«Qanmen jazylǵan kitap» - soǵysta qurban bolǵan jaýyngerlerdiń eskirmeıtin eskertkishi (FOTO)
Uly Otan soǵysy tarıhynyń betterin paraqtasaq, jeńis saǵatyn soqtyrýǵa Qazaqstannyń qosqan úlesi telegeı-teńiz ekenin bilemiz. Bul soǵys qaıǵy-qasiret ákelmegen birde-bir otbasy bolmady. Biriniń ákesi, biriniń aǵasy qaza tapty. Qanshama bozdaqtar qyrshyn ketti. Іshinde aqyny da, ánshisi de bar edi.
Belgili aǵylshyn tarıhshysy Aleksandr Vert óziniń «Reseı 1941-1945 jyldardaǵy soǵysta» degen kitabynda: «Qyzyl Armııanyń tabandy soldattarynyń biri qazaqtar boldy, tutas alǵanda qazaqtar búkil soǵys boıynda ózderin jaqsy jaǵynan tanyta bildi. Tipti Stalıngradtyń ózinde eń ójet soldattar qatarynda qazaqtar turdy», - degendi aıtady.
Uly Otan soǵysynyń shejiresine Mánshúk Mámetova, Álııa Moldaǵulova, Málik Ǵabdýllın, Raqymjan Qoshqarbaev, Baýyrjan Momyshuly, Talǵat Bıgeldınov sekildi kóptegen jerlesterimizdiń attary altyn áriptermen jazyldy.
Ot keship, qan jutqan sol bir jyldar barǵan saıyn bizden alystaýda. Maıdan men tyldyń aty ańyzǵa aınalǵan erleri barǵan saıyn azaıa túsýde. Biraq olar jasaǵan Uly erlik eshqashan umytylmaq emes. Keleshek úshin, dúnıejúzilik jańa joıqyn soǵysqa jol bermeý úshin buny umytýǵa bolmaıdy.
Erliktiń eren úlgisin kórsetip, kemeńgerlikpen qol bastaǵan, batyrlyq pen batyldyqtyń ıesindeı, asyldyq pen jasyndyqtyń úlgisindeı aty ańyzǵa aınalǵan bahadúr batyrlarymyzdyń biri, taý tulǵa - Baýyrjan Momyshuly. Ol kisiniń ómir joly, surapyl soǵys jyldaryndaǵy janqııarlyq rýhy, alǵyrlyǵy men kóregendigi - bile bilgenge uly tárbıe, úlken ónege mektebi.
Batyr Baýyrjan Momyshuly - almas qylyshtaı ótkir de qaısar, dana da danyshpan, sheshen ári aqyn, «sóz qadirin - óz qadiri, óz qadiri - el qadiri» dep baǵalaǵan aıbyndy azamat. Osynaý dara tulǵanyń búkil sanaly ǵumyry, ǵıbratqa toly isteri, júris-turysy, sóılegen sózderi, tereń maǵynaly oılary árkimniń kókeıinde. Baýyrjan Momyshuly - soǵysty óz kózimen kórgen, soǵys týraly alǵash qalam terbegen jazýshylardyń biri. Batyr Baýyrjannyń aıtar oıy, jazar taqyryby - soǵys shyndyǵy. Ol óz shyǵarmasynyń keıipkeri, óziniń obrazdarymen tutasyp ketken tulǵa. Barlyq oqıǵalardyń bel ortasynda ózi bolǵandyqtan avtor áńgimeni óz atynan aıtady. Ol syrt baqylaýshy emes, belsendi qatysýshy. Búgingi aıtpaǵymyz batyrdyń «Qanmen jazylǵan kitaby» týraly bolmaq.
