Qasym-Jomart Toqaev: Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń tarıhy baı jáne bolashaǵy jarqyn
Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev reseılik «Izvestııa» gazetine suhbat berdi. Kazinform oqyrman nazaryna suhbat mátinin usynady.
– Jaqyn kúnderi Siz Reseı Prezıdenti Vladımır Pýtınmen kelissóz júrgizesiz. Sońǵy ýaqytta sizder turaqty kezdesip júrsizder. Atap aıtar bolsaq, 7 qazanda Máskeýge saparmen keldińiz, 13 qazanda Bishkekte ótken TMD-ǵa múshe memleketter basshylarynyń keńesine qatystyńyzdar. Sol jerde de Reseı Federatsııasynyń Prezıdentimen júzdestińiz. Eki el arasyndaǵy qatynastardyń damýyna qandaı baǵa beresiz? Aldaǵy kelissózder barysynda nendeı máselelerge basa mán beriledi?
– Shyn máninde, bizdiń Vladımır Vladımırovıch Pýtınmen kezdesýimiz turaqty sıpat alyp keledi. Bul Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy qatynastardyń mán-mazmuny baı ári joǵary deńgeıde ekenin aıqyn kórsetedi. Ekijaqty kezdesýlerde nemese ıntegratsııalyq birlestikter aıasyndaǵy kópjaqty kelissózderde bolsyn, talqylaıtyn másele jetkilikti. Reseı Prezıdenti – barlyq saladan jan-jaqty habardar ári bilikti tulǵa. Onyń jahandyq jáne óńirlik protsesterge kózqarasy kóp jaǵdaıda qazirgi álemdik ahýalǵa yqpal etedi.
Syndarly saıasat jáne ózara tıimdi nátıjege umtylys – Qazaqstan men Reseı dıalogynyń negizgi ereksheligi. Biz árdaıym reseılik seriktesterimizdiń ustanymyna nazar aýdarýǵa tyrysamyz, olar da bizdiń pikirimizdi eskeredi.
Ózińizge málim, bıyl HHІ ǵasyrdaǵy tatý kórshilik jáne odaqtastyq týraly shartqa qol qoıylǵanyna 10 jyl tolady. Qazaqstan men Reseı halyqtary arasyndaǵy dostyqtyń tarıhy tereńde jatyr, ǵasyrlar qoınaýynan tamyr tartady. Degenmen 2013 jyly qol qoıylǵan memleketaralyq sharttyń sımvoldyq máni zor. Óıtkeni bul qazaq-orys baılanystarynyń keleshegine jol ashady. Elderimiz arasyndaǵy tatý kórshilik jáne odaqtastyq qatynastarǵa negizdelgen yntymaqtastyqtyń tarıhy baı jáne bolashaǵy jarqyn dep baǵalaımyn.
Reseı Prezıdentimen Astanada ótetin aldaǵy kezdesýdiń kún tártibi óte aýqymdy. Biz ekijaqty saıası, saýda-ekonomıkalyq, mádenı-gýmanıtarlyq yqpaldastyq máselelerin jan-jaqty talqylaımyz dep josparlap otyrmyz. Halyqaralyq uıymdar men ıntegratsııalyq qurylymdar aıasyndaǵy baılanystardyń aspektilerin de qarastyramyz. Álemdegi ahýaldyń qazirgi jaı-kúıi men damý perspektıvalary jóninde pikir almasamyz.
Sonymen qatar Óńiraralyq yntymaqtastyq forýmyna qatysamyz. Bul – aımaqtar men eki el kásipkerleri arasyndaǵy tikeleı baılanystardy nyǵaıtýǵa yqpal etetin biregeı ári óte tıimdi format. Bıyl Qazaqstannyń Qostanaı qalasynda atalǵan jıyn 19-shy ret ótkiziledi. Іs-sharanyń taqyryby – aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy yntymaqtastyq. Forým Reseı Prezıdentiniń Qazaqstanǵa aldaǵy sapary sekildi tabysty ótedi dep senemin.
