Qant dıabeti, onkologııa, mı jumysy – Oftalmolog-dárigerler kózden qandaı aýrýdy anyqtaıdy
Jyl saıyn qazan aıynyń ekinshi beısenbisinde Búkilálemdik kórý qabileti kúni atalyp ótedi. Bul kúni kórý qabiletiniń mańyzy týraly túrli is-sharalar ótedi. Osy oraıda QR Prezıdenti is basqarmasynyń Medıtsınalyq ortalyǵynyń oftalmolog-dárigeri Yrzyq Jarylqasynova Kazinform agenttigine suhbat berip, kóz aýrýlarynyń aldyn alý, gadjetter dáýirinde kóz janaryn saqtaý jóninde suhbat berdi.
− Yrzyq Shyńǵysqyzy, eń aldymen sizdi kásibı merekeńizben quttyqtaımyz! Bul kúni respýblıkada qandaı is-sharalar ótedi? Turǵyndarǵa tegin skrınıngter uıymdastyryla ma?
− Dúnıejúzilik kórý kúni qarttar kúnimen sáıkes keledi. Óıtkeni biz tutas qazan aıynda qarttarǵa qamqorlyq jasaımyz, tekserýge shaqyramyz, barlyq qyzmet qunyna 10% jeńildik jasalady. Sonyń nátıjesi boıynsha emdeý men dıagnostıka túrlerine joldama beremiz. Aldyńǵy jyldary Ashyq esik kúnin ótkizip turatynbyz, ıaǵnı glaýkomany erte anyqtaý, kózdiń qysymyn ólsheıtin arnaıy kúnder bolatyn.
Sondaı-aq tekserý kezinde biz árqaısysyna paıdaly broshıýralar taratamyz. Keıde patsıentterdi shaqyryp, salaýatty ómir salty týraly dárister ótkizemiz. Onda kózi qalaı kútý kerek, tamshylardy durys qoldaný, aýrýdy erte anyqtaý boıynsha aqyl-keńes beremiz. Qazir bizge basqa óńirlerden, tipti jaqyn shet elderden kóptegen adamdar arnaıy keledi. Óıtkeni bizdiń aýrýhana óte jaqsy jabdyqtalǵan jáne kez kelgen kóz aýrýyn 100% dáldikpen dıagnostıkalaýǵa bolady.
− Aýrýhana týraly aıtyp berińizshi, sizderde qandaı jańa tehnologııalar bar? Sosyn Mindetti áleýmettik-medıtsınalyq saqtandyrý arqyly qandaı qyzmetter kórsetiledi?
− Mindetti áleýmettik-medıtsınalyq saqtandyrý júıesinde oftalmologııa boıynsha negizinen kóz otalary jasalady. Olar – glaýkoma jáne katarakta otalary, ártúrli kózishilik lınza úlgilerin ımplantatsııalaý arqyly katarakta fakoemýlsıfıkatsııasyn jasaý jáne vıtreoretınaldy otalar, shyny tárizdes deneni aýystyrý jáne kózdiń torly qabyǵynyń bólinýine arnalǵan operatsııalar.
Joǵaryda aıtqanymdaı, bizdiń aýrýhanada eń ozyq jabdyqtar shoǵyrlanǵan. Biz otyrǵan kabınette qurylǵylardyń 20-ǵa jýyq túri bar. Olardyń bári Germanııa men Japonııada óndirilgen, dáldigi joǵary, tekserýdi jyldam júrgizetin apparattar.
Máselen, bizde tsıfrlyq fýndýs-kamera sııaqty biregeı qurylǵy bar. Ol úshin arnaıy kóztamshy qajet emes, qarańǵyda kózdiń qarashyǵy keńeıedi jáne kamera kóz túbin, torly qabyǵyn tolyǵymen túsirip úlgeredi. Bul sýretti dáriger ǵana emes, patsıent te kóredi, ondaǵy salystyrý múmkindigi arqyly naýqastyń ózine kózde qandaı ózgerister bolǵanyn túsindirýge bolady.