«Men nelikten soǵys jóninde jazyp júrmin? Óıtkeni soǵys - adam ómirindegi eń bir dúr silkindirerlik, jan túrshigerlik oqıǵa. Tylda adam soǵys týraly oısha elestetip qana júredi. Maıdandy oı júzinde elestetý eger de ol aqıqattan bıik tursa jaqsy, biraq soǵysta qazirgi zamanǵy aqıqattan bıik esh nárse de joq, sondyqtan aqıqat shyndyqty talap etedi. Sizder teatrdan nemese kıno ekranynan soǵystyń kórinisterin kórip júrsizder, biraq sizder onyń ishki mán-mazmunyn kınodan da, teatrdan da kóre almaısyzdar, sebebi kóptegen jazýshylar men óner qyzmetkerleri soǵys týraly shyndyqty, aqıqatty tereń túsine almaıdy, dolbarlap, qııaldan shyǵaryp jazady, munysy shyndyqqa saı kelmeıdi. Men jaýyngerlik óleń teksine lırıkalyq mýzyka jazǵan bir kompozıtordyń shyǵarmasyna zyǵyrdanym qaınaǵany bar. Sýretshi de áıteýir bir polotno salyp, áıteýir ishki mazmuny joq kóshirmeni beredi. Bul, shynynda, adamdardyń soǵysty tereńirek bilmeýinen bolyp jatsa kerek. Soǵys týraly shyndyqty, munda tylda otyryp taný kıyn, tipti myna bizder, urysqa qatysýshylardyń ózderi de, ony túbegeıli, uńǵyl-shuńǵylyna deıin bile bermeımiz. Soǵysta shyndyqty tabý óte qıyn, al ony jınaqtaý, qorytý odan da kúrdeli. Soǵys týraly aqıqatqa jetý - bul óte úlken problema. Men soǵys taqyrybyna jazylǵan ádebıetterdi oqyǵan kezimde olardyń kópshiliginiń shyndyqqa kelmeıtinine kózim jetti. Baspahananyń boıaýymen jazylǵan kitaptar da, adam qanymen jazylǵan kitaptar da bolady. Men baspahana boıaýymen emes, maıdan dalasynda shynaıy qalpynda, bar bolmysymen qanmen jazylǵan soǵys kitabyn oqydym. Soǵys týraly óner týyndylarynyń ǵumyry qysqa bolatyndyǵy - olardyń kórkemdik jaǵy soǵys qımyldarynyń shyndyǵynan múldem alys jatatyndyǵynda, ıaǵnı meniń aıtaıyn degenim - úlken shyndyq turǵysynda naǵyz ómirdiń aqıqatyn jınaqtaı almaýda bolsa kerek», - dep jazady Baýyrjan Momyshuly «Qanmen jazylǵan kitabynda».
Baýyrjan Momyshulynyń patrıotızmge toly, Otan súıýge baýlıtyn bul eńbegi jazýshynyń «Knıga, napısannaıa krovıý» atty oryssha kitabynan belgili zertteýshi Muhtar Qazybektiń aýdarýymen 2010 jyly jaryq kórgen.
Bul shyǵarmany balaýsa jetkinshekter neǵurlym erte oqysa, soǵurlym erte eseıe túsetini sózsiz. Sebebi, atalǵan eńbekten maıdannan jazylǵan tebireniske toly hattar, Panfılovtyń júrekjardy úzik syrlary, soǵystyń ishek úzdi qyr-syry men búge-shigesi, qyzyǵýshylyq týdyratyn derekter men dálelder, ulaǵatty sózder men maqal-mátelder ásem de ádemi, árli de bederli tilmen áspettelip berilgen. Sonymen qatar soǵys ónerine qatysty qyzyqty derekter, maıdan tájirıbesi, taktıka men talaıǵy aıla-tásilder adam balasynyń aqyl-oıyn baýrap alar qudiretimen, sol surapyl kúnderdi kóz aldyńa elesteter qýattylyǵymen erekshelenedi.