– Qazan aıynda Siz Vladımır Pýtınmen jáne Shavkat Mırzıeevpen birge Reseı gazyn Qazaqstan aýmaǵy arqyly Ózbekstanǵa tasymaldaý jobasyn iske qosý rásimine qatystyńyz. Sizdiń elińiz úshin bul bastama qanshalyqty mańyzdy? Qazirgi ýaqytta Reseımen birlese taǵy da qandaı iri ekonomıkalyq jáne ınvestıtsııalyq jobalar júzege asyrylyp jatyr? Jýyq arada qandaı jobalar qolǵa alynbaq? Sizdiń oıyńyzsha, munaı-gaz jáne beıbit maqsatta qoldanylatyn atom salalaryndaǵy yqpaldastyqtyń damý perspektıvalary qandaı?
– Gaz salasy memleketterimizdiń ornyqty áleýmettik-ekonomıkalyq progresinde erekshe ról atqarady. Sondyqtan Reseıdiń kógildir otynyn tasymaldaý isi jobaǵa qatysýshy barlyq taraptyń múddesine saı keledi. 7 qazanda iske qosylǵan bul joba Qazaqstannyń gaz tasymaldaý ınfraqurylymyn keńeıtýge jáne jańǵyrtýǵa, Ortalyq Azııanyń aımaqtyq turaqtylyǵy men energetıkalyq qaýipsizdigin nyǵaıtýǵa, elderimizdiń óndiristik damýyna, bıznes-ahýaldy jaqsartýǵa, sondaı-aq azamattardyń turmys deńgeıin arttyrýǵa tyń serpin beredi.
Biz ózimizdiń tranzıt áleýetimizdi tolyqqandy paıdalanýǵa múddelimiz jáne Reseı gazyn tasymaldaý kólemin odan ári ulǵaıtýǵa daıynbyz.
Bıyl 1 qarashada ótken Halyqaralyq gaz forýmynda Qazaqstan Úkimeti men «Gazprom» arasynda Strategııalyq yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıyldy. Bul – 15 jylǵa deıingi kezeńdi qamtıtyn ózara tıimdi seriktestik josparyn ázirleýge jáne júzege asyrýǵa baǵyttalǵan uzaqmerzimdi qujat.
Qazaqstan men Reseıdiń munaı salasyndaǵy yntymaqtastyǵy burynnan tabysty damyp keledi. Elimizde «Lýkoıl» jáne «Tatneft» sııaqty reseılik kontsernder jemisti jumys istep jatyr.
Bıyl aqpan aıynda «QazMunaıGaz» ben «Lýkoıl» Kaspıı teńiziniń qazaqstandyq bóligindegi «Qalamqas teńiz», «Hazar», «Áýezov» ken oryndaryn ıgerý jobasy boıynsha birqatar kelisim jasady.
Budan bólek, 2022 jyly «Kazakhstan Petrochemical Industries (KPI)» munaı hımııasy kesheniniń qurylysy aıaqtaldy. Ol álemde polıpropılen óndiretin eń iri on kásiporynnyń qataryna kiredi. Atalǵan jobaǵa reseılik «Sıbýr» kompanııasy da qatysady.
2022 jyly Saran qalasynda «Tatneft» kompanııasynyń qatysýymen avtomobıl dóńgelekterin shyǵaratyn «KamaTyresKZ» zaýyty salyndy.
Eki eldiń aýmaǵy arqyly tasymaldanatyn munaıdyń úlesi aıtarlyqtaı zor. Qazaqstan munaıynyń 80 paıyzǵa jýyǵy Reseı aýmaǵy arqyly (Kaspıı qubyr jelisi konsortsıýmy) syrtqy naryqqa eksporttalady.
Sol sııaqty Reseı munaıy Qazaqstan aýmaǵy arqyly QHR-ǵa jetkiziledi. 2033 jylǵa deıingi kezeńde 100 mıllıon tonnadan astam Reseı munaıyn tasymaldaý josparlanyp otyr.
Beıbit maqsatta qoldanylatyn atom salasyndaǵy yqpaldastyq – energetıkalyq yntymaqtastyǵymyzdyń negizgi baǵytynyń biri.