Oǵan qosa, kórý júıkesiniń torly qabyǵynyń aýrýlaryn erte anyqtaýǵa arnalǵan optıkalyq kogerentti tomograf bar. Bul tomograf torly qabyqtyń barlyq qabatyn zertteıdi, ıaǵnı biz torly qabyqtyń mıkronǵa deıin juqarǵanyn nemese qalyńdaǵan, isiný, qan quıylý bolǵan-bolmaǵanyn bile alamyz jáne emdeýden keıin qandaı ózgerister bolǵanyn egjeı-tegjeıli kóre alamyz.
− Deni saý adamdar jylyna neshe ret kózin teksertip turý kerek? Esińizde qalǵan qıyn ota nemese erekshe jaǵdaılar boldy ma?
− HHІ ǵasyrdyń negizinen vızýaldy júktememen baılanysty ekenin, gadjetterdiń ómirimizge dendep engenin eskersek, balalar men eresekter jylyna bir ret kózin teksertýi kerek dep esepteımin. Biraq 40 jastan asqanda túrli aýrýlardyń paıda bolý qaýpi bar, sondyqtan kózge qandaı da bir shaǵym bolsa, birden dárigerge júgingen jón. Glaýkoma makýlodıstrofııasy sııaqty aýrýlardy jylyna 2-3 ret tekserip turamyz.
Sosyn kóz tamshylaryn qatań túrde dáriger keńesimen ǵana alý kerek. Kóptegen adamdar kózi aýyrsa, dárihanaǵa baryp, farmatsevten tamshy suraıdy. Al farmatsevtiń oftalmologııalyq bilimi joq, kóp jaǵdaıda durys tańdap bere almaıdy. Mysaly, naýqastyń kózi qyzarsa, ınfektsııa tústi me, qurǵap ketti me álde kóz sharshady ma – naqty sebebin anyqtaý kerek. Al dárihanalar jaı ǵana tamyr taryltatyn tamshylardy beredi. Patsıent kózdiń ýaqytsha jaqsarǵanyna qýanady, biraq onyń artynda basqa ózgerister jatady. ıAǵnı mundaı uzaq tamshylary úzbeı qoldansa, kózdiń qan aınalymy buzylady jáne qurǵatyp jiberedi. Sondyqtan tamshylar dárigerdiń nusqaýymen ǵana usynylady.
Bizdegi otalardy Kóz mıkrohırýrgııasy bólimi jasaıdy. Men negizinen otaǵa deıin jáne keıin kózde qandaı ózgerister bolatynyn baqylap otyramyn. Árıne otadan keıin barlyǵynyń derlik kórý qabileti jaqsarady. Degenmen «Akademık aýrýy» degen qyzyq qubylys týraly aıtyp bereıin. Bul aýrýmen negizinen joǵary bilimdi adamdar, mı júktemesi joǵary, basshylyq qyzmettegi, esepshiler men oqytýshylar jıi aýyrady. Olarda 65 jastan keıin qarttyqqa baılanysty makýlodıstrofııa baıqalady, ıaǵnı olar kózdiń buldyraýy, eshteńe oqı almaý, qara daq nemese zattardyń burmalanyp kóringenin aıtyp shaǵymdanady. Biz olardy apparattar arqyly zertteımiz, qan ketý, isiný bar-joǵyn anyqtaımyz. Eger dymqyl túri bolsa – kózge arnaıy ıne egemiz, angıogenez ıngıbıtorlaryn engizemiz, sodan keıin isiný joǵalady, naýqastar qalypty kórip, oqı bastaıdy. Al eger qurǵaq túri bolsa, kózge jattyǵýlar jazyp beremiz, quramynda lıýteıni bar dári-dármek pen taǵamdarǵa keńes beremiz. Qan aınalymyn jaqsartý úshin kúnine 10 myń qadamǵa deıin qozǵalýdy usynamyz.
