Qańtar oqıǵasynyń ekonomıkalyq zardabyn joıa aldyq pa
Bıyl Qańtar oqıǵasynyń ótkenine 3 jyl boldy. Degenmen sol kúnderdiń qoǵam qundylyqtaryna, adam ómirine jáne eldiń ekonomıkasyna qanshalyqty zııan tıgizgenin saralap otyrýǵa týra keledi. Biz búgin atalǵandardyń úshinshisin, ıaǵnı, oqıǵanyń ekonomıka salasyna tıgizgen keri áserin baǵamdap, odan bergi ýaqytta ne ózgergenin taldaımyz.
Tolyǵyraq taqyrypqa qatysty Kazinform tilshisiniń saraptamasynan oqyńyz.
Shyǵyn mólsheri men ótelýi
Ár qalada sherý kezinde búlingen ǵımarattar nemese kásipkerlik nysandar az bolǵan joq. Áıtse de eń mol shyǵyn Almaty qalasynda tirkeldi. Ákimdiktiń bizge bergen aqparaty boıynsha, 2022 jylǵy tártipsizdik kezinde shaharda 300-den astam shaǵyn jáne orta bıznes nysandary qıraǵan. Onyń 120-sy dúken, 100-den astamy keńse, taǵy 80-i qoǵamdyq tamaqtaný oryndary. Al tonalǵan nysandar sany myńnan asypty.
Bul shyǵyndar kásipkerlerden buryn, turǵyndardyń ózderine de aýyr tıgen edi. Nege? Mysaly, ákimdik qalada jumys istep jatqan ár 10 turǵynnyń 6-y shaǵyn jáne orta bıznes salasynda eńbek etetinin jetkizdi. ıAǵnı, qyzmet etýshilerdiń 60 paıyzy zalal ótelgenshe turaqty tabysynan qaǵylǵanyn boljaı alamyz.
Buǵan qosa, qala ákimdiginiń ǵımaraty, áýejaı da qıraǵanyn bilemiz. Shyǵyndardyń barlyǵy el ekonomıkasyna keri áser etti, óıtkeni ótemaqynyń basym bóligi memleket qarjysynan berildi. Ákimdik ǵımaraty 2023 jyly kúzde qalpyna keltirilip bitti, respýblıkalyq bıýdjetten jóndeý jumystaryna 17 mlrd teńge jumsalǵan. Al áýejaı basshylyǵy ótemaqy alýdan bas tartty.
Áıtpese áýejaıǵa tıgen zardap az emes edi. 2023 jyly 11 shildede Qańtar oqıǵasy kezinde Almaty áýejaıy ǵımaratyn basyp almaq boldy degen aıyppen 5 adamǵa sot úkimi shyqty. Atalǵan iste áýejaıǵa 313 mln teńge zalal kelgeni belgili boldy.
2022 jyldyń shildesinde Almaty ákimdigi zardap shekken shaǵyn jáne orta bıznes ókilderiniń 1594 ótinimi maquldanǵanyn, sonyń negizinde kásipkerlerge 14,5 mlrd teńge tólengenin jarııa etti. Budan bólek, kóligi qıraǵan nemese órtegen 143 azamatqa 566,7 mln teńge ótemaqy berilgen.
Bir qalamen shektelmeı, el aýmaǵyn túgel qamtyr bolsaq, 2022 jyldyń naýryzynda Úkimet basshysynyń orynbasary Roman Sklıar Qańtar oqıǵasy kezinde shaǵyn jáne orta bızneske 38,6 mlrd teńge zalal kelgenin málimdegen. Al Almaty, Shymkent, Jambyl, Qyzylorda, Atyraý, Aqtóbe jáne Shyǵys Qazaqstan oblystarynda memlekettik organdardyń 42 ǵımaraty búlinip, shyǵyn 30 mlrd teńgege baǵalandy.