Elimizde AES salýǵa qatysty túrli pikir aıtylyp júr. Bir jaǵynan, Qazaqstannyń atom energetıkasyn damytý áleýeti mol. Elimiz tabıǵı ýran óndirý kólemi jóninen álemde birinshi oryn alady. Sondaı-aq ıadrolyq otyn komponentterin óz elimizde óndiremiz jáne ýrandy ızotopty baıytý jónindegi qyzmetterge qol jetkize alamyz. Úlbi metallýrgııa zaýytynyń bazasynda Qytaıdyń atom elektr stantsııalary úshin daıyn ıadrolyq otyn shyǵarylady.
Ekinshi jaǵynan, kóptegen azamattar men sarapshylar atom stantsııasynyń qaýipsizdigine kúmán keltiredi. Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń aýyr qasiretin eskersek, muny túsinýge bolady. Qazaqstan aýmaǵynda AES salý máselesinde Reseı tarapynyń járdem berý usynysyn joǵary baǵalaımyz. Áıtse de AES qurylysy jónindegi túpkilikti sheshim referendým qorytyndysy boıynsha qabyldanady.
Men 2019 jylǵy saılaýaldy baǵdarlamamda asa mańyzdy strategııalyq problemalarǵa qatysty sheshim referendým arqyly qabyldanady dep málimdegen edim.
Investıtsııalyq yntymaqtastyq týraly saýalyńyzǵa oraı myna nárseni aıtqym keledi. Sońǵy 18 jylda Reseıden Qazaqstanǵa kelgen tikeleı ınvestıtsııanyń jalpy kólemi 20 mıllıard dollardan asty. Óz kezeginde, Qazaqstannyń Reseıge quıǵan ınvestıtsııasy 6 mıllıard dollarǵa jýyqtady.
Investıtsııalyq yqpaldastyqtyń osylaısha oń qarqyn alýyna óndiristik kooperatsııanyń da septigi tıdi. Onyń aıasynda eki eldiń bıznes sýbektileri jalpy somasy 33,5 mıllıard dollar bolatyn 143 birlesken jobany júzege asyryp jatyr.
Jalpy somasy 3,2 mıllıard dollar bolatyn 30 mańyzdy joba sátti iske qosyldy. Qazirgi kezde mashına jasaý, metallýrgııa jáne hımııa ónerkásibi sekildi ekonomıkanyń mańyzdy salalarynda 40 joba júzege asyrylýda. Olardyń jalpy quny 16,6 mıllıard dollardy quraıdy ári 15 myńnan astam adamdy jumyspen qamtıdy.
Bir sózben aıtqanda, Qazaqstan-Reseı yntymaqtastyǵyn damytý úshin bul baǵytta mol áleýet bar.
– Batys elderi buryn-sońdy bolmaǵan mólsherde sanktsııa saldy. Bul shekteýler kólik-logıstıka salasyna da áser etedi. Soǵan qaramastan Reseı men Qazaqstannyń atalǵan saladaǵy yntymaqtastyǵy tabysty órkendep keledi. Mysaly, eki el «Soltústik – Ońtústik» kólik dálizin damytyp otyr. Osy baǵyttaǵy yqpaldastyqtyń keleshegine qandaı baǵa beresiz?
– Qazaqstannyń teńizge shyǵatyn joly joq. Sondyqtan Parsy shyǵanaǵyndaǵy aılaqtarǵa deıin jetip, odan ári Úndistanǵa shyǵatyn «Soltústik – Ońtústik» kólik dálizi zor múmkindikterge jol ashady ári elimizdiń ekonomıkalyq damýyn órge súıreıtin lokomotıvtiń birine aınala alady.
Atalǵan baǵyt Eýrazııa qurlyǵyndaǵy kólik qatynastarynyń qurylymyn, tipti kooperatsııa men ózara qarym-qatynas deńgeıin túbegeıli ózgertýi múmkin.
«Soltústik – Ońtústik» dálizin damytý maqsatynda taraptar ınfraqurylymdy jańǵyrtý, termınaldardyń qýaty men jyljymaly quramnyń sanyn arttyrý, ákimshilik kedergilerdi alyp tastaý jáne tasymaldaýshylarǵa qolaıly jaǵdaı jasaý úshin úılesimdi jumys júrgizip keledi.
