Qara óleńniń qamqorshysy Orazaqyn Asqarǵa 90 jyl
ASTANA. KAZINFORM – Búgin – sanaly ǵumyryn týǵan ádebıetimizdiń tuǵyryn bıiktetýge arnaǵan aıaýly aqyn Orazaqyn Asqardyń týǵan kúni.
Orazaqyn Asqar osydan týra 90 jyl buryn, 1935 jyly mamyrdyń 16 kúni Qytaıdyń Shyńjań ólkesiniń Іle aımaǵynyń Múkeı-Qaratas degen jerinde ómir esigin ashady. Bastaýysh bilimdi Sarybulaq mektebi men Súıdin aýdandyq qazaq-qyrǵyz alǵan talapty jetkinshek 1950 jyly Qulja qalasyndaǵy Ahmetjan Qasymı atyndaǵy Bilim jurty gımnazııasyna oqýǵa túsedi. Bolashaq aqynnyń tyrnaqaldy týyndylary osy mezgilde jergilikti «Jańa jol» gazetinde jaryq kóre bastaıdy. Gımnazııany bitirgen soń Úrimji qalasyndaǵy Ulttar ınstıtýtynyń fılologııa fakýltetine joldama alady.
Bul Qytaıda kommýnıster bılikke kelip, uzaqqa sozylǵan azamattyq soǵysqa núkte qoıylǵan, aýmaly-tókpeli, alasapyran kezeńdi bastan keshken ólke qazaqtardyń saıası-rýhanı ómiri jańa arnaǵa oıysqan ólara shaq edi. Aqyndyǵymen ádebı ortaǵa jyldam tanylǵan jas stýdent ekinshi kýrsta oqyp júrgende birden Qytaıdaǵy qazaq baspasóziniń qara shańyraǵy – «Shynjań gazetine» jumysqa shaqyrylady. Osyǵan tuspa-tus, 1953 jyldyń mamyr-maýsym aılarynda qazaq tilindegi alǵashqy kórkem-ádebı basylym «Shynjań ádebıet-ıskýsstvosynyń» (qazirgi «Shuǵyla» jýrnaly) tuńǵysh sany oqyrman qolyna tıedi. Buǵan deıin básireli ádebı basylymy bolmaı kelgen qazaq aqyn-jazýshylary endi kósilip jaza bastaıdy. Sol úrkerdeı shoǵyrdyń ishinde Orazaqyn Asqardyń orny bir tóbe edi. Qazaq aqyndarynyń eki tomdyǵyna óleńderi enip, ólkedegi alǵashqy ádebı baıqaýda «Aq kógershin» atty óleńi top jarady. QQR-da baspadan shyqqan «Qazaq ádebıetiniń tarıhy» atty kóptomdyq akademııalyq eńbekte jıyrmaǵa ilinbegen jas aqyn Orazaqyn Asqar esiminiń arǵy bettegi kórkem poezııamyzdyń alǵashqy qarlyǵashtarynyń biri retinde Qytaıdaǵy qazaq jazba ádebıetiniń ýyǵyn shanshyp, shańyraǵyn kótergen kórnekti tulǵalardyń qatarynda atalýy tegin emes-ti.
1954 jyly Qytaıdaǵy Keńes odaǵy azamattarynyń erikti túrde tarıhı otanyna oralýyna múmkindik beretin úkimetaralyq kelisim jasalady. Qazaqqa náýbet bolyp kelgen ujymdastyrý jyldarynda jat elge aýa kóshken bosqyn aýylda týyp-ósken jas aqyn osy aqparatty estigen boıda týys-týǵany men naǵashy jurtyn úgittep, 1955 jyldyń 27 sáýirinde Qorǵas shekarasynan keńestik Qazaqstanǵa oralady.
Elim dep kelgen erke aqynnyń otty jyrlaryn ádebı orta, kózqaraqty oqyrman ystyq yqylaspen qabyldaıdy, Hamıt Erǵalıev syndy aǵa býyn aqyndardan bata alyp, Memlekettik kórkem ádebıet baspasynan shyqqaly turǵan «Qos júrek» atty ujymdyq jınaqqa óleńderi enedi. 1956 jyly QazMÝ-diń fılologııa fakýltetine túsip, Muhtar Áýezov, Beısembaı Kenjebaev, Zeınolla Qabdolov, Smet Keńesbaev sekildi ustazdardyń aldyn kórdi. 1961 jyly arnaıy suranyspen Qazaq SSR Ǵylym Akademııasynyń Sh. Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtyna kishi ǵylymı qyzmetker bolyp ornalasady. 1964-1970 jyldary Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń Ádebıetti nasıhattaý bıýrosynda nusqaýshy, Poezııa sektsııasynda orynbasar bolyp qyzmet atqarady. 1970-1984 jyldary Kitap palatasynda bólim meńgerýshi, odan 1995 jylǵa deıin «Jalyn» baspasynda poezııa bóliminiń aǵa redaktory boldy.