Bul jerde kózdiń tutas aǵzamen tyǵyz baılanysty múshe ekenin basa aıtqym keledi. Adamnyń kózi saý bolmasa, denesi de saý emes. Tipti aǵzadaǵy qant dıabetin eń aldymen oftalmolog dárigerler kózdiń qańtamyrlary arqyly baıqaıdy. Odan basqa, onkologııa, mıdyń ózgerýi, ateroskleroz syndy aýrýlardy oftalmologtar birinshi bolyp kóredi.
− Qazirgi ýaqytta elimizde qandaı kóz aýrýlary keń taralǵan? Qandaı da bir statıstıka bar ma?
− Iá, ondaı statıstıka bar, sý jańa derekterdi qazir aıta almaımyn, biraq sońǵy 2-3 jylda jastar men balalar arasynda refraktsııa anomalııasy kúrt ósken. ıAǵnı bul mıopııa (alysty nashar kórý), astıgmatızm, syǵyrlyq, gıpermetropııa aýrýlary. Olar nemen baılanysty? Birinshiden, úlken júkteme, 1-synyptaǵy balalar onlaın rejımde oqıdy, gadjette, kompıýter aldynda uzaq otyrady, kúndizgi jaryqtyń ózi kózge kóp salmaq salady. Balalardyń kompıýterine, gadjetine tyıym salý múmkin emes, sebebi bul – zaman aǵymy.
Bizdiń kez kelgen múshemiz qubylmaly rejımde jumys isteıdi, ıaǵnı bulshyqet tyryssa, ony bosańsytý, tynys alý men tynys shyǵarý sekildi sharshaǵan kózdi de jıi demaldyrý kerek, jypylyqtap, kózdi qatty jumyp, shaǵyn jattyǵýlar jasaýǵa bolady. Kózge arnalǵan taǵy bir jaqsy jattyǵý – alysqa qaraý. Al kompıýterme jumys isteıtin keńse qyzmetkerleri ár 45 mınýt saıyn sý ishken jón, kózdi ashyp-jumyp nemese jypylyqtatýy da paıdaly. Sondaı-aq adam uzaq ýaqyt boıy jeldetilmeıtin, jasandy jaryqtandyrylǵan bólmede bolsa, kóz qurǵaı bastaıdy, mundaı jaǵdaıda kózdi ylǵaldandyryp, quramynda gıalýron qyshqyly bar arnaıy tamshy alýǵa bolady.
−Qazir balalarda týa bitti astıgmatızm kóp kezdesetini aıtylyp júr. Jalpy, kórý qabiletiniń nasharlyǵy tuqym qýalaı ma?
− Qazaqstanda týa bitti astıgmatızm bar. Biraq onyń mólsheri shekten aspaǵan, olardy durys dıagnostıkalaý qajet. Iá, genetıka bizdiń densaýlyǵymyzdy 30% deıin áser etedi dep esepteledi, ıaǵnı áke men ananyń 23 hromosomasy ártúrli kombınatsııalarda jınalýy múmkin, tipti egizderde bul gender qandaı kombınatsııada bolatyny belgisiz. Biraq buǵan yqpal etetin syrtqy faktorlar da bar. Mysaly, týabitti astıgmatızm kóz qabyǵynyń formasynyń ózgerýine baılanysty. Biraq bul kóbinese uryqtyń jatyrda ornalasýyna, bosanýdyń kesar tiligi nemese tabıǵı jolmen bolýyna, omyrtqasyna baılanysty, eger moıynnyń qısaıýy bolsa, bir kóz ekinshisinen álsireýi múmkin. Kóz úshin uıqy da óte mańyzdy, biz balanyń qalaı uıyqtaǵanyn, túni boıy gadjetpen otyrmaǵanyn anyqtap suraımyz. Syrtqy formasy boıynsha shyntaǵy men ıyǵynyń túzýligine qaraımyz, ózgerister bolsa, osteopatqa nemese moıyn-alqym massajyna jiberemiz.