Batys pen shyǵysty jalǵaýshy kópir
Oqıǵadan beri ýaqyt toqtaýsyz ótýde, mol shyǵyn bolǵanyna qaramastan, tártipsizdikterden keıin el ekonomıkasy tez ońalyp úlgerdi dep aıtýǵa negiz bar. Ásirese, eki basym baǵytty ańǵarýǵa bolady. Birinshisi, logıstıkalyq salanyń damýy bolsa, ekinshisi, shet elderde jatqan aktıvterdiń qaıtarylýy. Aldymen birinshisiniń jaı-kúıine kóz júgirtsek.
Ortalyq Azııada jatqan Qazaqstan Eýropa pen Qytaı arasyn jalǵaıtyn kópir ekeni, sonyń arqasynda logıstıka salasyn damytý arqyly qarjy túsimin molaıtýǵa bolatyny buryn da aıtylatyn. Degenmen 2022 jylǵy Qańtar oqıǵasynan keıin elimiz buny is júzinde belsendi atqarýǵa kóshti. Sózimizdi ekonomıst Saparbaı Jubaev ta rastaıdy.
– Jalpy, túrli jaısyz oqıǵalar men álemdegi geosaıası jaǵdaı kúrdelengennen keıin Qazaqstannyń transporttyq-logıstıkalyq áleýeti arta bastady. Bir jaǵynan Ortalyq Azııaǵa kóp múmkindik ashyp kelgen Transsibir temir jol baǵytynyń sanktsııalarǵa baılanysty jumysy báseńdegeni bizge túrtki boldy.
Qytaı men Eýropa arasynda 600 mlrd dollarlyq múmkindikke ıe saýda baılanysy bar. Mine, kári qurlyqtaǵylar ortalyq jolmen, Qara teńiz, Kavkaz, Kaspıı arqyly Qytaıǵa shyǵýdy qup kóredi. ıAǵnı, tikeleı Qazaqstannyń qatysýymen. Biz kezinde Batys Qytaı – Batys Eýropa jolyn túzdik. Endi temir jol Qorǵas pen Quryq portynyń arasyn jalǵaýy kerek. Qazir Qazaqstan osyndaı jobalarǵa ınvestıtsııa salyp, tasymaldy kóbeıtýge áreket jasap jatyr, – deıdi sarapshy.
Jubaevtyń aıtýynsha, bul jobalar az ýaqytta bite qoımaıdy, barlyǵy kúrdeli jumystar. Degenmen Qytaı istiń tez aıaqtalýyna múddeli. Sebebi Transkaspıı halyqaralyq kólik dálizine qyzyǵýshylyq mol. Al eger sátti júzege assa, Qazaqstanǵa tasymaldaýdan keletin valıýtalyq túsimder kóbeıedi.
– Biz osydan 10 jyldaı ýaqyt buryn ózimizdiń júkterdi shet elderge tasymaldaýǵa 12 mlrd dollardaı shyǵyndap júrdik. Óıtkeni ashyq teńizge shyǵatyn múmkindik joq. Al elimizdiń shekarasymen ótken júkterden túsetin aqsha 6 mlrd dollar boldy, ıaǵnı, shyǵynnyń jartysyn ǵana óteıtin edi. Bul óz kezeginde eksport pen ımport balansyndaǵy keri kórsetkeshterge sebep bolatyn.
Keıingi jyldarda biz júk tasymaly arqyly keletin valıýtalyq túsimderdi 10 mlrd dollardyń shamasyna jetkizdik. Endigi maqsat – osy túsimderdi molaıta berý. Qytaıdyń «Bir beldeý, bir jol» saıasaty arqyly Jibek jolyn qaıta jandandyrsaq, Reseıdiń Taıaý Shyǵysqa shyǵatyn eksportyna jol asha alsaq, keleshekte tranzıttik áleýetpen kóp dúnıeni jaqsartýǵa bolady, – dep qorytyndylady sózin ekonomıst.
