Ádiletti Qazaqstan: zań men tártip, ekonomıkalyq ósim, qoǵamdyq optımızm - Joldaýdyń tolyq mátini
ASTANA. KAZINFORM – Aqorda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Ádiletti Qazaqstan: zań men tártip, ekonomıkalyq ósim, qoǵamdyq optımızm» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynyń tolyq mátinin jarııalady.
Qurmetti depýtattar!
Barshańyzdy kezekti sessııanyń ashylýymen quttyqtaımyn! El ıgiligi úshin jasap jatqan qyzmetterińizge tabys tileımin.
Ótken sessııada jemisti jumys júrgizildi. Atap aıtqanda, Parlamenttiń ekinshi sessııasynda 102 zań qabyldandy. Onyń ishinde qoǵamdyq baqylaýǵa, adam saýdasyna qarsy kúreske qatysty zańdar bar. Sondaı-aq ǵylym jáne tehnologııa saıasatyn, jylý energetıkasyn, basqa da máselelerdi retteıtin zańdar kúshine endi. Áleýmettik salaǵa, ásirese, balalardy qorǵaý isine aıryqsha kóńil bólindi. Ulttyq qordan balalardyń esepshotyna qarjy aýdarýǵa qatysty zań qabyldandy. Balalardy qumar oıynǵa tartqandar ákimshilik zań boıynsha jazaǵa tartylatyn boldy. Kámeletke tolmaǵan balalarǵa zorlyq-zombylyq kórsetkeni úshin beriletin jaza qatańdady. Balalardyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge, áıelder men balalarǵa qatysty qylmystyń aldyn alýǵa arnalǵan zań qabyldandy. Qazir kóptegen azamattyń moınynda birneshe nesıe bar ekeni jasyryn emes. Bul – óte ózekti másele, qoǵamdyq qater desek te bolady. Sondyqtan osy baǵytta arnaıy zańdar qabyldandy. Halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýǵa septigi tıetin basqa da kóptegen shara qolǵa alyndy. Sizder bul jumyspen tikeleı aınalysyp, halyqpen árdaıym tyǵyz baılanysta boldyńyzdar. Munyń bári «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdasyn ornyqtyrýǵa yqpal etetini sózsiz. Tabandy eńbekterińiz úshin barshańyzǵa rızashylyǵymdy bildiremin. Degenmen arqany keńge salýǵa bolmaıdy. Áli de atqaratyn sharýa kóp.
Qazaqstan halqy qazir múlde jańa saıası jaǵdaıda ómir súrýde. Sońǵy 5 jylda aýqymdy reformalar jasaldy. Elimizdiń saıası júıesi túbegeıli ózgerdi. Jurttyń sana-seziminde betburys bolyp jatyr. Halyqtyń quqyqtyq mádenıeti artyp keledi. Azamattardyń boıynda jańa ádetter, daǵdylar qalyptasyp, jańa qundylyqtar ornyǵýda. Saıası jáne qoǵamdyq bolmysymyz, mentalıtetimiz jáne mádenı kodymyz ózgere bastady. Bir sózben aıtsaq, Ádiletti Qazaqstan qurylyp jatyr. Munyń bári, eń aldymen, halyqtyń qalaýymen jasalýda. Sondyqtan biz alǵan betimizden qaıtpaımyz, baǵytymyzdan taımaımyz. Búgin biz alǵa qoıǵan josparymyzdy pysyqtap, maqsattarymyzdy aıqyndaımyz.
Qazir jer júzinde geosaıası teketirester beleń alyp tur. Soǵan qaramastan Qazaqstan beıbit ári evolıýtsııalyq jolmen damyp kele jatyr. Biz damýdyń jańa baǵdaryn belgiledik. Ekonomıkany ártaraptandyrý isine tyń serpin berdik. Inflıatsııa baıaýlady, ıaǵnı byltyrǵy eń joǵarǵy deńgeıden 2,5 ese tómendedi. Elimizdiń halyqaralyq rezervi 100 mıllıard dollardan asty. Óńdeý ónerkásibi taý-ken salasymen salystyrǵanda jyldam ósip jatyr. Osy qarqyndy joǵaltpaýymyz kerek. Buǵan deıin jasalǵan qolaıly jaǵdaıdy tıimdi paıdalanyp, jańa ınvestıtsııalyq kezeńdi bastaýymyz qajet.
Úkimet jáne ákimder ekonomıkanyń qurylymyn ózgertýge basa nazar aýdarýǵa tıis. Elimizdiń turaqty damýyna múmkindik beretin jańa tetikterdi qarastyrǵan jón. Basty maqsat – azamattardyń tabysyn arttyrý. Jumysty durys úılestire bilsek, bul – qoldan keletin sharýa. Ekonomıka ósken saıyn áleýmettik teńsizdik azaıyp, orta tap kúsheıe túsýi kerek. Sonda ǵana biz elimizdiń áleýetin kúsheıte alamyz. Ol úshin kez kelgen istiń basty ólshemi tıimdilik bolýǵa tıis, ıaǵnı árbir sheshim, árbir joba eń aldymen elge paıdaly bolýy qajet.
Endi aldaǵy jumystyń naqty baǵyttaryna toqtalaıyn.
BІRІNShІ. Aqsha-nesıe saıasaty men fıskaldy saıasattyń arasyndaǵy úılesimsizdikti joıý qajet.
Qazir naqty sektorǵa nesıe áli de oıdaǵydaı berilmeı jatqanyn ashyq aıtýymyz kerek. Shaǵyn jáne orta bıznesti jetkilikti qarjylandyrý máselesi de sheshimin tapqan joq. Bul jaǵdaı elimizdegi iskerlik ortanyń belsendiligine, ekonomıkanyń turaqtylyǵyna jáne dáıekti damýyna kedergi keltirip otyr. Úkimet pen Ulttyq Bank birlesip, osyǵan qatysty ońtaıly sheshimder oılastyrýy kerek. Bankterdiń ekonomıkaǵa kóbirek qarjy quıýyna jaǵdaı jasaý qajet.
Halyqaralyq sarapshylar qazaq bankterin resýrsqa baı elder ishindegi eń kóp paıda tabatyn bankter sanatyna qosady. Sondyqtan osy saladaǵy salyq mólsheri ádil belgilenýge tıis. Bankterdiń aktsıonerleri dıvıdendine sáıkes salyq tóleýi kerek. Bankterge memleket kórsetken kómek turǵysynan qarasaq, bul – óte oryndy ustanym.
Tsıfrlyq aktıvterdiń aınalymyn qamtamasyz etý jáne bank salasyna ınnovatsııalardy qaýipsizdik talabyna sáıkes engizý úshin ony retteıtin tetikterdiń turaqty bolýy mańyzdy.
Bizge Bankter týraly jańa zań qajet. Bul qujatta ekonomıkalyq belsendilikti qoldaý jáne fınteh salasyn qarqyndy damytý sııaqty ózekti máseleler sheshimin tabýy kerek. Qazir qoldanyp júrgen zań shamamen 30 jyl buryn qabyldanǵan. Ol kezde zaman da múlde basqa boldy.
Ashyǵyn aıtýymyz kerek, bizde respýblıkalyq bıýdjettiń kiris bóligi oryndalmaı jatyr. Bul – burynǵy jáne qazirgi Úkimet jumysyndaǵy úlken olqylyq. Mundaı jaǵdaı jıi qaıtalansa, túptep kelgende, elimizdiń damýyn tejeıdi. Sondyqtan oǵan jol bermeý qajet. Bıýdjet qarjysyn tıimdi paıdalanyp, onyń shyǵys bóligin shektep, qatań baqylaýda ustaǵan jón. Úkimet Ulttyq Bankpen birlesip, osy máselege qatysty naqty sharalar qabyldaýǵa tıis.
Memleket qarjysynyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýdiń birden bir joly – kórpege qaraı kósilý. Sondyqtan bıýdjet qarajatyn strategııalyq mańyzy joq, asa shuǵyl emes sharýalarǵa ońdy-soldy shashýdy doǵarý kerek.
Bıýdjetaralyq qarym-qatynasty da retke keltirý qajet. Shaǵyn jáne orta bıznesten túsetin salyqty aımaqtardyń ózinde qaldyrý durys ári ýaqtyly qabyldanǵan sheshim boldy. Bul qadam kásipkerliktiń damýyna edáýir serpin berdi. Sonymen qatar ákimderdiń derbestigin arttyrdy. Alaıda keıbir ákimder qosymsha kiris kózine ıe bolǵan soń, ony elge paıdasyz iske shashyp, tıimsiz jumsaıtyn boldy. Asa mańyzdy emes mindetter men jobalarǵa qarjy bóle bastady.
Úkimet bıýdjet tapshylyǵynyń ornyn toltyratyn qarjy kózin tabý úshin tıimdi kompensatsııalyq tásilder oılastyrýy qajet.
Endi Ulttyq qordyń róline jeke toqtalaıyn. Qordyń qarajatyn, eń aldymen, memleket múddesi úshin, ıaǵnı elimizdiń strategııalyq maqsattaryn júzege asyrý úshin paıdalaný qajet. Ulttyq qor sheteldik qarjy ınstıtýttaryna qyzmet etpeýi kerek. Ulttyq qor – uzaq merzimge arnalǵan makroekonomıkalyq turaqtylyqty qamtamasyz etetin asa mańyzdy qural. Sondyqtan ony tıimdi basqarý qajet.
Ekonomıkany qarqyndy damytý úshin tek memleket qarjysyna súıený jetkiliksiz ekeni anyq. Jeke ınvestıtsııalar tartý arqyly iskerlik belsendiliktiń artýyna qolaıly jaǵdaı jasaǵan jón. Ol úshin, eń aldymen, salyq saıasaty turaqty bolýǵa tıis. Sonda bıznes te sapaly damýǵa yntaly bolady jáne jaýapkershilikpen jumys isteıdi.
Jańa salyq kodeksi qazirgi júıeni qaıta jańǵyrtýǵa arnalǵan. Bul qujat salyqtyq ákimshilendirý isiniń salyq tóleýshilerge degen senimge negizdelgen múlde jańa júıesin qalyptastyrýǵa tıis. Kodekstiń erejelerin árkim árqalaı qabyldamaýy úshin ony jeńildetip, ekonomıkalyq turǵydan belsendi azamattyń bárine birdeı túsinikti etý óte mańyzdy.