Qazaqstan men Reseıdiń ózara kólik baılanysyn, sonyń ishinde «Soltústik – Ońtústik» baǵytyn nyǵaıtý, saıyp kelgende, ózara saýda men ınvestıtsııa kóleminiń ulǵaıýyna oń yqpal eteri sózsiz.
Búginde halyqaralyq yntymaqtastyq baǵytynda kólik-logıstıka salasynyń mańyzy artyp keledi. Shyn máninde, álemde kólik baǵdarlaryna, logıstıkaǵa baqylaý ornatý úshin qyzý báseke júrip jatyr. Qazirgi kezde Eýrazııanyń jańa kólik qurylymy qalyptasýda. Muny oıdaǵydaı júzege asyrsaq, qatysýshy taraptardyń bári de ekonomıkalyq ári saıası paıdaǵa kenelmek.
Fızıkalyq ınfraqurylymnan bólek, taýar tranzıtine arnalǵan ortaq tsıfrlyq júıeni qalyptastyrý úshin naqty sheshimder ázirleý óte mańyzdy. Ol senimdi ári qoldanýǵa ońaı, ozyq tsıfrlyq tehnologııalarǵa negizdelgen sheshim bolýǵa tıis.
Qazaqstan bar múmkindigi men resýrsyn jumyldyryp, senimdi logıstıkalyq hab retinde qyzmet kórsetedi. Tasymaldanatyn júk kólemin arttyrý úshin óz aýmaǵymyzdaǵy temirjol jáne avtomobıl joldarynyń talapqa saı kelmeıtin tustaryn rekonstrýktsııalaýǵa ázirmiz.
– 13 qazanda Bishkekte ótken TMD memleketteri basshylary keńesiniń kezekti otyrysynda orys tiline qatysty halyqaralyq uıym qurý týraly shartqa qol qoıylyp, Jarǵysy bekitildi. Bul qurylymdy qurý jóninde Ózińiz bastama kótergenińiz belgili. Jalpy, uıym qyzmetinen ne kútesiz? Qazaqstan men Reseıdiń mádenı-gýmanıtarlyq saladaǵy, sonyń ishinde TMD aıasyndaǵy yqpaldastyǵy keleshekte qalaı damıdy dep oılaısyz?
– Ortaq mádenı-gýmanıtarlyq keńistik Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn biriktirýshi mańyzdy faktor bolǵan ári aldaǵy ýaqytta da solaı qala beredi. Bul baǵyttaǵy ózara tıimdi yntymaqtastyǵymyzdyń tabysty bolýyna birden-bir sebep – TMD elderi halyqtarynyń tilderi men orys tiliniń úılesimdi ári teńgerimdi damýy.
Búginde BUU-nyń resmı tilderiniń biri sanalatyn ári halyqaralyq til mártebesine ıe orys tili – memleketterimiz arasyndaǵy dostyq qarym-qatynasqa demeý bolatyn uıystyrýshy faktor. Sondaı-aq óńirlik kooperatsııany, yntymaqtastyq pen ózara senimdi nyǵaıtatyn pármendi qural rólin atqaryp otyrǵany jasyryn emes. Muny eshkim joqqa shyǵara almaıdy dep oılaımyn.
Orys tili jónindegi halyqaralyq uıym qurý týraly bastama kótergen kezde men álemdik tájirıbeni de basshylyqqa aldym. Kezinde frantsýz, nemis, ıspan jáne basqa da tilderdi damytý úshin osyndaı halyqaralyq uıymdar qurylǵan.
Myna nársege basa nazar aýdarǵym keledi. Orys tiline qatysty halyqaralyq uıym qurý ıdeıasy TMD elderiniń, sonyń ishinde Qazaqstannyń memlekettik til saıasatyna balama jasaý nıetinen týǵan joq. Uıymnyń quqyqtyq sýbekt retinde tanylýy jáne oǵan TMD-ǵa múshe emes ózge memleketterdiń qosylýyna ashyq bolýy mańyzdy.