Qaıtarylǵan aktıvter el ıgiligine jarap jatyr
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2022 jylǵy 26 qyrkúıekte Zańsyz shyǵarylǵan aktıvterdi memleketke qaıtarý jónindegi Jarlyqqa qol qoıdy. Mundaǵy jumystardy kúsheıte túsý úshin 2023 jyldyń shilde aıynda «Zańsyz satyp alynǵan aktıvterdi memleketke qaıtarý týraly» zań qabyldanǵan. Ol zańda iri sybaılas jemqorlyqqa jáne ákimshilik-bılik resýrstary sýbektilerimen birikken olıgopolııalyq toptarǵa qarsy sharalar, halyqaralyq standarttarǵa sáıkes aktıvterdi qaıtarýdyń tásilderi aıqyndaldy.
Osy kezeńge deıin Qazaqstanǵa tıesili, biraq shetelde jatqan 1,1 trln teńge qaıtaryldy. Bul árıne az qarjy emes, áli de qaıtarylýǵa tıis soma budan kóp bolýy múmkin. Jalpy zańsyz alynǵan qarjy jáne basqa da aktıvterdi qaıtarýǵa qatysty jumystyń nátıjesinde 2022 jyldan beri memleket qazynasyna 2 trıllıon teńgeden astam (4,1 mıllıard dollar) qarajat tústi.
Negizi aktıvterdi qaıtarý mehanızmi úsh satydan turady. Birinshisi – Premer-Mınıstr jetekshilik etetin komıssııa. Quramynda Parlament depýtattary, qoǵam qaıratkerleri, Úkimet músheleri, memlekettik organdardyń birinshi basshylary bar. Komıssııada aktıvterdi qaıtarý joldary men qabyldanatyn sharalar júıesine qatysty usynystar jasaqtalady.
Ekinshisi, Bas prokýratýranyń janynan qurylǵan Aktıvterdi qaıtarý jónindegi komıtet. Joǵaryda atalǵan komıssııanyń zańsyz ıemdenilgen aktıvterdi anyqtaý, tekserý jáne qaıtarý jónindegi ýákiletti jumysshy organy. Sońǵysy, «Qaıtarylǵan aktıvterdi basqarý kompanııasy» JShS.
Kompanııa múlik nemese zat túrinde kelip túsken aktıvterdi saqtaýmen jáne ótkizýmen aınalysady. Al aqsha men baǵaly qaǵazdar túrindegi aktıvter tikeleı Qarjy mınıstrligine qatysty Arnaıy memlekettik qorǵa túsedi. Basqarýshy kompanııa da ózderine saýda-sattyqtan túsken aqshany osy qorǵa aýdaryp otyrady.
Munda shoǵyrlanǵan qarajat búkil el boıynsha áleýmettik-ekonomıkalyq jáne ınfraqurylymdyq jobalardy iske asyrýǵa baǵyttalady. ıAǵnı, tikeleı halyq ıgiligine jaratylady. Mektep nemese aýrýhana, áleýmettik ınfraqurylymdardyń qurylysyn jedeldetedi. Al baqylaýdy Joǵary aýdıtorlyq palata júzege asyrýda.
Buǵan deıin Kazinform oqıǵanyń hronologııasyn jınaqtap kórgen edi.
Sondaı-aq QR Prezıdenti Teleradıokesheni Qańtar oqıǵasynyń úsh jyldyǵyna arnalǵan eki derekti fılm túsirgenin habarlaǵan bolatynbyz. «Qańtar hronologııasy» fılmi memlekettik tóńkeris áreketiniń hronologııasyn baıandaıdy jáne «Úsh jylda Qazaqstan qoǵamy qalaı ózgerdi?» degen basty suraqqa jaýap beredi.
Qazaqstandyqtar Qańtar oqıǵasyndaǵy kútpegen betburystardy, eldiń ondaǵan qalasyn qamtyǵan narazylyqtardy qalaı sıpattaıdy jáne qalaı esine alady? «Kýáger» jańa derekti fılmi osy jaıynda baıandaıdy.