Salyq rejımderin kásipkerlerge jasalǵan qolaıly jaǵdaıdyń nasharlap ketpeýin eskere otyryp, ońtaılandyrǵan jón. Bólshek salyqtyń engizilýin mysal retinde aıtýǵa bolady. Osy normaǵa senim artqan kásipkerler qyzmetin ashyq júrgize bastady, kásipterin bólshekteýdi azaıtty.
Alaıda bul rejım negizinen halyqpen tikeleı jumys isteıtin kásipkerlerge qatysty bolýǵa tıis.
Tutynýshylarǵa arnalǵan qyzmetter men saýda-sattyqtyń múmkindikteri tolyq paıdalanylsa, ekonomıkany damytý, salyq túsimderin arttyrý jáne halyqty jumyspen qamtý sharalary tezirek nátıje beredi.
Fıskaldy reforma tabysty bolsyn desek, salyqtyq ákimshilendirý isin jappaı tsıfrlandyrý kerek. Sybaılas jemqorlyqqa qatysty syn-qaterlerdi barynsha azaıtyp, salyq salasyndaǵy úderisterdiń ashyq bolýyn qamtamasyz etý úshin ony tezirek elektrondy formatqa kóshirgen abzal.
Búkil salyq saıasatyn jıi ózgerip jatqan fıskaldy ahýalǵa beıimdeý kerek, sonyń ishinde salyq mólsherlemesin de qaıta qaraǵan jón.
Jeke tabys salyǵynyń mólsherlemesin azamattardyń kirisine qaraı dıfferentsıatsııalaý qajettigi týyndap otyr.
Salyqtyq ákimshilendirý isinde jazalaý tásilinen de bas tartqan abzal. Májbúrleý sharalaryn qoldanbaı-aq, habarlama jiberý arqyly óndiriletin salyq beresheginiń joǵarǵy shegin kóterýge bolady dep oılaımyn. Al salyq bereshegi osy shekten asyp ketse, qaryz somasy aıasynda ǵana shekteý qoıylýǵa tıis. ıAǵnı, boryshkerdiń banktegi esep-shoty tolyq buǵattalmaıdy. Bereshek somasy tym kóp bolǵan jaǵdaıda, kepilge múlik qoıýdy talap etpeı, qaryzdy bólip tóleýge múmkindik bergen jón.
Josparǵa saı tekserý tásilinen birjola bas tartýǵa tyrysý kerek. Ol úshin qaterlerdiń aldyn alý júıesin jetildirý qajet.
Salyq jeńildikteriniń tıimdiligin arttyrý ózekti máselege aınaldy. Kásipkerler ózderi paıdalanatyn salyq jeńildikteri boıynsha esep berýge tıis. Bıznesti damytýǵa naqty septigi tıetin jeńildikterdi ǵana qaldyrǵan abzal. Mysaly, óndiristi órkendetemiz degen ınvestorlarǵa artyqshylyq berýge bolady. ıAǵnı, qurylys salýǵa, aktıvterdi satyp alýǵa, jańǵyrtýǵa jáne qaıta qurýǵa bir rettik salyq jeńildigin bergen jón. Tereń óńdelgen ónimdi eksportqa shyǵaratyn kásipkerlerge jeńildikter berý mańyzdy. Olar ózge bızneske qaraǵanda kóbirek qoldaýǵa ıe bolýy kerek.
Úkimet pen Parlamentke jańa Salyq kodeksiniń jobasyna qatysty jan-jaqty talqylaý júrgizýdi tapsyramyn.
Qıyn bolsa da, durys sheshim qabyldaý qajet. Bul jerde asyǵystyqqa jol berýge bolmaıdy. Jańa Salyq kodeksin sapaly ázirleý úshin ony qabyldaý merzimin kelesi jylǵa aýystyrýǵa bolady dep sanaımyn.
Kóleńkeli ekonomıka úlesiniń joǵary deńgeıde qalýy qarjy salasyndaǵy ahýaldy ýshyqtyryp tur. Ony aıtarlyqtaı tómendetý úshin muqııat oılastyrylǵan jan-jaqty sharalar qabyldaǵan jón. Atap aıtqanda, shekaradaǵy keden beketterine qatysty barlyq jumysty tez arada aıaqtaý qajet. Sondaı-aq syrtqy saýda operatsııalarynan túsetin kiristiń basqa elderge zańsyz ótip ketýine jol bermeý kerek.
EKІNShІ. Investıtsııalyq ahýaldy jáne bıznes júrgizýge qajetti jaǵdaıdy jaqsartý jolynda úzdiksiz jumys isteý mańyzdy.
Dúnıe júzinde ınvestıtsııaǵa talas órship turǵan kezde elge qarjy tartý úshin «dál osy jerde jáne dál qazir» qaǵıdasy boıynsha sheshim qabyldaý – eń qajet shara. Sondyqtan Úkimet janyndaǵy Investıtsııa shtabyna aýqymdy quzyret berildi. Bul qadam metaldy tereń óńdeý, munaı-gaz-kómir hımııasy, týrızm, energetıka jáne mashına jasaý sııaqty mańyzdy salalardaǵy jobalardy júzege asyrý qarqynyn arttyrýǵa jol ashty.
Ekonomıkaǵa salynǵan tikeleı ınvestıtsııa kólemin azaıtyp almaý úshin osy baǵyttaǵy jumysty kúsheıtý kerek. Keıbir ákimder men mınıstrler ınvestor tartý isine jóndi atsalyspaı otyrǵanyn atap ótkim keledi. Úkimet bul sharýany retke keltirýge tıis.
Memlekettik-jekemenshik áriptestik arqyly iske asyrylatyn jobalardy sapaly ázirleý qajet. Ásirese, halyqaralyq qarjy ınstıtýttary qatysatyn jobalarǵa basa nazar aýdarý kerek. Úkimetke halyqaralyq qarjy uıymdary memlekettik-jekemenshik áriptestik tásilimen qarjylandyryp, tolyq júzege asyratyn aýqymdy jobalardyń tizimin jasaýdy tapsyramyn.
Men bıyl mamyr aıynda «Ekonomıkany yryqtandyrý sharalary týraly» Jarlyqqa qol qoıdym. Bul qujatta kórsetilgen talaptar múltiksiz oryndalýǵa tıis.
Memlekettiń ekonomıkadaǵy tikeleı úlesi áli de joǵary deńgeıde qalyp otyr. Mundaı ahýal naryqtaǵy teńdik sharttaryn buzady, jeke bastamalarǵa tosqaýyl bolady.
Elimizde memlekettik kásiporyndardy basqarý saıasaty áli de tıimsiz ekenin moıyndaǵan jón. Olardyń maqsat-mindetin, qyzmet aıasyn, qarjylandyrý tásilderin jáne jumysynyń basqa da tustaryn tıisti zańdarmen retteý qajet. Sonymen birge holdıngter men Úkimettiń arasyndaǵy qarjy máselelerine qatysty ustanym turaqty ári júıeli bolýǵa tıis.
Men 2022 jylǵy Joldaýymda bárin basynan bastap retteýdi tapsyrǵan edim. Reformanyń birinshi kezeńiniń ózinde orynsyz ári qajetsiz 10 myńnan astam talaptyń kúshi joıyldy. Onyń bári kezinde kásipkerlerge kedergi keltirgen edi.
Bas prokýratýra iri ınvestıtsııalyq jobalardy júzege asyrýǵa qoldaý kórsete bastady. Investorlarǵa «jasyl dáliz» qaǵıdasy boıynsha jeńildikter berildi. Ekonomıkalyq qylmystardyń birazy qylmys dep tanylmaıtyn boldy.
Alaıda kásipkerlerden memlekettik organdardyń shekten tys qadaǵalap, baqylaıtyny týraly shaǵymdar áli de túsip jatyr. Úkimet Bas prokýratýramen birlesip, ınvestıtsııalyq ahýalǵa áserin tıgizetin jaǵymsyz úrdisterdi joıýy kerek.
Byltyr bıznes ókilderimen ótken kezdesýde bul másele boıynsha men naqty ustanymdy aıttym. Biz kásip ıelerimen ózara kelisimge keldik, ıaǵnı «kapıtaldy zańdastyrý» úshin mindetti túrde Qazaqstan ekonomıkasyna qarjy salý qajet bolady.
Eń bastysy, salynǵan qarjy el ıgiligine jaraýy kerek. Bul talapty normatıvtik turǵydan bekitip alý qajet.
Tıisti reestrge engizilgen kásipkerlermen kelisim jasaǵan kezde memleketke qaıtarylatyn aktıvterdi «zańsyz» dep tanymaý týraly normany bekitýge bolady. Bul – shyn máninde, iri kásip ıeleriniń múddesine saı keletin mańyzdy qadam. Biraq, kásipkerler de qarjyny respýblıkalyq bıýdjetke aýdarý máselesine kelgende Úkimetpen jáne Bas Prokýratýramen tyǵyz baılanysta jumys isteýge tıis. Bul – ár teńge úshin saýdalaspaı, qajetti sharanyń bárin óz erkimen jasaý kerek degen sóz. Olar osy eldiń azamaty retinde mektep, aýrýhana, stadıon, mýzeı jáne basqa da áleýmettik-mádenı nysandar salýǵa qomaqty qarjy bólýge mindetti. Mundaı kásipkerlerdiń esimi jomart jandardyń «altyn tizimine» jazylady. Al, odan bas tartqan nemese sózbuıdaǵa salǵan kásipkerlerge qatysty áńgime basqasha bolady.
2029 jylǵa qaraı orta bıznestiń el ekonomıkasyndaǵy úlesi 15 paıyzǵa jetýi kerek. Bul – Úkimettiń aldynda turǵan mańyzdy mindet. Qazir bul kórsetkish – 7 paıyz shamasynda. Jyl basynda men orta bıznesti qoldaý úshin naqty sheshimder qabyldaý jóninde tapsyrma berdim. ıAǵnı, jan-jaqty sharalar qolǵa alynýy kerek edi. Alaıda, is júzinde áli daıyn emes.
Ár kásipker qoldaýdyń qandaı túri bar ekenin jáne oǵan qalaı qol jetkize alatynyn esh qıyndyqsyz bilip otyrýy qajet. Sonda shaǵyn bıznes orta bıznes sanatyna ótýge múddeli bolady. Bizde qazir qoldaý sharalarynyń 100-den astam túri bar. Budan bilikti mamannyń ózi shatasýy múmkin. Sondyqtan memlekettik qoldaý sharalarynyń qanshalyqty tıimdi ekenin muqııat tekserip shyǵý kerek.