Bıyl TMD aýmaǵynda Orys tili jyly bolyp jarııalandy. Munyń sımvoldyq máni zor. Sankt-Peterbýrg Dostastyq elderiniń 2023 jylǵy mádenı astanasy boldy. Ol TMD elderi arasyndaǵy mádenı baılanystardyń nyǵaıýyna zor úles qosty. Bul rette ekijaqty mádenı-gýmanıtarlyq qarym-qatynastar Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy yntymaqtastyqtyń mańyzdy baǵyty bolyp qala beredi.
Sońǵy kezderi bul saladaǵy yqpaldastyǵymyz aıtarlyqtaı jandana tústi. Qazaqstanda jáne Reseıde eki eldiń mádenıet kúnderi, Qazaqstan nemese Reseı kınosynyń kúnderi uıymdastyrylyp turady. Bıyl ótip jatqan «Orys maýsymy» jobasy elimizde kórermen yqylasyna bólendi. Sonymen qatar shyǵarmashylyq bilim berý, mýzeı-kitaphana isi salalaryndaǵy yntymaqtastyǵymyz nyǵaıyp keledi. Qazaqstannyń ártisteri men shyǵarmashylyq ujymdary Reseıde uıymdastyrylatyn mádenı is-sharalarǵa belsendi túrde qatysady.
Ózara qurmet pen eki eldiń múddesine saı keletin osynaý ıgi dástúr keleshekte de jalǵasady dep senemin. Qazaq mádenıetin álemge tanytý, sonymen qatar Reseıdiń ózine tán erekshe mádenıetin jaqynyraq bilý biz úshin mańyzdy.
Jalpy, TMD uıymynyń otyz jyldyq qalyptasý kezeńinde mádenıetaralyq dıalog Dostastyq keńistigindegi mádenı jáne gýmanıtarlyq ortaq qundylyqtardy taratý isinde mańyzdy ról atqarǵany sózsiz. Bul baǵytty TMD-nyń rýhanı birliginiń arqaýy, elderimiz men halyqtarymyzdyń arasyn jalǵaǵan «altyn kópir» dep sanaımyn.
– Qazaqstan Respýblıkasynda keıingi kezderi Reseıdiń birqatar joǵary oqý ornynyń (MIFI, Gýbkın atyndaǵy Munaı jáne gaz RMÝ) fılıaldary ashyldy. Eki el arasynda orta, kásiptik jáne bastaýysh bilim salalaryndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtý jóninde qandaı josparlar bar?
– Qazirgi ýaqytta Reseıde 60 myńnan astam qazaqstandyq stýdent bilim alyp alyp jatyr. Bul ózge eldermen salystyrǵanda áldeqaıda kóp.
Budan Reseı joǵary oqý oryndarynyń bilim áleýeti joǵary ári suranysqa ıe ekenin baıqaýǵa bolady. Sonymen qatar mundaı tańdaý jasaýǵa terrıtorııamyzdyń jaqyndyǵy, tildik kederginiń joqtyǵy, oqý aqysynyń qoljetimdiligi, oqytýshylar quramynyń biliktiligi, kóptegen bilim ordasynyń keńes kezeńinen beri qalyptasqan bedeli men ataǵy yqpal etti.
Qazaqstanda tehnıkalyq beıindegi sheteldik jetekshi oqý oryndarynyń fılıaldaryn ashý jumystary júrgizilip jatyr. Bıyl elimiz Qazaqstan men Reseı úkimetteri arasynda jasalǵan Joǵary jáne joǵary oqý ornynan keıingi bilim berý mekemeleriniń fılıaldaryn teń negizde qurý jáne olardyń qyzmeti týraly kelisimdi ratıfıkatsııalady.
Sonyń nátıjesinde Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ bazasynda MIFI fılıaly, S.Ótebaev atyndaǵy Atyraý munaı jáne gaz ýnıversıteti bazasynda I.M.Gýbkın atyndaǵy Reseı memlekettik ýnıversıtetiniń fılıaly ashyldy. Kelesi jyly M.H. Dýlatı atyndaǵy Taraz óńirlik ýnıversıtetiniń janynan D.I.Mendeleev atyndaǵy Reseı hımııa-tehnıkalyq ýnıversıtetiniń fılıalyn ashý josparlanyp otyr.
