynsha Almaty ákimdigi Seısmologııa ınstıtýtynyń ǵımaratyn jóndeýge qarjy bóldi. Qyryq jyldan astam ýaqyt boıy jóndeý kórmegen ǵımaratta ǵalymdar adam tózgisiz jaǵdaıda jumys istep jatyr.

Sý sharýashylyǵyn bilikti kadrlarmen qamtamasyz etý – ótkir máseleniń biri. Buǵan deıin Tarazdaǵy Qazaq gıdromelıoratıvtik-qurylys ınstıtýtyn qalpyna keltirýdi tapsyrǵan bolatynmyn. Bizge sý sharýashylyǵynyń, gıdromelıoratıvtik jáne ekologııalyq turaqtylyqtyń qazirgi máselelerin sheshýge qabiletti mamandar daıyndaıtyn, osy saladaǵy ǵylymı bazany nyǵaıtatyn joǵary oqý orny qajet. Bul baǵyttaǵy jumystardy jedeldetýdi tapsyramyn.

Jalpy, tabıǵat apattaryn baqylaý, baǵalaý jáne boljaý, sondaı-aq tabıǵı resýrstardy saqtaý jáne utymdy paıdalaný máseleleri jónindegi ǵylymı zertteýlerdi kúsheıtý kerek. Sarapshylardyń aıtýynsha, keıingi onjyldyqtarda tabıǵat apattarynyń sany aıtarlyqtaı ósken. BUU boljamy boıynsha aldaǵy onjyldyqtyń basynda álemde jylyna 560-qa jýyq tabıǵat apaty bolady. Osy oraıda ǵalymdar aýa raıy qubylýynyń tórtten úsh bóligin klımattyń ózgerýimen baılanystyrady. Munyń bári ekonomıkanyń damýyna, halyqtyń densaýlyǵy men ál-aýqatyna orasan zor keri áserin tıgizip jatyr. Sondyqtan qazir álemdik qaýymdastyq klımattyń ózgerýimen kúreske basa nazar aýdaryp otyr. Bul iske Qazaqstannyń Almatyda Ortalyq Azııa elderiniń klımat jáne «jasyl» energetıka máseleleri jónindegi jobalyq keńsesin ashý týraly bastamasy aıtarlyqtaı úles qosa alady.

Ýaqyt ótken saıyn sezilip kele jatqan sý tapshylyǵy problemasy bizdiń óńirimiz úshin óte ózekti bolyp otyr. Sý – negizgi tirshilik kózi. Oǵan ekonomıkalyq damý, aýyl sharýashylyǵy jáne adamdardyń turmys sapasy tikeleı baılanysty. Sondyqtan sý resýrstaryn únemdeý, utymdy paıdalaný jáne salany basqarý tıimdiligin arttyrýǵa qatysty júıeli ǵylymı jumystardy qolǵa alý kerek.

BUU aıasynda 2026 jyly elimizde Aımaqtyq klımattyq sammıt ótedi. Sammıt klımattyń ózgerýine qarsy kúreste halyqaralyq qoǵamdastyqtyń kúsh-jigerin biriktirýge eleýli úles qosatynyna senimdimin.

Sonymen birge qoǵamda ekologııalyq mádenıet qalyptastyrý jáne qorshaǵan ortaǵa qamqorlyqpen qaraý sııaqty qundylyqtardy nasıhattaý mańyzdy. Qazirgi jaǵdaıda ekologııalyq oılaý qabileti barlyq bilim berý jáne ǵylymı baǵdarlamalardyń negizi bolýy kerek dep sanaımyn. Tabıǵat resýrstaryna jaýapkershilikpen qaraý jáne qorshaǵan ortaǵa qamqorlyq tanytý qoǵamdyq sananyń quramdas bóligine aınalýy qajet.