Usynylatyn jeńildikterdiń bıznes ókilderine túsinikti biryńǵaı tizimin ázirleý qajet. Shaǵyn jáne orta bıznesti damytý úshin fınteh tásilderin paıdalanýǵa bolady, bul másele boıynsha tıisti usynystar bar.
Agroónerkásip keshenine ınvestıtsııa tartý – óte mańyzdy mindet. Tasqyn sýdan bolǵan qıynshylyqtarǵa qaramastan, dıqandarymyz egin egý jumysyn der kezinde aıaqtady. Olarǵa zor rızashylyǵymdy bildiremin.
Bıyl egis naýqanyna eki ese kóp qarajat bólindi. Alaıda agroónerkásipke bólinetin búkil aqshanyń 70 paıyzy – memleket qarjysy. Bul salaǵa kommertsııalyq bankterdiń qarajatyn da tartý qajet. Dıqandarǵa ósimi az nesıe berý úshin memlekettik qarjy ınstıtýttaryn sýbsıdııalaý sharalary qolǵa alyndy. Bankterge qatysty osyndaı tájirıbeni qoldaný kerek.
Munyń bári sharýalardy aınalymǵa qajetti qarajatpen shuǵyl qamtamasyz etýge, sybaılas jemqorlyq qaterin azaıtýǵa jáne nesıe alýdy ońtaılandyrýǵa jol ashady.
Agroónerkásip keshenin tikeleı sýbsıdııalaý tásilinen arzan nesıe berý tásiline birtindep kóshý – asa mańyzdy mindet.
Bólingen qarajattyń bári tıimdi jumsalýǵa tıis. Alaıda shyndyqqa janaspaıtyn aqparat berý, basqasha aıtqanda, málimetterdi burmalaý aýyl sharýashylyǵyndaǵy shynaıy ahýaldy baǵalaýǵa kedergi keltirip otyr.
Arnaıy komıssııa 2 mıllıon iri qara jáne 3 mıllıonnan astam ýaq mal sanda bar, sanatta joq ekenin anyqtady. Egin sharýashylyǵy salasynda da osyndaı jaıttar bar ekeni belgili boldy. Shyn máninde, munyń bári – memleketten sýbsıdııa alý úshin jasalǵan kózboıaýshylyq. Ondaı qylmystyq áreketterge tosqaýyl qoıý qajet. Al, mundaı ispen aınalysqan adamdardy jaýapkershilikke tartý kerek.
Jer – aýyl sharýashylyǵy salasyna ınvestıtsııa tartýdyń basty kepili.
Jer telimderin qaıtarý jónindegi arnaıy komıssııa ákimdikterdiń aýyl sharýashylyǵy alqaptaryn konkýrs ótkizbeı-aq berý týraly eki myńnan astam zańsyz sheshim qabyldaǵanyn anyqtady. Bul másele qatysty ekiushty ustanym bolmaýy qajet.
Zańsyz alynyp, paıdalanylmaı jatqan jer ońtaılandyrylǵan rásim boıynsha memleketke qaıtarylýǵa tıis. Al, jerdi paıdalanýshy oǵan ınvestıtsııa salyp, adal eńbek etip jatsa, jumysqa bóget jasamaý kerek. Sondaı-aq onyń aýyldy kórkeıtip, turǵyndarǵa turaqty jumys berip otyrǵanyn da eskergen jón.
Kóptegen menshik ıesi ózderi paıdasyn kórip otyrǵan jerden myńdaǵan shaqyrym alysta turady, ondaǵy aýyl turǵyndaryna qamqorlyq jasaý oıyna kirip te shyqpaıdy. Bizge mundaı jer ıeleriniń qajeti joq. Úkimet pen Bas prokýratýra olarǵa qatysty máseleni myqtap qolǵa alýǵa tıis.
Azamattar, ásirese, aýyl turǵyndary zańdy túrde tabysty jumys istep, bolashaǵynyń qamyn ózi oılaýy kerek. Olardy osyǵan yntalandyrý – memlekettiń basty mindetiniń biri.
Byltyr «Aýyl amanaty» jobasy bastaldy. Jalpy nátıjesi jaman emes. Endi osy joba aıasynda taǵy bir jańa tásildi, ıaǵnı «taýar nesıesin» berý máselesin qarastyrý qajet.
Aýyl turǵyndaryna óz ónimderin óńdeýge jáne satýǵa múmkindik beretin ınfraqurylym qurý óte mańyzdy.
Ár aýdanda azamattarǵa túrli aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn ósirýdi úıretetin ortalyq ashý qajet. Osyndaı joba «Amanat» partııasynyń bastamasymen Jambyl oblysy Merki aýdanynda júzege asyryldy. Úkimet pen ákimder bul tájirıbeni basqa da aımaqtarǵa taratýdy oılastyrýy kerek.
Jalpy, otandyq bızneske jáne shetel ınvestorlaryna jol ashý – Úkimet pen barlyq memlekettik organnyń mindeti. Al olardyń, ıaǵnı bıznestiń jáne ınvestorlardyń zańdy qyzmetine kedergi jasaý asa aýyr quqyq buzýshylyq dep sanalýǵa tıis. Demek ondaı áreketke jol bergender tıisti jazasyn alady. Men bul týraly únemi aıtyp júrmin.
Al kásipkerler men ınvestorlar óz jumysyn adal júrgizip, zańdy saqtap, salyq tóleýden jaltarmaýy kerek.
ÚShІNShІ. Elimizdiń ónerkásip áleýetin tolyq paıdalaný úshin jan-jaqty sharalar qabyldaý qajet.
Úkimet 17 iri jobanyń tizimin jasady.
Onda tereń óńdeý tásilin meńgerýge basymdyq berilgen.
Óz shıkizatymyz ben qural-jabdyqtarymyzdy barynsha paıdalaný, iri kásiporyndarǵa japsarlas óndirister ashý mańyzdy.
Men jýyrda Qaraǵandy oblysynda boldym. Sol kezde «Qarmet» metallýrgııa kombınatyna bardym. Otandyq ınvestor kelgen soń, ondaǵy ahýal edáýir turaqtaldy. Kásiporyn jańǵyrtyla bastady. Bul qadam óndiriletin ónim kólemin aıtarlyqtaı arttyrýǵa tıis.
Saran qalasynyń ekonomıkasyn ártaraptandyrý jumysy júrgizilip jatyr. Onda avtokólik dońǵalaǵyn jáne turmystyq tehnıka shyǵaratyn óndirister iske qosyldy. Sonyń arqasynda bul eldi meken monoqalalar sanatynan shyǵaryldy. Basqa da monoqalalarǵa dem berý úshin osy tájirıbeni qoldaný qajet.
Jalpy, aımaqtardyń ósip-órkendeýine jol ashatyn jańa óndiris oryndaryn barynsha damytý kerek.
Bıyl arnaıy Jarlyqpen Alataý qalasy qurylǵanyn bilesizder. Bul qala qarqyndy damıtyn, ınnovatsııa keńinen qoldanylatyn ári bilikti mamandar jumys isteıtin orynǵa aınalýy qajet. Úkimet onda jaıly ómir súrip, tabysty eńbek etýge, ınvestıtsııa salýǵa qolaıly jaǵdaı jasaýǵa tıis.
Avtokólik qurastyrý isinde oń nátıjeler bar. Osy qarqyndy saqtap, jergilikti óndiris kólemin udaıy arttyrý kerek. Memlekettiń avtokólik ónerkásibine kórsetip jatqan jan-jaqty qoldaýy túptiń túbinde tolyqqandy avtokólik qurastyrý klasteri retinde eldiń ıgiligine aınalýy qajet.
Munaı-gaz-hımııa salasyn odan ári damytý – mańyzdy mindet.
Biz polıpropılen jáne polıetılen shyǵaratyn iri óndiristik jobalardy júzege asyra bastadyq. Býtadıen, karbamıd, tereftal qyshqylyn óndirýge arnalǵan basqa da bolashaǵy zor jobalar qolǵa alynyp jatyr.
«Orta Azııa – Ortalyq» magıstraldi gaz qubyrynyń elimizge tıesili 800 shaqyrymnan astam bóligin jańǵyrtý jumysy óte qysqa merzimde aıaqtaldy. Gaz tasymaldaý baǵdarlaryn ártaraptandyrý jáne onyń qýatyn arttyrý qajet. Turǵyndardy jáne ekonomıkany gazben qamtamasyz etý – Úkimettiń basty mindetiniń biri. Byltyr birqatar gaz kenishi ıgerile bastady. Sondaı-aq jylyna jalpy kólemi bir mıllıard tekshe metr gaz óndiretin jańa ken oryndaryn ıgerý josparlanyp otyr. Ázirge bul jobalar tolyq iske qosylǵan joq. Sondyqtan gazdy ishki naryqqa tıimdi bólý qajet. Jylý elektr ortalyqtaryn jáne qarapaıym tutynýshylardy kómir ornyna gaz jaǵýǵa kóshirý jumysyn baıyppen júzege asyrǵan jón.
Úkimetke Jańaózendegi, Qashaǵandaǵy jáne Qarashyǵanaqtaǵy gaz óńdeý kásiporyndarynyń qurylysyn tezdetýdi tapsyramyn. Bul – basty mindet.
Osy salany tabysty damytý úshin ınvestıtsııanyń qaıtarymyn qamtamasyz etetin pármendi yntalandyrý sharalaryn qysqa merzimde qabyldaý, sonyń ishinde aqylǵa syıymdy tarıfter men kóterme baǵalardy belgileý kerek.
Gaz kenishterine geologııalyq barlaý jasaý úshin jańa ınvestıtsııa tartý turǵysynan alǵanda bul sharalar óte mańyzdy. Áıtpese, ekonomıkany qajetti kólemde gazben qamtamasyz etý múmkin emes.
TÓRTІNShІ. Infraqurylymǵa qatysty ózekti máselelerdi sheshý qajet.
Bul jumys, eń aldymen, energetıka jáne kommýnaldyq sharýashylyq salasynda júrgizilýge tıis.