Aqynnyń alǵashqy jeke jınaǵy 1964 jyly «Tuńǵysh» degen atpen jaryq kórdi. Ár jyldary «Meıirim», «Beljaılaý», «Balqaraǵaı», «Órkesh», «Orbulaq», «Kúngeı», «Táýelsizdik tartýlary», «Derbestik des bergende» sekildi 40-tan astam kitaby baspadan shyqty. Onyń teń jartysy balalarǵa arnalǵan. «Qoryqtar álemine saıahat» dep atalatyn toptama óleńderi 1983 jyly Qazaqstan tabıǵat qorǵaý qoǵamynyń báıgesine ıe boldy. «Týǵan jerdiń kartasy» degen dastany 1974 jyly balalar men jastarǵa arnalǵan «Jalyn» baspasynyń jabyq konkýrsynda júldege ıe boldy.
Orazaqyn Asqar - halyqaralyq «Alash», Muqaǵalı atyndaǵy jáne Túrki álemi «Aqbozat» ádebı syılyqtarynyń laýreaty, «Táýelsizdiktiń 10, 20 jyldyǵy», «Eren eńbegi úshin» medaldarynyń ıegeri, Qazaqstan Respýblıkasynyń Mádenıet qaıratkeri.
Orazaqyn Asqar – poezııa ónerine tula boıymen, jan dúnıesimen adal aqyn. Onyń óleńderi maıdan qylshyq sýyrǵandaı náziktigimen, qyzdyń jıǵan júgindeı jınaqylyǵymen, syńǵyrlaǵan kúmisteı áýezdiligimen júrekke jyly tıedi.
Syrshyl, sýretker aqynnyń baǵasyn tanı bilgen Ǵafý Qaıyrbekov: «Orazaqynnyń aqyndyq ereksheligi tilinde, tabıǵı ajar, erkindik, naqtylyq pen jınaqylyq, ashyq sýret bar. Onyń qazaq poezııasynda óz joly bar, ol joldy kómeskilemeıtin, aspaıtyn, saspaıtyn, ózin-ózi jurt kózine baspaıtyn, úgittemeıtin, baıaý bolǵanymen tereń aǵysty, oıly tvorchestvosy bar talantty aqyn», - dep tujyrady.
Keıipkerimizdiń jerlesi, belgili aqyn, qoǵam qaıratkeri Aýyt Muqıbek Orazaqyn Asqardy «birtoǵa, ynta-shyntasymen shyǵarmashylyqqa berilgen, artyq-aýys sózi joq kisilikti jan edi» dep eske alady.
- Qazaq ádebıetinde otyz bestiń týmalary degen ózgeshe qubylys bar. 1935 jyly ómirge kelip, ádebıetimizdiń kókjıegin keńeıtýge qyzmet etken qurdastardyń qatary kóp. Tumanbaı Moldaǵalıev, Qadyr Myrza Áli, Jumeken Nájimedenov, Jaısańbek Moldaǵalıev, Ramazan Toqtarov, Ǵabbas Qabyshuly, Qalıhan Ysqaq, Medeý Sárseke bastaǵan úlken shoǵyrdyń bel ortasynda Orazaqyn Asqar keremet aqyndyǵymen kózge tústi. Ol óte sýretker aqyn boldy. Óleńderi tunyp turǵan sýret. Mysaly, «Nóser alys ketkende qyran qanat, ár saıdan sý túlkideı bulań qaǵad. Aq buzaýyn emizgen aq sıyrdaı, tur tumsyqtan úı jaqqa tuman qarap» nemese «Bitsin sózdiń basqasy, betkeıge kóz tastashy. Jińishkerip qalǵan qar, Sekildi attyń qasqasy» dep keletin jyr shýmaqtaryn tolqymaı, súısinbeı oqý múmkin emes. Men Orazaqyn aǵany ádebıetimizden oıyp oryn alǵan qabyrǵaly aqyn dep tanımyn, - deıdi Aýyt Muqıbek.
Aqynnyń aıtýynsha, Orazaqyn Asqardyń «Attastar» deıtin ataqty poemasy bolǵan. Alǵash Orazaqyn Asqar degen atpen basylym betterinde óleńderi jarııalana bastaǵan jas aqynǵa birde eldiń batys óńirinen hat keledi. Keıýanadan kelgen hattaǵy «Meniń balam soǵystan oralmaı qaldy, onyń da aty-jóni Orazaqyn Asqar edi. Gazetten seni kórsem, balam esime túsedi. Sen sol emessiń be, shyraǵym?» degen úmitke toly lebizge kóńili erigen aqjúrek aqyn kórkemdik sheshimimen tań qaldyratyn osy áserli, lepti poemany ómirge ákeledi. «Men-aq sizge bala bolaıyn» dep keletin jyr joldarynan Orazaqyn aǵanyń jany qandaı jaısań, jomart bolǵany anyq bilinedi.