Bıyl elimizde «Taza Qazaqstan» aktsııasy bastaldy. Bul – jaı naýqan emes, bul – halqymyzdyń kózqarasyn, bolmysyn ózgerte alatyn óte mańyzdy joba. Aýqymdy ekologııalyq bastamaǵa, ásirese, jastar belsene atsalysty. Bul da – jaqsy úrdis.

Az ýaqyt ishinde 2,5 mıllıonnan astam aǵash egildi, 200-den astam ózen-kóldiń jaǵasy tazartyldy. Osy bastama turaqty jalǵasyp, jaqsy dástúrge aınalýy qajet. Bul aktsııa tal egip, qoqys jınaýmen shektelmeýge tıis. Atqarylatyn basqa da sharýa kóp. Eń bastysy, barlyǵy shyn nıetpen jasalýy kerek.

«Taza Qazaqstan» aktsııasy aımaqtarda qalaı júrip jatqanyn men muqııat qadaǵalap otyramyn. Muny, eń aldymen, ákimderden talap etemin. Bárin ákimge júktep, qarap otyrýǵa da bolmaıdy.

Jaz maýsymy bastaldy, endi ishki týrızm jandana túsedi. Demalýǵa shyqqan ár azamat tabıǵatqa janashyrlyqpen qaraýǵa tıis. Tazalyqtyń basty kepili – aınalany lastamaý. Bul – barshaǵa ortaq mindet.

Odan bólek, qoqys óńdeıtin kásiporyndar salý qajet. Onsyz qalalarymyz taza bolmaıdy. Jalpy, «Taza Qazaqstan» degen sózdi keń aýqymda túsingen jón dep sanaımyn. Tazalyq eń áýeli adamnyń sana-seziminen bastalýǵa tıis. Peıili taza adamnyń isi berekeli bolady.

Biz qazir ult sapasyn jaqsartýǵa basa mán berip otyrmyz. Men Atyraýda ótken Quryltaıda jańa qundylyqtar qalyptastyrý máselesine toqtaldym.

Qazir memleket pen qoǵamnyń arasynda osyǵan qatysty ortaq ustanym bar. Bul qundylyqtar oqý oryndarynyń tárbıe jumysyna arqaý bolýy kerek.

Ókinishke qaraı, qoǵamda ozbyrlyq pen qatygezdik tyıylmaı tur. Mundaı jaǵymsyz úrdis, ásirese, jastar arasynda beleń alýda. Biz máseleniń túp-tamyry tereńde jatqanyn ashyq aıtýymyz kerek.

Áleýmettik jeli balalardyń minez-qulqyna keri áser etip jatqany sózsiz. Biraq bárin áleýmettik jelige jaba salýǵa bolmaıdy.

Bilim berý júıesinde kemshilikter kóp. Otbasy tárbıesinde de olqylyq bar. Árbir ata-ana balasyna durys tálim-tárbıe berýi qajet. Úlkender óziniń kúndelikti is-áreketimen balalarǵa úlgi bolýy kerek.

Elimizdegi balalardyń bári qorshaǵan álemmen úılesimdi, ata-anasy men jaqyndarynyń súıispenshiligine jáne meıirimine bólenip ósýi mańyzdy. Ol úshin, eń aldymen, otbasyndaǵy zorlyq-zombylyq syndy qarańǵylyqtyń, moraldyq degradatsııanyń órshýin túp-tamyrymen joıý qajet.

Qazir qoǵamda turmystyq zorlyq-zombylyq máselesi keńinen talqylanyp jatyr. Bul agressııa men qatygezdiktiń kez kelgen túrine tózbeıtinin kórsetip kele jatqan bizdiń qoǵamnyń qundylyqtar júıesindegi oń ózgeristerdi bildiredi.

Men Prezıdent qyzmetine kirisken alǵashqy kúnderden bastap áıelder men balalardyń quqyqtaryn qorǵaýǵa basa mán beremin. Biz bul baǵytta zańnamalyq jáne ınstıtýtsıonaldyq sharalardy dáıekti túrde qabyldap kelemiz.