Qazir energııa óndiretin jańa nysandar salý úshin beriletin nesıe sharttaryn qolaıly dep aıta almaımyz. Sondyqtan Úkimet qarjy ınstıtýttary arqyly uzaq merzimge arnalǵan qoljetimdi nesıe berý joldaryn oılastyrýǵa tıis.
Memlekettiń uzaq ýaqytqa arnalǵan naqty tarıf saıasaty, ıaǵnı tıisti jospary bolýy kerek. Bul – osy salaǵa «uzaq merzimge ınvestıtsııa tartýdyń» negizgi sharty. Alaıda tutynýshylarǵa arnalǵan tarıftiń orynsyz ósýine jol berýge bolmaıdy.
Energetıka jáne kommýnaldyq sharýashylyq salasyn jańǵyrtý jónindegi ulttyq jobany jyl sońyna deıin bekitý kerek. Kommýnaldyq resýrstardy únemdeý mádenıetin qalyptastyrý – óte ózekti másele.
Kelesi jyldan bastap naqty erejeler engizilýge tıis. «Kóp tutynsań – kóp tóleısiń» qaǵıdatyn basshylyqqa alý qajet. Alaıda tutynýshylar jeke monopolısterdiń shyrmaýynda jalǵyz qalmaýǵa tıis.
Zańnamaǵa áleýmettik mańyzy bar qyzmetter degen uǵym engizilýi kerek. Ony memlekettik qyzmet kórsetý úderisi sııaqty rettegen jón.
Qazir álemde energııa tapshylyǵy kúsheıip barady. Elimizge senimdi jáne ekologııalyq taza qýat kózderi asa qajet. Sondyqtan biz atom energetıkasyn damytýǵa basa mán berýimiz kerek dep oılaımyn.
Sebebi ekonomıkamyz kún ótken saıyn mol energııany qajet etýde. Mundaı suranysty atom energetıkasy qamtamasyz ete alady. Qazir damyǵan jáne damýshy 30 memlekette 200-ge jýyq atom elektr stansasy jumys istep tur.
Biz elimizdiń ózine tán ereksheligin jáne uzaq merzimge arnalǵan ulttyq múddelerimizdi eskere otyryp, tek alǵa qaraı júrýimiz qajet. Bir sózben aıtsaq, bolashaqty oılaýymyz kerek. Sondyqtan men atom elektr stansasyn salýǵa qatysty barynsha baıypty sheshim qabyldaý qajettigin udaıy aıtyp kelemin.
Strategııalyq josparlardy qoǵamda keńinen talqylaý kerek dep sanaımyn.
El ómirindegi árbir mańyzdy qadam jurtshylyqpen birlesip jasalýǵa tıis. Atom elektr stansasy týraly referendýmǵa qatysty da dál solaı bolýy kerek. Byltyr men bul másele boıynsha óz pikirimdi aıttym, ıaǵnı, referendým taqyrybynyń qoǵam talqysyna túskenine bir jyl boldy. Bul azamattarymyzdyń jan-jaqty oılanyp, salmaqty sheshim qabyldaýyna jetkilikti merzim dep oılaımyn. Sondyqtan men Úkimettiń usynysyn qoldaımyn.
Atom elektr stansasyn salý máselesine qatysty jalpyulttyq referendým bıylǵy 6 qazanda ótedi. Búgin tıisti Jarlyqqa qol qoıamyn.
Aldaǵy referendým keń aýqymdy jalpyulttyq dıalogtyń taǵy bir aıqyn kórinisi bolmaq. Shyn máninde, bul – «Halyq únine qulaq asatyn memleketke» tán sıpat. Biz osyndaı qadamdar arqyly jańa qoǵamdyq-saıası mádenıettiń negizin qalaımyz. Mańyzdy memlekettik sheshimder qabyldaýdyń jańa úlgisin jasaımyz.
Kelesi másele. Kólik-logıstıka sektoryn damytý – strategııalyq máni aıryqsha basymdyq.
Elimiz Eýrazııa qurlyǵynyń dál ortasynda ornalasqan. Bul – bizge álemdik básekede zor múmkindik beretin artyqshylyq. Sondyqtan kólik ınfraqurylymyna salynyp jatqan árbir ınvestıtsııa ózin-ózi aqtaıtyny sózsiz.
Biz keıingi urpaqqa joǵary sapaly avto jáne temirjoldardy qaldyrýymyz kerek. Sondaı-aq tıimdi jumys isteıtin áýe habtaryn, temirjol beketteri men teńiz porttaryn salýymyz qajet. Bul rette birqatar keshendi máseleni sheshken jón.
Temirjol salasynda reforma jasaý úshin tarıf júıesi qaıta qaralýy kerek. Bul – aıdan anyq nárse. Jańa tarıfter temirjol jelisin qalypty jaǵdaıda saqtaýǵa jáne onyń tasymal qabiletin arttyrýǵa múmkindik beredi.
«Qazaqstan temir joly» kompanııasy úsh iri ınfraqurylymdyq jobany qolǵa aldy, ıaǵnı temirjol salyp jatyr. Onyń jalpy uzyndyǵy myń shaqyrymnan asady. Bul jobalar bekitilgen merzimde jáne óte sapaly iske asyrylýǵa tıis.
Avtokólik joldarynyń jaı-kúıi – ózekti másele. Men bul týraly osyǵan deıin de aıttym. Bıyl elimizde 12 myń shaqyrymǵa jýyq jol salynyp, jóndelip jatyr. Qazaqstanda mundaı aýqymdy jumys buryn-sońdy bolmaǵan. Astana-Almaty, Aqtóbe-Atyraý-Astrahan, Taldyqorǵan-Óskemen baǵytyndaǵy kúre joldardy qaıta jańǵyrtý jumystary aıaqtalyp qaldy. 2,5 myń shaqyrymǵa sozylatyn oblysaralyq jáne aýdanaralyq joldardy orta deńgeıde jóndeýge arnalǵan baǵdarlamanyń mán-mańyzy zor. Dál osy joldarmen jurt óte jıi júredi. Sondyqtan baǵdarlamanyń aýqymyn keńeıtip, oǵan keminde 10 myń shaqyrym joldy qamtýdy tapsyramyn.
Árıne, munda sannan góri sapa mańyzdyraq. Sol úshin ınnovatsııalyq zamanaýı ádis-tásilderdi keńinen qoldanǵan abzal. Bul jumysqa qoǵamdyq baqylaýdy kúsheıtý úshin biryńǵaı tsıfrlyq platformany iske qosqan jón. Onda barlyq joldy, sonyń ishinde, qala aýmaǵyndaǵy joldardy salýǵa jáne jóndeýge qatysty aqparat bolýy kerek.
Qazaqstan tsıfrlandyrý salasynda qol jetkizgen jetistikterin eseleı túsýge tıis. «Elektrondy úkimet» platformasyna jasandy ıntellekt tehnologııasyn barynsha engizý qajet. Qazaqstan jasandy ıntellektini keńinen qoldanatyn jáne tsıfrlyq tehnologııalardy damytyp jatqan elge aınalýǵa tıis. Bul – Úkimettiń basty mindetiniń biri. Parlament depýtattaryn osy jumysqa atsalysýǵa shaqyramyn.
Kelesi jyly Astanada Jasandy ıntellekt ulttyq ortalyǵyn iske qosý kerek. Bul ortalyq oqýshylar, stýdentter, ǵalymdar jáne kásipkerler úshin árdaıym ashyq bolady.
Tsıfrlyq aktıvter men maınıngti zańmen rettep, krıptobırjalardy odan ári damytý isin jalǵastyrǵan jón. Elimizde ekonomıkaǵa qajetti elektr qýatyn óz keregine shamadan tys paıdalanatyn, sóıte tura salyqty az tóleıtin kásipkerler bar. Mine, osyndaılardy jónge salý kerek.
2025 jyly Kaspıı teńizi arqyly talshyqty-optıkalyq baılanys jelisin tartý jobasy aıaqtalmaq. Elimiz úshin bul jobanyń mańyzy zor. Sol arqyly málimetterdiń halyqaralyq arnasymen jáne transshekaralyq aǵynymen baılanysty tsıfrlyq ınfraqurylym qura alamyz.
Jalpy, telekommýnıkatsııa jelileri men data-ortalyqtaryn barynsha jetildirýge, kıber-qaýipsizdiktiń álemdik standarttaryn engizýge jáne mamandarymyzdyń biliktiligin arttyrýǵa qatysty jumysty jalǵastyrý kerek.
Áýe habtaryn damytý – óte mańyzdy mindet.
Qazaqstannyń áýe keńistigi arqyly jyl saıyn 150 myń tonnaǵa jýyq júk tasymaldanady. Aldaǵy tórt jylda bul kórsetkishti eki ese ulǵaıtýǵa bolady. Áýejaılarymyzdyń júk tasymaldaý múmkindigin arttyrý úshin barlyq jaǵdaıdy jasaý kerek.
Іshki áýe baǵdarlaryn damytýǵa aıryqsha nazar aýdarǵan jón. Bul, ásirese, negizgi týrızm nysandarynyń ınfraqurylymyn jaqsartý úshin mańyzdy.
Balqash jáne Alakól demalys aımaqtaryndaǵy ushý-qoný jolaqtary tolyq jańǵyrtyldy. Qatonqaraǵaı, Zaısan jáne Kendirli óńirleriniń de týrıstik áleýetin durys paıdalaný qajet. Osyndaı demalys aımaqtarynda sapasy joǵary jol ınfraqurylymy bar áýe beketteri men áýejaılar salý kerek.
Ónerkásipti damytý qorynyń esebinen kishi avıatsııa ushaqtaryn alǵan jón.
Týrızm jobalaryn júzege asyrǵanda tabıǵatqa zııan keltirmeı, ekologııany saqtaý barynsha mańyzdy ekenin erekshe atap ótkim keledi.
Kelesi. Irrıgatsııa júıeleri jáne jalpy sý sharýashylyǵy máselesimen muqııat aınalysý qajet.
Kóktemdegi alapat tasqyn búkil elimiz úshin úlken synaq boldy. Sol qıyn kúnderde biz yntymaǵy jarasqan el ekenimizdi kórsettik. Qazaqstannyń ár aımaǵynan jınalǵan eriktiler men janashyr azamattar zardap shekken jurtqa kómek qolyn sozdy. Meniń eldik isten shet qalmaý týraly úndeýime iri bıznes ókilderi de qoldaý bildirdi. Memlekettiń batyl áreketi men halyqtyń ózara tilektes bolýynyń arqasynda asa qıyn jaǵdaıdan aman-esen óttik. Degenmen, ortalyq jáne jergilikti bılik ókilderi osy oqıǵadan sabaq alýy kerek.