Orazaqyn Asqardyń ult murasyna shynaıy janashyrlyqtan týǵan taǵy bir teńdessiz eńbegi - qazaq ádebıetiniń qaınar kózi ispetti qara óleń nusqalaryn el ishinen tirnektep jınap, jiliktep, jiktep, toptap, jıyrma myń joldan turatyn eki kitapty halyq qolyna tabystaýy edi. Bul eńbegi 1994 jyly Mádenıet mınıstrligi men Ǵylym akademııasy, Ádebıet ınstıtýty birigip jarııalaǵan aýyz ádebıetin jınaýshylarǵa arnalǵan báıgede 1-oryndy jeńip alǵanyn aıtpaı ketýge bolmas.
«Baýyrlas elderdiń qara óleńi qandaı bolady eken?» degen jaı qyzyǵýshylyqtyń jetegimen eńbekqor aqyn álem elderiniń halyqtyq jyrlaryna den qoıyp, qazaqsha aýdarmasyn jasaı bastaıdy. Sonyń arqasynda elý eldiń halyq jyrlary qazaq balalarynyń rýhanı ıgiligine aınaldy.
Balalar demekshi, Orazaqyn Asqar bul baǵytta da erinbeı eńbektenip, baldyrǵandardy aýzyna qaratqan baqytty aqyn boldy. Ol jaıynda Aýyt Muqıbek bylaı eske alady:
- Orazaqyn Asqar – qazaq balalar ádebıetiniń damýyna zor úles qosqan tulǵa. Men Tumanbaı aǵanyń qol astynda, «Baldyrǵan» jýrnalynda jumys istedim. Sonda Orazaqyn aǵanyń balalarǵa arnalǵan jyr shýmaqtary aı saıyn bolmasa da eki-úsh aıda bir marjandaı tizilip, órenderge jol tartatyn. Óleńderiniń tabıǵaty minsiz, sulý. Bala tiline beıim, bir oqyǵanda jattalyp qalatyndaı jum-jumyr, balabaqsha men bastaýysh synyp balalaryna atap soqqan óleńder Orazaqyn aǵanyń qalamynan týatyn. «Baldyrǵanǵa» kelip-ketip júrgende ol kisiniń aýzynan qulaq quryshyn qandyratyndaı salıqaly áńgimelerdi kóp tyńdadyq.
Orazaqyn Asqar - sondaı-aq «Gúlder álemi» dep atalatyn tanymdyq-tárbıelik kitaptyń avtory. Kitapta 300-ge jýyq gúldiń qazaqsha ataýy anyqtalyp, árqaısysyna óleńmen sıpattama beriledi. Bul rette aqyn naǵyz til janashyry, sóz zergeri retinde kózge túsedi.
Dostyqqa adal, joldastyqqa berik darqan júrekti Orazaqyn Asqardyń aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataevtiń muralaryn el-jurtqa nasıhattaýǵa qosqan úlesi óz aldyna bir tóbe. Ádebı ortada muqaǵalıtanýshy atanǵan Orazaqyn Asqar Maqataevtiń óleńderimen alǵash Úrimjide tanysady. Elge oralǵanda aýyldaǵy aqynǵa arnaıy sálem bere barady. Óleńge ǵashyqtyqtan bastalǵan ólmes dostyq Muqaǵalı aqyn ómirden ótkende Orazaqyn aǵanyń moınyna amanat bolyp artylady. Orazaqyn Asqar aǵa-dosy týraly estelikter aıtýdan eshqashan jalyqqan emes. Muqaǵalı murasyn ómiriniń sońyna deıin áspettep, halyqqa úgittep ótti. Muqaǵalı Maqataevtiń tórt tomdyǵyn baspaǵa daıyndady, «Muqaǵalı muraty» atty qoljazbalar jınaǵyn basyp shyǵardy.
- Orazaqyn Asqar jyldar boıy Maqataev muralaryn jınaýmen, retteýmen, baspaǵa daıyndaýmen aınalysty. Muqaǵalıdyń qaıtys bolǵannan keıin basylyp shyqqan kitaptarynyń barlyǵy derlik Orazaqyn aǵanyń qolynan ótti. Keńestik tsenzýranyń kesirinen kezinde Maqataevtiń jınaqtarynda kúzelip ketken, qysqaryp qalǵan shýmaqtar bolǵan jáne ol az bolmaǵan. Táýelsizdik jyldary Orazaqyn Asqar Muqaǵalıdyń jınaqtaryn túp nusqasymen qaıta jáne muqııat salystyryp, tsenzýraǵa ushyraǵan jyr shýmaqtary men sóz tirkesterin orny ornyna qoıyp, tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirýge aıryqsha eńbek etti, - deıdi Aýyt Muqıbek.
Halyqqa qaltqysyz eńbek etken aıaýlyq aqynnyń muralary el-jurtymen birge jasaı beretinine senimiz.