2022 jyldyń qyrkúıek aıyndaǵy Joldaýymda turmystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty jaýapkershilikti kúsheıtýdi tapsyrdym.

Árıne, jurtshylyqtyń bári birdeı emes, degenmen quqyq qorǵaý organdarynyń ókilderi otbasylyq-turmystyq zorlyq-zombylyqty qylmystyq áreket dep tanýdy jaqtaǵanyn moıyndaýymyz kerek. Sol kezde bul baǵyttaǵy negizgi normalar men bastamalardyń jumys istep turǵany jáne keıbir memlekettik organdardyń, sondaı-aq qoǵamnyń konservatıvti bóligi bul zańǵa qarsy bolady degen pikir aıtyldy. Biraq men mundaı taǵylyq áreketpen quqyqtyq, ásirese zańnamalyq turǵyda kúresti kúsheıtý kerek ekenin qadap aıttym.

Ózderińizge málim, bıyl sáýir aıynda turmystyq zorlyq-zombylyq úshin qylmystyq jaýapkershilikti kúsheıtetin, áıelderdiń quqyqtary men balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etetin Zańǵa qol qoıdym. Eki aptadan keıin bul tolyqtyrýlar kúshine enedi.

Jańa normalar bizdiń qoǵamdy jańǵyrtýǵa, otbasy ınstıtýtyn nyǵaıtýǵa eleýli úles qosady dep senemin. Óıtkeni áıelder men balalardyń quqyqtaryn jan-jaqty qorǵaý dástúrli otbasylyq qundylyqtardy saqtaýǵa múldem qaıshy kelmeıdi, kerisinshe olardy kúsheıtýge yqpal etedi.

Ana ultty tárbıeleıdi. Áıeldi qurmetteı biletin qoǵam, shyn máninde, órkenıetti, mádenıetti qoǵam bolmaq.

Árıne, bir Zańmen barlyq másele sheshilmeıtini anyq. Eń bastysy, ózgeristi árkim ózinen bastaýy kerek. Ár úıde otbasy qundylyqtary ornyǵýy qajet. Ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý osyndaı qarapaıym dúnıeden bastalady.

Taǵy bir másele. Men eńbek adamynyń mártebesin kóterý týraly únemi aıtyp júrmin. Ótken bes jyldyń ishinde bul baǵytta kóp sharýa atqaryldy. Tıisti zańdarǵa ózgerister engizildi. Jalaqy kóterildi. Basqa da áleýmettik qoldaý sharalary qolǵa alyndy. Memlekettik marapattar naǵyz eńbek adamyna tapsyrylyp jatyr. Osyndaı naqty jumystyń nátıjesinde túrli mamandyq ıeleriniń bedeli arta tústi. Mamandyqtyń jamany joq. Elimiz úshin barlyq kásip ıeleri qajet. Óz isiniń has sheberi atanǵan adam mindetti túrde tabysqa jetedi. Túptep kelgende, bul – qoǵamda eńbekqorlyq pen kásibı biliktilikti jappaı dáripteý degen sóz. Básekege qabiletti ult bolý úshin qoǵamda osy qundylyqtar ornyǵýy qajet.

Qurmetti qaýym!

Biz ǵalymdarǵa jaǵdaı jasaý kerek dep jıi aıtamyz. Bul – qur sóz emes. Memleket tarapynan naqty jumys jasalyp jatyr. Aldaǵy eki jylda jas ǵalymdardyń zertteýine bólinetin grant sany taǵy da kóbeıedi. Bıýdjetten 18 mıllıard teńge bólinedi.

Byltyr 284 jas ǵalym jeńildikpen baspana aldy. Bıyl meniń tapsyrmammen olarǵa taǵy 200 páter beriletin boldy. Osyndaı naqty sharalar arqyly elimizdegi ǵylymdy jáne jalpy ǵalymdar qaýymyn qoldaý jumysy aldaǵy ýaqytta da jalǵasyn tabady.