Qazirgi zamanda biz kez kelgen qaterge daıyn bolýymyz qajet. Sondyqtan qarǵyn sýdy jınap, dıqandardyń qajetine jaratý úshin ony durys saqtaı bilgen jón. Gıdrologııa beketterin jóndep, jańǵyrtý qajet. Sýdy barynsha únemdeý jumysyn uıymdastyrý kerek. Bul – eń aldymen, aýyl sharýashylyǵyna qatysty másele, ıaǵnı sý únemdeý tehnologııasyn, ásirese, aýyl sharýashylyǵynda keńinen qoldaný qajet.
Sý qoryn jınap, ony tıimdi paıdalanyp, ırrıgatsııa júıesin durys qoldana alsaq, bul salaǵa da ınvestıtsııa tartýǵa bolady. Sondyqtan tarıf saıasatyn rettep, ınvestorlarǵa tıimdi qoldaý sharalaryn usyný qajet. Bul – Úkimettiń aldynda turǵan mańyzdy mindet. Naqty jumysqa kirisý kerek.
BESІNShІ. Elimizdiń kadrlyq áleýetin birtindep arttyrý óte mańyzdy.
Ekonomıkany bilikti mamandarmen qamtamasyz etý – asa ózekti mindet. Eń aldymen, sý, energetıka, qurylys jáne basqa da salalarda qatty baıqalyp otyrǵan kadr tapshylyǵyn joıý qajet.
Sondaı-aq bolashaqta suranysqa ıe bolatyn kásipter úshin bilikti mamandar daıarlaý kerek. Bul baǵytta naqty jumystar bastaldy.
Úkimet joǵary bilim salasyn halyqaralyq bilim berý keńistigimen yqpaldastyryp jatyr. Qazirdiń ózinde elimizde sheteldiń belgili 23 joǵary oqý orny jumys júrgize bastady.
Olarǵa meılinshe qoldaý kórsetý kerek. Atap aıtqanda, maman daıarlaýǵa beriletin memlekettik tapsyrysty birtindep kóbeıtken jón. Bul tásildi bilim baǵdarlamasy zaman talabyna saı keletin óz oqý oryndarymyzǵa da qoldanýǵa bolady.
Osy rette grant quny jastardy sapaly oqytýǵa múmkindik berýge tıis. Memleket qarjysyn ýnıversıtettiń bárine shashyratyp, ońdy-soldy tarata berýge bolmaıdy.
Úzdik ýnıversıtetterdiń naqty sektormen baılanysyn nyǵaıtý kerek. Innovatsııalyq saıasatty elimizdiń ǵylymı-tehnologııalyq basymdyqtarymen úılestirý qajet. Mundaı qadam ár saladaǵy ınnovatsııaǵa serpin beredi. Sondaı-aq joǵary oqý oryndaryndaǵy qoldanbaly ǵylymnyń áleýetin arttyrady. Sonymen qatar ǵalymdardyń sheteldegi taǵylymdamasyn ánsheıin sınekýraǵa jáne «akademııalyq týrızmge» aınaldyrmaý kerek.
Joǵary oqý oryndary ǵana emes, tehnıkalyq jáne kásiptik bilim berý mekemeleri de bilikti kadrlar daıarlaýy qajet. Úkimet kolledjde jaqsy oqyǵan túlekterdi mamandyǵy boıynsha memlekettik qyzmetke alý múmkindigin qarastyrýǵa tıis.
Kásiptik bilim berý salasyna reforma jasaý – aıryqsha ózekti másele. Bul – ekonomıkanyń ósimin qamtamasyz etý jáne ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyrý úshin asa qajet qadam.
Men 2025 jyldy Jumysshy mamandyqtary jyly dep jarııalaımyn. Osy ýaqyt ishinde tehnıkalyq jáne kásibı bilim berý júıesin reformalaý qajet. Sondaı-aq biz jumysshy mamandyqtaryn dáripteý arqyly qoǵamda eńbekqor jáne naǵyz maman bolý ıdeıasyn nasıhattaımyz.
Adal ári tabandy eńbegimen tabysqa jetken adamdar qashanda qurmetti, syıly bolýy kerek. Bul biz usynyp otyrǵan «Adal azamat – Adal eńbek – Adal tabys» qaǵıdatyna tolyq saı keledi.
Bir sózben aıtqanda, bizdiń qoǵamda eńbekqorlyq, kásibılik sııaqty qasıetter óte joǵary baǵalanýǵa tıis. Óz kásibin jetik meńgergen mamandar ult sapasyn arttyrady. Sondyqtan biz eńbek adamynyń mártebesin kóterip jatyrmyz. Bul baǵyttaǵy jumys toqtamaıdy, jalǵasa beredi.
Jumystyń jamany joq, kez kelgen eńbek – qadirli. Eń bastysy, árkim jaýapkershilikti tereń sezinip, óz mindetin sapaly atqarýǵa tıis. Sonda ǵana elimiz damýdyń sara jolyna túsedi.
Halqymyzda «Jumystyń kózin tapqan baılyqtyń ózin tabady» degen sóz bar. Kásibine adal ári jaýapkershilikpen qaraǵan adam qashanda laıyqty baǵasyn alady. Bul túsinikti qoǵam sanasyna sińirý qajet. Azamattarǵa qurmetti ataq berýdegi túpki maqsatymyz da – osy. Buǵan deıin muǵalimderge, dárigerlerge jáne mádenıet qaıratkerlerine osyndaı ataqtar berile bastady. Bul – óte jaqsy bastama, onyń aıasyn keńeıtý kerek.
Biz túrli saladaǵy mamandarǵa, qatardaǵy jumysshylarǵa qurmet kórsetýimiz qajet. Básekege qabiletti ekonomıkasy bar ozyq el bolamyz desek, eń aldymen, adal eńbekti baǵalaǵan abzal. Sondyqtan ınjenerlerge, geologtarǵa, ken ornyn ıgerýshi mamandarǵa, aýyl sharýashylyǵy, kólik jáne sý salasynyń qyzmetkerlerine, ǵalymdar men ónertapqyshtarǵa beriletin qurmetti ataqtar memlekettik marapattar sanatyna qosylady.
Eńbeginiń memlekettik deńgeıde baǵalanýy barsha kásip ıesine erekshe shabyt beredi, eńbek adamnyń abyroı-bedelin kóteredi.
Elimizdiń kadrlyq áleýetin arttyrý isinde orta bilim berý júıesi óte mańyzdy ról atqarady.
Meniń tapsyrmammen «Jaıly mektep» ulttyq jobasy júzege asyrylyp jatyr. 2025 jyldyń sońyna deıin zamanaýı úlgidegi 217 mektep paıdalanýǵa beriledi dep josparlanǵan. Osy óte mańyzdy jumysty «Samuryq-Qazyna» qory qadaǵalap otyr. Úkimet pen ákimder bul sharýaǵa belsene atsalysýǵa tıis. Depýtattar da ortaq isten shet qalmaıdy dep oılaımyn.
Úkimet jaıly mektepterdi arnaıy basqarý júıesin engizýdi oılastyrýy kerek.
Sonymen birge elimizdegi 1300 mektepke kúrdeli jóndeý júrgizý qajet. Úkimet ákimdermen birge ony qarjylandyrý kózderin anyqtap, sonyń ishinde demeýshilerden de qarajat tartyp, 3 jyl ishinde bul mektepterdi tolyq jańartýy kerek.
Memleket kepildi tólemder úshin qyrýar qarajat bóledi. Onyń ishinde jekemenshik mektepterge beriletin qarjy da bar. Mysaly, 250 myńnan astam bala oqıtyn jekemenshik mektepterge bıyldyń ózinde bıýdjetten 134 mıllıard teńge bólindi.
Ata-analar memlekettiń jeke menshik mektepterge naqty kómek berip jatqanyn bilýge tıis. Osyǵan oraı ár balaǵa normatıv boıynsha bólingen qarajat kórsetilip turýy qajet. Sonda azamattarymyz áleýmettik baǵdarlamalarǵa bólinip jatqan qarjy týraly shynaıy aqparattan habardar bolady.
Budan bólek, mektepterdiń jumysyn jaqsartý sharalaryn qolǵa alǵan jón.
Muǵalimderdiń biliktiligin arttyrýǵa jáne áleýmettik mártebesin kóterýge kóńil bólgen abzal.
Ustazdar – ulttyń zııatkerlik qýaty. Olar bilimdi urpaq tárbıeleý arqyly elimizdiń órkendeýine jol ashady. Úzdik oqý baǵdarlamasy, zamanaýı mektepter, ozyq basqarý júıesi bolsa da, ustaz bilikti bolmasa, onyń bári beker ekeni anyq. Sondyqtan pedagogıkalyq joǵary oqý oryndaryna talapty, qabiletti jastardy qabyldaýǵa basa mán berý kerek. Jalpy, bul baǵyttaǵy jumystyń betalysy jaqsy, ony jalǵastyrý qajet.
Balany mektepke daıyndaý máselesine aıryqsha nazar aýdarǵan jón. Mektepke deıingi tárbıe berý jáne oqytý isine memleketpen qatar ata-analar da jaýapty. Sondyqtan mektepke deıingi bilim berý salasynda ár balaǵa bólinetin qarajat otbasynyń naqty tabysyna baılanysty bolýy kerek. Osylaısha, biz bilim berý júıesin odan ári jetildirý arqyly shyn máninde muqtaj azamattarǵa kómek kórsetemiz jáne memlekettik qoldaýdyń ashyq bolýyn qamtamasyz etemiz. Túptep kelgende, azamattarymyzdyń áleýetin arttyramyz.
ALTYNShY. Ult saýlyǵyn nyǵaıtý úshin keshendi sharalardy qolǵa alyp, halyqty áleýmettik qoldaý júıesin jańǵyrtý kerek.
Mindetti áleýmettik medıtsınalyq saqtandyrý júıesiniń engizilýi densaýlyq saqtaý salasyna qosymsha resýrstar ákelip, jeke menshik medıtsınaǵa zor paıdasyn tıgizdi.