Halyqtarymyzdyń tarıhı jáne mádenı jaqyndyǵyn eskersek, orta bilim berý salasyndaǵy yntymaqtastyqty keńeıtýge eki taraptyń da qyzyǵýshylyǵy bar. Qazaqstannyń ońtústik oblystarynda Qazaqstan-Reseı birlesken bilim berý mekemelerin ashý jóninde kelissózder júrgizilip jatyr.
Bul rette biz Reseıdiń Qazaqstanmen shekaralas, qandastarymyz kóp turatyn oblystarynda osyndaı mektepter ashýǵa múddelimiz.
– Qazirgi ýaqytta Qazaqstan Shanhaı yntymaqtastyq uıymyna tóraǵalyq etip otyr. Osy Uıymnyń aıasynda elderimizdiń ózara yqpaldastyǵy qalaı órbýde? Astana úshin ShYU qyzmetindegi qandaı salalar basymdyqqa ıe?
– Eń aldymen, Qazaqstan Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń teń quryltaıshysy ekenin atap ótkim keledi. ShYU – biz úshin kópjaqty óńirlik dıalogty damytatyn basym baǵyttyń biri.
Jıyrma jyldan astam ýaqyt boıy tabysty jumys istep kele jatqan uıym qazirgi tańda kún tártibi aýqymdy ári bedeldi kópjaqty platformaǵa aınaldy. Búginde orasan zor saıası-ekonomıkalyq, adamı jáne mádenı áleýetke ıe Shanhaı yntymaqtastyq uıymyn, shyn máninde, aımaqtaǵy qaýipsizdiktiń kepili, ózara tıimdi ekonomıkalyq yqpaldastyqtyń aýqymdy keńistigi jáne mádenı baılanystardyń senimdi dánekeri dep ataýǵa bolady.
Bul týraly bıyl shilde aıynda ótken ShYU sammıtinde aıttym. Bizdiń oıymyzsha, qazirgideı kúrdeli geosaıası jáne geoekonomıkalyq jaǵdaıda senimge, ózara tıimdi múddege, teńdikke arqa súıeıtin, mádenıetterdiń áralýandyǵyna qurmetpen qaraıtyn jáne qatar damýǵa umtylatyn «Shanhaı rýhynyń» myzǵymas irgetasyn nyǵaıtýǵa basymdyq berý kerek.
Bul rette Qazaqstan úshin ShYU-ǵa tóraǵalyq etý – zor mártebe ári úlken jaýapkershilik. ShYU tóraǵasy retinde biz uıymdaǵy ózara yqpaldastyqty budan da joǵary deńgeıge kóterýdi, onyń jumysynyń tıimdiligin odan ári arttyrýdy basty maqsat etip qoıdyq.
Osyǵan oraı óńirlik qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etý, kópjaqty yntymaqtastyqtyń saýda-ınvestıtsııalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq mazmunyn baıytý Qazaqstan tóraǵalyǵynyń basymdyqtary retinde jarııalandy.
Shanhaı yntymaqtastyq uıymyn odan ári damytýdyń kóptegen ózekti máseleleri men perspektıvalaryna qatysty elderimizdiń ustanymdary sáıkes keledi. Bul – ekijaqty seriktestiktiń nátıjeli ekenin bildiretin mańyzdy kórsetkish.
Jańa synaqtar men qaýip-qaterlerge tótep berý, kópjaqty ekonomıkalyq dıalog pen gýmanıtarlyq baılanystardy nyǵaıtý máselesindegi ustanymdarymyz ortaq.
ShYU-nyń Aqparattyq qaýipsizdik ortalyǵyn qurý jónindegi Qazaqstan usynǵan kelissózderdi ilgeriletýde Reseı belsendi ról atqarady. Sondaı-aq Almatyny ShYU-nyń týrıstik jáne mádenı astanasy, al 2024 jyldy uıym aıasynda Ekologııa jyly dep jarııalaý týraly usynysymyz qoldaý tapty.