− Jas analarǵa, júkti áıelderge balanyń kórý qabileti jaqsy bolýy úshin qandaı keńes berer edińiz? Sábizdi kóp jese, kórý qabileti shynymen jaqsaryp kete me álde bul mıf pe?
− Anyǵynda, sábizdi jeý kórý qabiletin túzetpeıdi, biraq kózdiń jaqsy kórýine múmkindik beredi jáne vıtamın alýdyń bir túri ǵana, óıtkeni onyń quramynda karotınoıdter bar. Máselen, soǵys ýaqytynda ushqyshtarǵa ushar aldynda bir staqan qarajıdek jegizgeni aıtylady, óıtkeni qarajıdekte lıýteın kóp jáne bul ymyrt kezinde kórýdi jaqsartady dep oılaǵan.
Qazir kóptegen jas ana bala jylamaýy úshin qoldaryna uıaly telefondy berip qoıady. Balanyń kózi áli jaqyn qashyqtyqtaǵy júktemege beıimdelmegen, sondyqtan kórý qabileti kúrt nasharlaýy múmkin. Balanyń ózi +4 gıpermetropııamen dúnıege keledi, ol bárin úlkeıtilgen túrde bulyńǵyr etip kóredi jáne bir jasqa tolǵansha barlyq zatty tóńkerilgen kúıde kóredi. Sondyqtan balaǵa túrli tústi úlken oıynshyqtar alý qajet. Ony jaqyn jerge emes, alystaý etip ilgen jón, qarańǵy emes, jaryq jerde oınaýy kerek. Kóbirek serýendep, alys qashyqtyqtarǵa qaraýy kerek, kóshede aǵashtarǵa, qusqa qarasa, kózi talmaıdy. Al eger telefonǵa, jaqyn zattarǵa kóp qarasa, ıaǵnı úıden shyqpasa, kózge shamadan tys júkteme túsedi.
Oǵan qosa, bala barlyq dárýmendi ýaqytynda alyp otyrýy kerek. Ana sútimen emizý óte paıdaly bolmaq. Odan keıin de qosymsha tamaq túrinde kókónister, jemister, et túrlerin ratsıonǵa qosyp otyrý qajet. Balalar da, eresekter de jetkilikti kaltsıı alýy kerek, ol úshin sút, súzbe, irimshik jeý kerek. Aqýyz alý úshin et, taýyq eti, balyq tutynǵan jón. Túrli tústi jemister men kóknisterde kóptegen dárýmen bar. Kaltsıı bizge myqty súıekter men aqýyz qabyǵyn beredi, al basqa komponentter kóz torynyń jumysyna jaqsy áser etedi.
− Kóz týraly taǵy qandaı mıfterdi aıtar edińiz? Máselen, dánekerleý-balqytý jumystaryna qaraýǵa bolmaıdy dep jatady. Sosyn kózge shaı paketterin basatyndar bar...
− Iá bul ras, dánekerleýshi mamandar kóz qabyǵyn kúıdirip almaý úshin arnaıy kózildirik kıedi. Eger kenetten úı jaǵdaıynda kúıik paıda bolsa, shaımen nemese salqyn sýmen dymqyl dáke basý kerek. Mundaı jaǵdaıda kartopty úkkishten ótkizip, qoımaljyńyn kózge qoısa, isinýdi, titirkenýdi qoıdyrady. Kózdiń mańyzdy nukteleri tobyq jaqta da bar. Sondyqtan kóz qysymy joǵary adamdar aıaǵyn vannaǵa salyp, tobyq aınalasyna massaj jasaı alady. Árıne kúrdeli jaǵdaılarda dárigerge júgingen jón.