Bıyl densaýlyq saqtaý salasyna bıýdjetten 3,3 trıllıon teńge qarjy bólindi. Biraq, onyń nátıjesi áli kórinip jatqan joq.
Medıtsınalyq saqtandyrý júıesine qatysýshylar arasynda mindetterdiń durys bólinbeýi burmalanǵan aqparattyń kóbeıýine ákep soqtyrdy. Naýqastarǵa memleket kepildik bergen qyzmetterdi aqyly negizde alýdy nemese birneshe aı boıy kezek kútýdi usyný jaıttary az emes. Buǵan jol berýge bolmaıdy.
Bıýdjettiń múmkindigi men mindettemesin eskere otyryp, memleket kepildik beretin medıtsınalyq kómektiń biryńǵaı bazalyq toptamasyn jasaý qajet. Al odan asyp ketken shyǵynnyń bári saqtandyrý júıesi arqyly tólenýge tıis.
Tsıfrlandyrý bolmasa, mundaı aýqymdy ózgeristerdi sátti júzege asyrý múmkin emes. Bir-birine baılanysy joq ondaǵan baǵdarlama men aqparattar bazasynyń ornyna biryńǵaı memlekettik medıtsınalyq aqparat júıesin jasaý kerek.
Jańa júıe, menshik túrine qaramastan, memlekettik tapsyrys alatyn medıtsına mekemeleriniń bárine tolyq baqylaý jasalýyn jáne málimetterdiń shynaıy bolýyn qamtamasyz etýi qajet. Úkimet osy mańyzdy máseleni sheshýge dereý kirisip, bul baǵyttaǵy jumystyń barysy jóninde maǵan jáne depýtattyq korpýsqa esep berip otyrýǵa tıis.
Elimizdegi densaýlyq saqtaý salasyn damytý úshin memlekettik-jekemenshik áriptestik tetikteri arqyly resýrstardy belsendi tartý qajet. Ókinishke qaraı, shetelderdiń memlekettik-jekemenshik áriptestikke qatysty ozyq tájirıbeleri zańnamamyzda tolyq kórinis tapqan joq. Munyń bári jobalardyń tıimsiz bolýyna, bıýdjetke túsetin salmaqtyń tym artýyna ákep soqtyrady. Bul tásilderdi qaıta qarap, ınvestıtsııa tartý úshin aqylǵa qonymdy tarıfter usyný qajet. Úkimet densaýlyq saqtaý jáne bilim berý salasyndaǵy memlekettik-jekemenshik áriptestikke qatysty jańa normatıvter men erejeler ázirleýi kerek.
Bilikti medıtsına mamandarynyń tapshylyǵy – áli de ózekti másele.
Bul máseleni sheshý úshin, eń aldymen, medıtsına salasyndaǵy bilim sapasyn barynsha arttyrǵan jón. Sonyń ishinde grant qunyn bilim berý úderisteriniń deńgeıine qaraı saralaý arqyly belgilep, tıimdi taratý qajet.
Barshańyzǵa málim, men buqaralyq sportty damytýǵa erekshe
mán berip otyrmyn. Jastarymyz deni saý, myqty azamat bolyp ósýi kerek. Sondyqtan ult saýlyǵyn saqtaý úshin buqaralyq sporttyń mańyzy aıryqsha. Jaqynda men Olımpıadaǵa qatysýshylarmen kezdestim, sporttaǵy naqty mindetter men basymdyqtarǵa toqtaldym.
Shyn máninde, bul saladaǵy zańnamany jańartatyn kez keldi dep oılaımyn. Zańǵa engiziletin ózgertýler buqaralyq sport pen balalar sportyn damytýǵa zor serpin beredi. Sondaı-aq bolashaq jeńimpazdar shoǵyryn daıarlaýǵa jol ashady. Depýtattar osy mańyzdy zań jobasyna aıryqsha mán bergeni jón dep sanaımyn.
Kelesi másele. Áleýmettik turǵydan osal azamattarǵa qoldaý kórsetý – óte mańyzdy mindet. Sondyqtan memleket áleýmettik shyǵystardy birtindep ulǵaıtyp jatyr. Qazir bıýdjettiń jartysynan kóbi áleýmettik salaǵa jumsalady.
Balaly otbasylardy qoldaý úshin sábı kútimine ótemaqy tóleý merzimi bir jyldan bir jarym jylǵa deıin uzardy.
Zııandy eńbek jaǵdaıynda jumys isteıtin azamattarǵa bıyldan bastap arnaıy tólemder berilip jatyr. «Ulttyq qor – balalarǵa» aýqymdy jobasy iske qosyldy. 7 mıllıon balanyń esepshotyna Ulttyq qordyń tabysynan jalpy somasy 300 mıllıardtan astam teńge aýdaryldy. Degenmen qazir memleket tarapynan qoldaý kórsetilgen kezde azamattardyń naqty tabysy eskerilmeı jatqanyn moıyndaý qajet. Basqasha aıtsaq, áleýmettik qoldaýǵa múlde muqtaj emes aýqatty otbasylar da memleketten kómek alady. Mundaı jaıttar az emes. Osyny eskere otyryp, halyqty qoldaý tásilderin jetildire túsý qajet. Sondyqtan, Úkimetke aldaǵy jyldyń basynan bastap «Áleýmettik ámııan» jobasyn júzege asyrýdy tapsyramyn.
Memlekettik qoldaý shyn máninde muqtaj adamdarǵa kórsetilýi qajet. Bir sózben, kez kelgen áleýmettik kómek ádil, ashyq jáne tıimdi bolýǵa tıis.
JETІNShІ másele. Ekologııalyq ahýaldy jaqsartý – aldymyzda turǵan negizgi mindettiń biri. Biz qoǵamda qorshaǵan ortany qorǵaýdyń mán-mańyzyn keńinen dáripteýimiz kerek.
Halyqty ekologııalyq faktorlardyń jaǵymsyz áserinen saqtaý qajet. Bıznes ókilderi tabıǵatty qorǵaý isine zor jaýapkershilikpen qaraýy kerek. Úkimet pen «Atameken» palatasy osy baǵytta naqty sharalar qabyldaýǵa tıis. Bul salaǵa ozyq tehnologııalardy keńinen engizý jumysyn jalǵastyrý qajet. Tabıǵatty lastaıtyn qaldyqtarǵa monıtorıng jasaıtyn ozyq júıe oıdaǵydaı jumys isteýge tıis.
Qazaqstannyń biregeı janýarlar jáne ósimdikter álemin saqtaý máselesi árdaıym ózekti bolyp qala bermek. Memleket aldaǵy ýaqytta da keń baıtaq dalamyzdy jáne ormanymyzdy órtten qorǵaý úshin barlyq qajetti sharany qabyldaıdy.
Qazaqstannyń tabıǵaty óte baı jáne alýan túrli. Alaıda orman-toǵaılar jerimizdiń 5 paıyzyn ǵana alyp jatyr. Tabıǵattyń ár alýandyǵyn saqtaý úshin biz orman alqaptaryn kóbeıtýimiz qajet. Bul mindet elimizdiń turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq damýy úshin de óte mańyzdy. Men Prezıdent bolyp saılanǵan kúnnen bastap osy máselege erekshe mán berip kelemin.
Elimizdi kógaldandyrý jumysynyń qarqyny jaman emes. Toqtap qalmaı, ony jalǵastyrý qajet. «Semeı ormany» aıasynda orman tuqym baǵy bar. Bul – Ortalyq Azııadaǵy halyqaralyq ozyq talaptarǵa saı kóshet ósiretin birden-bir keshen. Osy jobany basqa da ormandy aımaqtarda júzege asyrǵan abzal.
Orman-toǵaıdy kóbeıtý búkil eldi jumyldyratyn naǵyz halyqtyq ıdeıaǵa aınalýy kerek. Sondyqtan el ishinde aýqymdy aqparattyq-túsindirý jumystaryn júrgizgen jón.
Barshańyzǵa málim, elimizde kóktemnen beri «Taza Qazaqstan» jalpyulttyq ekologııalyq aktsııasy júrip jatyr. Bul – tutas halyqty uıystyrǵan berekeli bastama.
«Taza Qazaqstan» sharasyna birneshe aıdyń ishinde 3 mıllıonǵa jýyq azamat atsalysty. Júzdegen myń úıdiń aýlasy tazartyldy, 1 mıllıon tonnadan astam qoqys jınaldy. Osyndaı ıgi sharalardyń arqasynda qoǵamda jańa mádenıet, jańa qoǵamdyq etıka ornyǵyp keledi. Muny týǵan elge degen súıispenshilik, janashyrlyq deýge bolady. Ulttyń jańa sapasy osyndaı naqty sharalar arqyly qalyptasady. Bul – ýaqytsha naýqan emes. Osy mańyzdy joba jyl boıy jalǵasa berýge tıis. Sebebi, shynyn aıtqanda, keıbir sanasyz azamattarymyz tabıǵatty, kóshelerdi áli de lastap jatyr. Osyndaı adamdardyń áreketine zań boıynsha tosqaýyl qoıý kerek. Bir sózben, qorshaǵan ortanyń tazalyǵy árkimniń kúndelikti daǵdysyna aınalýy qajet.
Halqymyzdyń boıynda jaqsy qasıetter óte kóp. Mysaly, ózge elder bizdi qonaqjaı, aqkóńil halyq retinde biledi. Dál solaı tazalyq jurtymyzdyń qanyna, janyna sińgen qasıet bolýy kerek.
«Taza Qazaqstannyń» aımaqtarda sapaly júzege asýyna ákimder tikeleı jaýapty. Olar jurtqa istiń mán-mańyzyn túsindirip, jumysty durys úılestirýge mindetti.
Aımaq basshysy sharýashylyqpen ǵana aınalyspaıdy. Ákim qoǵamdyq, rýhanı máselelerdi árdaıym nazarda ustaýǵa tıis. Árbir basshy elmen etene jumys isteýi kerek, turǵyndarmen senimdi baılanys ornatýy qajet. Sonda jurt ta onyń bastamalaryn qoldaıdy, el úshin paıdaly iske jumyla kirisedi. Ákimniń abyroı-bedeli degenimiz de – osy.
SEGІZІNShІ. Memlekettik basqarý isiniń tıimdiligin barynsha arttyrý kerek.