Elderimiz ShYU men onyń negizgi organdarynyń qyzmetin odan ári jetildirý, sondaı-aq uıymnyń energetıka, ekonomıka, quqyq qorǵaý jáne ekologııa salalaryndaǵy ortamerzimdi kezeńge arnalǵan strategııalyq qujattaryn daıyndaý isinde kúsh biriktirdi.
Men Qazaqstan men Reseıdiń tabysty yntymaqtastyǵyna zor úmit artamyn. Bul kelesi jyly shilde aıyna josparlanǵan ShYU sammıtiniń tabysty ótýine septigin tıgizetini sózsiz.
Ol úshin aýqymdy ári júıeli jumystardy birlese atqarýymyz kerek. Bizdiń «Shanhaı rýhyna» beıildigimiz ben bir-birimizdi qoldaý nıetimiz yntymaǵymyzdy nyǵaıtyp, ShYU-ny damytý jónindegi ortaq tásilderdi ázirleýge yqpal etetinine senimdimin.
– Biz qazir qubylmaly zamanda ómir súrip jatyrmyz. Erte me, kesh pe birpolıarly álemnen kóppolıarly álemge aýysamyz. Álemdik ekonomıkalyq júıeniń ustyndary da ózgeriske ushyraýda. Osyǵan oraı keleshekke degen kózqarasyńyz qandaı?
– Kórip otyrǵanymyzdaı, zamanaýı kóppolıarly álemdi qalyptastyrý úderisi tym aýyr jaǵdaıda ótip jatyr. Dúnıejúziniń ár qıyrynda qaqtyǵystar, sanktsııalyq teketirester, saýda soǵysy órshigen jaǵdaıda bolashaqqa senimmen qaraý da qıyn.
Alaıda parasat pen yntymaq jikke bóliný men ózimshildikten ústem bolaryna senimdimin. Álem tarıhynda mundaı mysaldar jetkilikti. Túptep kelgende, jahan jurty uzaqmerzimdi beıbitshilik ornaıtyn kúnge jetedi. Ol úshin mynadaı eki shart mindetti túrde oryndalýǵa tıis. Atap aıtqanda, ózara ymyraǵa daıyn bolý jáne halyqaralyq quqyq normalaryn saqtaý. Munyń ekinshi bóligi – Qazaqstannyń syrtqy saıasattaǵy negizgi ustanymy.
Kez kelgen qaıshylyqty BUU Jarǵysynyń normalary men qaǵıdattaryna saı sheshýge bolatynyna kámil senemin. Bul qujatty álemdik qoǵamdastyq adamzat tarıhyndaǵy eń qanquıly soǵystan keıin qabyldady. Mundaı qasiret endi qaıtalanbaýy úshin halyqaralyq arenada bárine túsinikti, ortaq oıyn erejesi qabyldandy. Bul izgilik pen adamgershilik qaǵıdattarynyń zor jeńisi edi. Ázirge álem qaqtyǵystardy eńserýdiń budan artyq tásilin oılap tapqan joq.
Jer kólemi, qýaty men ekonomıkalyq áleýetine qaramastan, barlyq memleket teń. Halyqaralyq quqyq eshqandaı bura tartýsyz, teńdeı jáne bárine birdeı qoldanylady.
Sondyqtan ashýdy aqylǵa jeńdirip, halyqaralyq quqyq normalaryn múltiksiz saqtaǵan sátten bastap, álemde tepe-teńdik qaıta ornaıdy dep sanaımyn. Bul formýla saıası júıeler úshin de, qazirgi zamandaǵy ekonomıkalyq, ekologııalyq jáne gýmanıtarlyq máselelerdi sheshýde de ózektiligin joımaıdy.
Búginde biz halyqaralyq jaǵdaı shıelenise túsken shaqta ómir súrip jatyrmyz. Saıası qysym jasaý ádisteri, saýda jáne sanktsııalyq soǵystar aldyńǵy orynǵa shyqty. Bul halyqaralyq saýda júıesin túbi tyǵyryqqa tireıdi.