Kompıýterge arnalǵan kózildirikter de mıf emes, shynymen paıdaly. Gadjet ekrandaryna qaraǵanda kózdi jypylyqtatýdy azaıtamyz, al tabıǵatta kóz jasy qabaty jańarýy úshin 4 sekýnd saıyn kózdi qaǵyp otyrý kerek. Osylaısha adamda qurǵaq kóz sındromy nemese kompıýterlik sındrom paıda bolady, alystan nashar kóre bastaıdy. Túbindegi nátıje – mıopııa jáne kózildirik bolmaq. Kompıýter kózildirigi sapaly áınekpen, jarqyraýǵa qarsy, kók tústi tolyǵymen buǵattaıtyn bolsa, kózdi jaqsy qorǵaıdy.
− Taǵy bir ózekti taqyryptardyń biri lazerlik ota bolyp otyr. Ol jóninde daý-damaı kóp, biri otany júktilikke deıin, ekinshisi – bosanǵannan keıin jasaýǵa keńes berip jatyr. Bul ota jóninde tolyǵyraq aıtyp berińizshi?
− Lazerlik túzetý – astıgmatızmdi, refraktsııa anomalııasyn emdeýdiń zamanaýı ádisi. Birneshe mınýtta kózildikten arylý týraly jarnamasy óte belsendi júrip jatyr. Biraq lazerlik ota jasatýǵa bolmaıtyn qatań kórsetilimder de bar. Eń aldymen tolyq tekserýden ótip, kózdiń mólsherin, jaqynnan kórýshiliktiń keń taralmaǵanyn anyqtap alǵan jón. Sosyn 18-21 jasqa deıin kóz qalyptasady, sondyqtan otany 21 jastan keıin jasatqan durys. Kóz ornyqqtan jáne 2 jylda kóz aýrýy órshimegen bolsa, patsıent lazerlik túzetýge jiberiledi.
Al eger kóz qabyǵy tym juqa, kórý qabileti jyldam nasharlaǵan adamdar barlyq oftalmologııalyq tekserý jasatqany jón, ýltradybystyq tekserý men pahımetrııa jasatýy kerek. Júktilikke qatysty dárigerlerdiń pikiri ekige jaryldy, degenmen mamandardyń kópshiligi lazerlik túzetýdi júktilikke deıin jasatýǵa keńes beredi. Óıtkeni oftalmolog torly qabyqtyń bir bóligine ǵana emes, bekitilgen jerine de qaraıdy. Qandaı da bir álsiz jerler bolsa, lazermen nyǵaıtady. Sodan keıin kórý qabileti nashar bolǵan qyzdar da tabıǵı jolmen bosana alady.
−Jasandy kirpik, permanentti tatýaj, blefaroplastıka syndy sulýlyq protsedýralary kórý qabiletine áser ete me?
− Eger bul protsedýralar saýatty jasalsa, onda olar kózge áser etpeıdi. Bul – kózdiń janyndaǵy kosmetıkalyq protsedýra. Blefaroplastıka kózdi qurǵatýy múmkin, sebebi kóz mólsheri ádettegiden ulǵaıady da, termomagınaldy bezderdiń qysymy da artady. Jastarda asa kóp qıyndyq týyndamaýy múmkin. Al 40 qyryq jastan keıingi ota bolsa, qurǵaqtyq sezilse, óz dárigerimen keńesip, kózdi ylǵaldandyratyn tamshy alýy kerek shyǵar.
Barlyq oftalmolog aılar boıy turatyn jasandy kirpikterge qarsy, tipti óte taza jabystyrylǵan kirpiktiń ózi úlken ózgerister týdyrady. Jasandy kirpik jabystyrylatyn jerde meıbomıı bezderiniń joldary bar. Olar kózdiń shyryshty qabaty keýip qalmaý úshin ár 4 sekýnd saıyn kóz jypylyqtaǵanda maı bólip otyrady. Jasandy kirpik uzaq turýy úshin áıelder sý tıgizbeýge tyrysyp, az jýynady. Teriniń maıy da bólinýin toqtatpaıdy, osylaısha demodeks keneleriniń tirishilik etýine óte qolaıly orta jasalady. Bul keneler kirpikti jeıdi, kóz aınalasyn qyshytady, arty qabynýǵa ulasýy múmkin. Sondyqtan, jasandy kirpikti az ýaqytqa jabystyryp, mindetti túrde makııaj ketiretin suıyqtyqtarmen kirpiktiń jelimi men maıyn jaqsylap ketirý kerek. Kózdiń aınalasyna maıly kremder qoldanýǵa bolmaıdy, óıtkeni bul da keneniń kóbeıýine yqpal etedi. Jalpy kóz aınalasyna arnalǵan kremder suıyqtaý bolady.