Men «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn usynǵaly bes jyldan astam ýaqyt ótti. Osy ýaqyt ishinde qoǵam men bılik qurylymdary arasyndaǵy qarym-qatynas mádenıetin ózgerte aldyq. Pikir bildirýdiń birqatar tıimdi tetigi jáne túrli dıalog alańdary paıda boldy. Memlekettik qyzmetshilerdiń azamattarmen tikeleı sóılesýi qalypty jaǵdaıǵa aınaldy. Bul tujyrymdama memlekettik qyzmetshiler minez-qulqynyń jańa modelin qalyptastyrdy. Olar jaýapkershilikpen, proaktıvti, ashyq jáne tıimdi jumys isteı bastady.
Degenmen memleket pen qoǵam arasyndaǵy dıalogtyń sapasyn odan ári arttyra túsý úshin bárimiz adal ári ádil bolýymyz, tek zań aıasynda áreket etýimiz, bergen ýádemiz ben isimiz úshin jaýap bere bilýimiz kerek.
Biz talqylanyp jatqan máselelerdiń mán-jaıyn bile bermeıtin, tym asyra silteýge beıim turatyn popýlısterdiń qoǵamdaǵy keıbir bastamalardy ilip alyp, óz múddesine buryp áketetinin kórip júrmiz. Munyń demokratııaǵa esh qatysy joq.
Ótinishterdi qaraýǵa qatysty jumystyń biryńǵaı ekojúıesi qalyptasa bastaǵany óte mańyzdy. Bul júıe halyqtyń qajettiligi men talap-tilegin naqty bilip otyrýǵa múmkindik beredi. Memlekettik organdar óz jumysyn jetildirý úshin azamattardyń ótinishterin taldaýǵa kóbirek nazar aýdarýǵa tıis.
Azamattarymyzdyń sońǵy jyldardaǵy taǵy bir talaby – ákimderdi tikeleı saılaý júıesin engizý. Bul talap ta oryndaldy.
Aýyl ákimderin tikeleı saılaý júıesi 2021 jyly engizildi. Sodan beri 2,5 myńǵa jýyq ákim saılandy. Bul – barsha aýyl ákimderiniń 90 paıyzǵa jýyǵy degen sóz. Qalǵandary ákimniń ókilettik merzimi aıaqtalǵan kezde óz retimen saılana beredi. Jańa ákimderdiń 60 paıyzy buryn memlekettik qyzmette jumys istemegen. Olardyń arasynda ártúrli kásip ıeleri, túrli partııa ókilderi bar. Ortasha jasy – 46 jas. Bir sózben aıtsaq, halyq ózi tańdaǵan ákimderdiń quramy edáýir jańǵyrdy.
Byltyr kúzde alǵash ret aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qala ákimderin saılaı bastadyq. Barlyq oblysta 45 ákim jańa tásilmen saılandy. Biz saılaý nátıjesin jáne saılanǵan ákimderdiń jumysyn jan-jaqty zerdeledik. Sonyń qorytyndysy boıynsha túbegeıli sheshim qabyldadyq. Kelesi jyldan bastap jańa júıege birjola kóshemiz. Budan bylaı aýdan jáne oblystyq mańyzy bar qalalardyń ákimderi tikeleı saılaý arqyly ǵana qyzmetke keledi. Ákimderdiń ókilettik merzimi aıaqtalýyna qaraı, ıaǵnı rotatsııa merzimi jetkende saılaý birtindep ótkizile beredi. Bul da – saıası júıeni reformalaý isindegi kezekti mańyzdy qadam. Saıası reforma – bir rettik naýqan emes. Memlekettiń damýyna qajet bolsa, reformalar osylaı úzdiksiz jalǵasa beredi.
Memlekettik qyzmetshilerdiń biliktiligin arttyrý máselesi áli de ózekti. Úmitkerdi kyzmetke taǵaıyndaǵan kezde onyń kásibı jáne moraldyq qasıetterin muqııat eskergen jón. Burynǵy jumysyn qalaı atqarǵany da qaperde bolýy kerek. Merıtokratııa qaǵıdattarynan eshkim bas tartqan joq. Bul baǵyttaǵy jumystyń aıaq alysy jaman emes. Qazir memlekettik organdardyń bári kadr jónindegi biryńǵaı aqparattyq júıege kóshti.
Endi Úkimet pen Memlekettik qyzmet isteri agenttigi bıýdjetten qarjylandyrylatyn mekemelerdiń kadr máselesine qatysty jumysyn tolyq avtomattandyrýy kerek.
TOǴYZYNShY. Qoǵamda zań men tártip ıdeologııasyn tereń ornyqtyrý qajet.
Tsıfrlyq tehnologııalardyń kúndelikti ómirimizge jappaı enýi túrli alaıaqtardyń kóbeıýine ákep soqtyrýda. Oǵan bárimiz kýá bolyp otyrmyz. Sondyqtan, qazir qarjy jáne ekonomıka negizderin bilý, qarapaıym tsıfrlyq daǵdylardy meńgerý asa mańyzdy bolyp tur. Osy rette «Amanat» partııasy usynǵan «Qaryzsyz qoǵam» jobasyn atap ótkim keledi. Azamattardyń qarjylyq saýatyn arttyrýǵa arnalǵan osy jobaǵa byltyr 65 myń adam qatysty. Al, bıyl odan da kóp adam qatysady.
Mektepterde, joǵary oqý oryndarynda qarjylyq jáne tsıfrlyq saýattylyq negizderin úıretetin bilim baǵdarlamasyn engizý qajet. Bul jumysty Úkimet qarjy salasyn retteý organdarymen birge atqarýy kerek. Munyń bári azamattarymyzdyń ártúrli alaıaqtardyń quryǵyna túsip qalmaýyna múmkindik beredi.
Quzyrly organdardyń bári zańǵa baǵynatyn jurtqa zardabyn tıgizip jatqan alaıaqtyqqa jáne sol sııaqty basqa da zańsyz áreketterge qarsy batyl sharalar qabyldaýǵa tıis.
Qazir «Quqyq buzýshylyqtardyń aldyn alý týraly» zań jobasy ázirlenip jatyr. Osy zańnyń talaptaryn oryndaý úshin qoǵam men memlekettik apparat kúsh jumyldyrýy kerek. Sonda ǵana jaǵdaıdy túzetip, zań ústemdigin jáne azamattardyń qaýipsizdigin qamtamasyz ete alamyz.
Kez kelgen qoǵamnyń, sonyń ishinde bizdiń qoǵamnyń da basty uǵymdarǵa negizdelgen suranystary – ádildik jáne qaýipsizdik. Osy negizgi suranystardyń tolyǵymen ótelýi memlekettiń tıimdi jumys isteıtinin aıqyn kórsetedi.
Elimizde aýqymdy reformalar kezeń-kezeńimen júzege asyrylyp jatyr. Saıası jańǵyrýdyń nátıjesinde azamattarymyzdyń óz oıy men pikirin ashyq aıtyp, memlekettik sheshimder qabyldaý úderisine aralasýyna jol ashyldy. Sondaı-aq áleýmettik-ekonomıkalyq turǵydan tereń ózgerister jasalyp jatyr.
Azamattarymyzdyń quqyǵyn qorǵaý salasynda keshendi sharalardy qolǵa aldyq. Negizgi maqsat – ádiletti qoǵam qurý jáne sonyń arqasynda damýdyń sara jolyna túsken ozyq el bolý. Sondyqtan biz osy baǵyttaǵy mańyzdy reformalardy jalǵastyramyz, júıeli jumysty toqtatpaımyz.
Taǵy bir másele – azamattardyń qaýipsizdigi. Jeke adamnan bastap tutas qoǵamnyń qaýipsizdigin qamtamasyz etý – memleket úshin strategııalyq mańyzy bar basymdyq.
Kóptegen elde, tipti keıbir damyǵan memleketterdiń ózinde qylmys pen tártipsizdik órship turǵanyna qaramastan, biz sońǵy jyldary qaýipsiz qoǵam qurý jolynda edáýir jetistikke jettik. Kóshedegi, qoǵamdyq oryndardaǵy qylmys pen zańsyzdyq tyıylyp keledi. Degenmen arqany keńge salýǵa bolmaıdy.
Meniń basty mindetimniń biri – Qazaqstandy qaýipsiz ári jaıly elge aınaldyrý. Quqyq qorǵaý organdaryna jáne basqa da jaýapty mekemelerge azamattardyń qaýipsizdigin barynsha qamtamasyz etý júkteldi.
Іshki ister mınıstrligi usaq buzaqylyq pen vandalızmnen bastap, sheteldikterdiń zańsyz kóship kelýine jáne basqa da aýyr qylmystarǵa qatań tosqaýyl qoıyp, dereý jolyn kesýge mindetti. Quqyqtyq memlekette qylmys álemine oryn joq, qaraqshylyqty túp-tamyrymen joıý qajet. Túrli ekstremısterdiń, onyń ishinde ásire dinshilderdiń de elge iritki salatyn áreketterine qatysty ustanym dál osyndaı bolýǵa tıis.
Quqyq qorǵaý organdary kásibılik, batyldyq jáne tabandylyq tanytýy kerek.
Jol apattary qoǵamnyń zor alańdaýshylyǵyn týǵyzyp otyr. Jyl basynan beri jol-kólik oqıǵasynan 1300-den astam adam qaza bolyp, 16 myńnan astam azamat zardap shekti. Adamdar kún saıyn jol ústinde qazaǵa ushyrap jatyr. Olardyń arasynda tutas otbasylar da bar.
Jol-kólik ınfraqurylymyn jaqsartý jáne ıntellektýaldyq júıeni engizý arqyly jol qaýipsizdigin qamtamasyz etýge bolady. Bul – jergilikti ǵana emes, respýblıkalyq joldarǵa da qatysty másele.
Osy salaǵa jaýapty mekeme avtokólikterdiń tehnıkalyq jaǵdaıyna tıisti baqylaý jasaýy qajet.
Júrgizýshilerdi daıarlaý deńgeıiniń de tómendep ketkeni jasyryn emes. Júrgizýshi kýáligin arnaıy oqymaı-aq alatyn jaıttar bar. Úkimet, ákimder, Іshki ister mınıstrligi batyl qadam jasaýy kerek. Depýtattar bul máseleni nazarda ustaýǵa tıis.
Ásker qatarynda zań men tártiptiń saqtalýy – aıryqsha mańyzdy mindet.