Biz buryn-sońdy bolmaǵan geosaıası bólshektený jáne áleýmettik-ekonomıkalyq turǵydan jikke bóliný jaǵdaıyna kýá bolyp otyrmyz. Saıasat pen ekonomıkada jahandyq jáne aımaqtyq deńgeıde ózgerister júrip jatyr. Bul memleketter men qurlyqtardyń qaýipsizdigine alańdaýshylyq týǵyzady.
Úılesimdi álemdik ekonomıka qurý úshin Jahandyq Ońtústik jáne Jahandyq Soltústik elderi ózara senimge, bir-biriniń múddesin qurmetteýge, sondaı-aq kópjaqty yntymaqtastyq qaǵıdattaryna negizdelgen ortaq mámilege kelýi kerek.
Osyndaı kúrdeli úderiste BUU mańyzdy ról atqarýǵa tıis. Qazirgi tańda ol barlyq adamzatty biriktiretin balamasy joq jalǵyz jahandyq uıym sanalady.
Bul oraıda túrli shekteýler men geosaıası bólshektenýdiń kúsheıýi BUU-nyń birligi men uıym mandatynyń ústemdigine nuqsan keltirip jatqanyn moıyndaýymyz qajet.
Uıymǵa qatysty synı pikirler kóbeıip keledi. Syn, negizinen, ishki reformalar jasaý qajettigine baılanysty aıtylyp jatyr. Jer sharynyń ár qıyryndaǵy daǵdarystardy retteýde BUU qaýqarsyzdyq tanytyp otyr.
BUU-ny jahandyq qaýipsizdikti saqtaıtyn, HHІ ǵasyrdyń syn-qaterlerine tótep beretin, qazirgi zamannyń túıtkilderin tıimdi sheshe alatyn negizgi kúshke aınaldyratyn ýaqyt jetti dep oılaımyn.
Uıymnyń kóptegen ınstıtýty qyrǵı-qabaq soǵys jyldarynda qurylǵandyqtan, olardyń jumys tásili tarıh qoınaýyna ketken dáýirge negizdelgen. Qaýipsizdik Keńesin reformalaý qajettigi aıqyn baıqalady. Muny Keńes quramyn keńeıtý arqyly júzege asyrýǵa bolady.
Shaǵyn jáne orta memleketter iri derjavalar arasyndaǵy altyn kópirge aınalyp, halyqaralyq turaqtylyq úshin tarıhı jaýapkershilik arqalady. Qaýipsizdik Keńesiniń aıasynda osyndaı memleketterdiń úni jarqyn shyǵyp, olardyń beıbitshilik pen qaýipsizdikti qamtamasyz etýde erekshe rólge ıe bolýy mańyzdy.
ShYU men BRIKS-tiń sońǵy sammıtterinde «Ádiletti álem men kelisimdi jaqtaıtyn dúnıejúzilik birlik týraly» bastama kóterdim. Ol jahandyq qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etý, demokratııa qaǵıdattaryna saı jáne ratsıonaldy saıası, halyqaralyq ekonomıkalyq tártipti qalyptastyrý úshin tıimdi progreske qol jetkizýdi kózdeıdi.
Yntymaqtastyqty nyǵaıtý úshin stereotıpterdi túbegeıli qaıta qaraý kerek. Ol ózara senimdi qalpyna keltirýge, qoldanystaǵy halyqaralyq mindettemelerdiń oryndalýyna kúsh salýǵa, sondaı-aq ornyqty jahandyq damýǵa yqpal etýge jáne álemdik saıasattaǵy ózekti máselelerdi sheshýge septigin tıgizetin naqty sharalar ázirleýge múmkindik beredi.
Qazirgi kezeńde tek konstrýktıvti dıalog pen memleketterdiń ujymdyq kúsh-jigeri, joǵary kásibı dıplomatııa ǵana álemdegi turaqtylyqty qalpyna keltiredi. Sonymen qatar BUU Jarǵysy negizinde barsha adamzattyń ıgiligine qyzmet etetin ádiletti halyqaralyq qatynastar júıesin qurýǵa yqpal etedi dep nyq senemin.