−Suhbat sońynda ózińizdiń ómir jolyńyz týraly bilgimiz keledi. Oftalmologııa salasyn tańdaýǵa ne sebep boldy? Kóz aýrýlaryn emdeýde Qazaqstan qaı deńgeıde tur?
− Men 1989 jyldan beri osy salada jumys istep kelemin, 35 jylǵa jýyq eńbek ótilim bar. Bala kezimnen qýyrshaqtardyń kózine ıne egýge tyrysyp, ota jasap oınaıtyn edim. Qaraǵandydaǵy kóz aýrýlary kafedrasyna oqýǵa kelip, kóz túbin alǵash kórgenimde tutas planetany kórgendeı áser aldym. Adamnyń kózi arqyly búkil aǵzasynyń jaı-kúıin bilýge bolady. Ǵaryshkerlerdi nemese áskerı qyzmetshiler men sportshylardy irikteý kezinde ırıdodıagnostıka ádisine súıenip, kózdiń nurly qabyǵyna qaraıdy. Oqýdan keıin Shymkent qalasyndaǵy kóz aýrýhanasyna jumysqa barǵanymdy ómirimdegi úlken sáttilik dep esepteımin. Óıtkeni onda 160 tósek-oryn boldy. Balalar bólimi, arnaıy glaýkoma bólimi, katarakta bólimi, jaraqattar men qabyný sekildi barlyq bólimde qundy tájirıbe jınaqtadym, aǵa mamandardyń tálimin aldym. Keıinirek, Chelıabi, Sankt-Peterbýrg, Máskeý, Kıev qalalarynda biliktiligimdi arttyrdym. Mamandyǵymdy óte jaqsy kóremin. Óıtkeni kóz – eń aıaýly, eń ádemi, eǵ názik ári eń mańyzdy múshemiz.
Qazaqstandaǵy oftalmologııa óte joǵary deńgeıde dep aıta alamyn, tipti keıbir patsıentter bizge Fınlıandııadan, Amerıkadan, Germanııadan keledi. Óıtkeni shetelde medıtsına óte qymbat, al bizde tıimdi baǵaǵa tolyq dıagnostıkalyq, sapaly qyzmet kórsetiledi. Shetelde olar jaı ǵana sıpattama qaǵazyn alýy múmkin. Al bizdiń dárigerler dıagnozdy jan-jaqty túsindirip, em sońyna deıin qoldaý kórsetedi. Mundaı qarym-qatynasty sheteldikter óte joǵary baǵalady.
Oftalmologııa aıasy tar mamandyq bolǵandyqtan, elimizde kadrlar tapshylyǵy bar dep oılaımyn. Dárigerdiń jalaqysy óte tómen bolǵan jyldary jastarymyz munaı, ekonomıka, zań salalaryna ketip qaldy. Medıtsına salasyn tańdaǵan jastar da stomatologııa, plastıkalyq hırýrgııa sııaqty aqshaly jerge barǵysy keledi. Sondyqtan kóz salasyna óz mamandyǵyn sheksiz súıetin jandar keledi. Adam aqparattyń 98%-yn kóz arqyly alady. Eger kóz jaqsy aqparat alsa, mı da jaqsy jumys isteıdi. Sondyqtan balalardy bir orynda ustap otyrmaı, kóbirek qydyrýdy, saıahattaýdy, jańa oryndardy kórsetýdi usynamyn.
− Áńgimeńizge raqmet!