Jastar áskerge Otan aldyndaǵy boryshyn óteýge barady. Jas sarbazdarymyz óz mindetin alańsyz oryndaýy úshin ásker qatarynda, eń aldymen, temirdeı tártip bolýǵa tıis. Qarýly kúshter men basqa da kúshtik qurylymdar osy talapty múltiksiz oryndaýy qajet. Ár ata-ana áskerge ketken balasyn memleketke senip tapsyrady. Sondyqtan sarbazdardyń densaýlyǵy men qaýipsizdigine, eń aldymen, armııa basshylyǵy jáne quqyq qorǵaý mekemeleriniń basshylary jaýapty.
Taǵy bir mańyzdy mindet – esirtki saýdasyna jáne nashaqorlyqqa qarsy kúres. Bul – ulttyń genetıkalyq qoryn aman saqtap qalý máselesi degen sóz. Biz osyǵan deıin qajetti zańnamalyq sharalardy qabyldadyq. Biraq, naqty nátıjege qol jetkizdik deýge áli erte. Árbir memlekettik qurylym, ásirese, quqyq qorǵaý organdary tıimdi jumys istep jatyr dep aıta almaımyz. Esirtki máselesi ýshyǵyp barady.
Biz zań men tártip, bilim men parasat ústemdik etetin qoǵam qurýymyz kerek. Azamattary, ásirese jastary mádenıetti, jańashyl ári jasampaz ulttyń upaıy túgel. Sondyqtan biz órkenıetti el bolýǵa kedergi jasaıtyn jaǵymsyz ádetterden arylýymyz kerek. Men bul týraly Ulttyq quryltaıdyń otyrysynda aıttym. Eldiń bolashaǵyna kesirin tıgizetin bes keselge toqtaldym. Sodan beri birshama jumys atqaryldy. Vandalızmge, lýdomanııaǵa tosqaýyl qoıatyn zańdar qabyldandy. Veıpke, ıaǵnı elektrondy temekige tyıym salyndy. Qabyldanǵan sharalardyń nátıjesi qazirdiń ózinde kórinip jatyr. Áleýmettik keseldiń bárimen tutas jurt bolyp jumyla kúresý qajet.
Halqymyz qashanda keń peıilimen, toleranttylyǵymen erekshelengen. Elimizdiń basty qundylyǵy – birlik pen kelisim eń aldymen, osy qasıetterdiń arqasynda saqtalyp otyr. Qazaqstanda tiline, dinine, ultyna, áleýmettik jaǵdaıyna jáne basqa da sebepterge baılanysty eshkimge eshqandaı qysym jasalmaıdy, jasalýy da múmkin emes. Árıne, mundaı jaıttar ara-tura kezdesedi. Biraq bul kóbine jekelegen adamdardyń saýatsyzdyǵy men jaýapsyzdyǵynan bolyp jatady. Quqyq qorǵaý organdary árdaıym zań arqyly mundaı oqıǵalardyń jolyn kesedi.
Buǵan qosa bizge belgili keıbir teris pıǵyldy adamdar, onyń ishinde shetelde júrgender de bar, máseleni ýshyqtyrý arqyly qoǵamdyq pikirge yqpal etkisi keledi, elimizge orynsyz shúıligedi.
Qazaqstannyń qoǵamynda da, bıliginde de eshqandaı «fobııa» buǵan deıin bolǵan emes, qazir de joq, bolashaqta da bolmaıdy. Sondyqtan aqsha úshin el ishine iritki salýdy kózdeıtin mundaı jymysqy áreketterden túk shyqpaıtyny anyq.
Biz úılesimdi, ádiletti ári turaqty qoǵam qurý isin jalǵastyra beremiz.
Biz – ozyq oıly ultpyz. Sondyqtan alysty kózdep, túrli arandatýshylyq áreketterden bıik turýymyz, parasatty el ekenimizdi tanytýymyz jáne tek zańǵa arqa súıeýimiz kerek.
Ylǵı da keıin qaıyrylyp, ótkenmen ómir súrýge, burynǵy júıeden nemese saıası tulǵalardan kiná izdeı berýge bolmaıdy. Óz halqyńnyń tarıhyn bilý kerek, biraq odan tek eńseńdi túsirip, ózgege ókpe artýǵa sebep izdemeý qajet. Qandaı qasiretti bolsa da, ótken oqıǵalardan, eń aldymen, taǵylym ala bilgen jón. Biz keleshekke senimmen kóz tigip, elimizdiń ósip-órkendeýi men damýyn oılaýymyz qajet. Men bul týraly únemi aıtyp kelemin.
Taǵy da qaıtalap aıtamyn: bizdiń qoǵamymyzda zań men tártip ústemdik qurýǵa tıis. Bul – búkil qoǵamnyń jáne ár adamnyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge qatysty eń basty talap. Biz sonda ǵana Ádiletti, Taza jáne Qaýipsiz Qazaqstandy qura alamyz. Osy strategııalyq maqsatymyzǵa jetý úshin elimizdiń beıbit ómir súrýine jáne turaqty damýyna qolaıly syrtqy jaǵdaı qalyptastyrýymyz qajet. Bul – qazirgi asa kúrdeli geosaıası ahýal kezinde óte joǵary kásibılikti talap etetin dıplomatııanyń mindeti.
Qazaqstan beıbit jáne teńgerimdi syrtqy saıasatty qatań ustanyp keledi. Elimizdiń egemendigi men táýelsizdigin nyǵaıtý, sheteldegi azamattarymyzdyń quqyqtaryn qorǵaý, ulttyq múddelerimizdi ilgeriletý, ekonomıkaǵa ınvestıtsııa tartý – dıplomattarymyzdyń basty mindeti. Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymynyń Jarǵysyn qatań ustana otyryp, kóp jaqty yntymaqtastyq ornatýǵa qashanda daıyn ekenin pash etip keledi. Elimiz halyqaralyq qaýipsizdik jáne turaqtylyq máselelerin sheshýge belsendi atsalysady.
Biz Birikken Ulttar Uıymy men basqa da halyqaralyq uıymdardyń terrorızmge, ekstremızmge, zańsyz kóshi-qonǵa, klımattyń ózgerýine jáne ózge de qaýip-qaterlerge qarsy kúresý jolyndaǵy talpynystaryn quptaımyz. Sondaı-aq Birikken Ulttar Uıymynyń bitimgerlik qyzmetin, qarýsyzdanýǵa qatysty bastamalaryn barynsha qoldaımyz, qarýly qaqtyǵystardy dıplomatııalyq jolmen sheshý qajet dep sanaımyz.
Astanada Qazaqstannyń tóraǵalyǵymen Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńeske, Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyna, Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna, Túrki memleketteri uıymyna múshe elder basshylarynyń sammıtteri sııaqty birqatar mańyzdy halyqaralyq is-shara ótti. Bizge qoldaý kórsetkeni úshin odaqtastarymyz ben seriktesterimizge shynaıy rızashylyǵymyzdy bildiremiz.
Qurmetti otandastar!
Qazir álemde qandaı túbegeıli ózgerister bolyp jatqanyn bilesizder. Ekonomıkalyq, saıası, klımattyq jáne basqa da jahandyq, aımaqtyq aýqymdaǵy qaýip-qaterler az emes. Osyndaı jaǵdaıda kúndelikti sharýamen qatar strategııalyq mańyzy bar kóptegen máseleni sheshýimizge týra keledi. Árıne, bir mezette barlyǵyna birdeı resýrsymyz jetpeıtini anyq.
Eshkim de bárin taban astynda ózgerte almaıdy. Jyldar boıy sheshimin tappaı kelgen máseleler bar. Biz eshteńeni jasyrmaı, bárin búkpesiz ashyq aıtamyz. Qanshalyqty kúrdeli bolsa da, barlyq máseleni júıeli ári batyl túrde sheship kelemiz.
Aldymyzda aýqymdy jumys tur. Turaqty áleýmettik-ekonomıkalyq órleýdi qamtamasyz etý, azamattardyń jasampazdyq áleýetin tolyq ashý jáne halyqtyń ál-aýqatyn arttyrý – memlekettiń mańyzdy mindeti.
Úkimet músheleri, ákimder, depýtattar jáne barsha qoǵam ókilderi árdaıym otanshyldyq ıdeıasyna adal bolýǵa tıis. Ár is elge degen janashyrlyq nıetpen jasalýy kerek. Árbir qadamymyz elge paıdasyn tıgizýi qajet. Biz elimizdiń baılyǵyn únemdep paıdalansaq, tabandy eńbek etsek, salyq tólesek, óz ónimderimizdi satyp alatyn bolsaq, túrli jobalarǵa ınvestıtsııa salsaq, memleketimizdiń qýatyn arttyra túsemiz. Demek Otanymyzǵa da, otbasymyzǵa da paıdamyz tıedi degen sóz.
Biz qıyndyqtarǵa moıymaı, barlyq máseleni birtindep, baıyppen sheshýimiz kerek. Munyń bári halyqtyń turmys-tirshiligine ǵana emes, qazirgi bulyńǵyr zamandaǵy elimizdiń taǵdyryna da tikeleı áser etedi.
Bizdiń uzaq merzimge arnalǵan damý jolymyz – aıqyn. Bıik maqsattarymyz bar. Oǵan jetý úshin, eń aldymen, el birligin saqtaı bilýimiz kerek. Bir-birimizge qoldaý bildirip, qurmet kórsetýimiz qajet.
Biz – berekeli birliktiń arqasynda túrli synaqtan súrinbeı ótken halyqpyz. Aldaǵy ýaqytta da solaı bolmaq. Bárimiz bir el bolyp, ádiletti jáne damyǵan Qazaqstandy birge quraıyq. Sonda árkim óz eliniń kirpishi bolyp qalanyp, arman-muratyna jete alady.
Ár adamǵa jáne barshaǵa birdeı múmkindik beretin memleketti, ıaǵnı Ádiletti Qazaqstandy bolashaq urpaqqa amanat etý – barshamyzǵa ortaq mindet.
Men Memleket basshysy retinde osy mindetti oryndaýǵa bar kúsh-jigerimdi salamyn. Sizder de ortaq maqsatqa jetý úshin tabandy eńbek etesizder dep senemin.
Qasterli Otanymyz – Qazaqstan órkendeı bersin!
Halqymyz aman bolsyn!