«Óz ultyn qurmettep, maqtan tutpaıtyn adam sózsiz satqyn jáne qańǵybas... Ulttyq maqtanysh - ult ókili tulǵa úshin qasıetti jáne buzylmaıtyn zań». Bul qolbasshy da emes, jaýynger de emes, naǵyz shyǵarmashylyq tulǵanyń biregeı sózi. Alaıda, urys pen soǵys - bul ǵylym ǵana emes, sonymen qatar, óner de. Sondyqtan da bul ónerdiń uıymdastyrýshysy shyn máninde shyǵarmashylyq eńbektiń adamy bolyp tabylady.
Bul kitap týraly shyǵarmany aýdarǵan zertteýshi Muhtar Qazybek bylaı deıdi: «Baýyrjan Momyshuly muralarynyń ishindegi eń asyly, osy «Qanmen jazylǵan kitap» bolǵandyqtan qaıtadan qolǵa alyp, 6 aıda aýdaryp shyqtym. 45 betteı alǵysóz jazyp, sonymen qatar 35 betteı qosymsha materıaldaryn aýdaryp engizdim. Baýyrjan tek áskerı adam, komandır bolǵan joq, ol shyǵarmashylyq tulǵa boldy. Onyń oılarynda, aıtqan pikirlerinde tolǵanystar, tujyrymdar, danalyq sózder, maqal-mátelder kóp. Jaýynger jazýshynyń soǵys psıhologııasy jaıyndaǵy áńgimesiniń, jazýshylarmen kezdesý keshinde sóılegen sóziniń stenogrammasy, óziniń ustazy general I.V.Panfılov týraly júrekjardy syrlary men paıymdaýlary, sonymen qatar maıdannan jazǵan úlken tebireniske toly hattary da saqtalǵan. Bul materıaldardyń barlyǵyn da osy kitaptan taba alasyzdar».
Onyń aıtýynsha, álem halyqtary ádebıetinde Momyshuly qaldyrǵandaı mura kezdespeıdi. Onyń eń bir qundy jaǵy - adam psıhologııasyna maıdan tájirıbesi turǵysynan jasalǵan tyń tańdaýlarynyń sonylyǵy men jańalyǵynda, adam aqyl-oıyn áp-sátte baýrap alatyn qudyrettiliginde jatyr. Batyrdyń jaýyngerlerge, maıdandas dostaryna bergen sıpattama, minezdemeleri adamnyń kókireginde tereń iz qaldyrady.
Erekshe atap óterligi, kórgen kózge ystyq basylatyn, aıadaı ǵana kitapqa Baýyrjan Momyshulynyń úıindegi arhıvte jatqan asa qundy materıaldar, jeke qujattary men baıandamalary, oı-tolǵamdary, KSRO Ǵylym akademııasynda oqyǵan dáristeri toptastyrylǵan. Ádebı mura óziniń mazmuny men sıpaty, qozǵalǵan máseleleriniń aýqymy jaǵynan asa baı, óz aldyna úlken qundylyqtardy arqalaıdy.
Búkil álemde «Qanmen jazylǵan kitap» bireý ǵana bolar. Ol - taý tulǵa Baýyrjan Momyshulynyń shyǵarmasy. Al qalǵan kitaptar osy ispetti týyndylar. Búgingi tańda kóptegen elderde soǵys ónerin úıretýde, tálim-tárbıe alýda osy kitap keńinen tanymal.
«Men myna soǵysta tiri qalamyn ba, álde joq pa, oǵan kózim kámil jetpeıdi, biraq ózimniń hatymda qoljazbamnyń oqýshylaryna birsypyra talaptar qoıýǵa talpynys jasadym», - dep tolǵanǵan batyr jazýshy oqyrmandaryna hat jazady. Endeshe sol hattan úzindi oqyp kóreıik: «Meniń qoljazbamnyń oqyrmandaryna. «Kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura», - deıdi halyq danalyǵy. Jip qyldan turady, dene tkannan quralady. Danalyq ótkenniń tájirıbesin qorytatyn, qazirgi jaǵdaıdy zerdeli taldaıtyn jáne bolashaqty kóre biletin tvorchestvolyq oıdyń qaımaǵynan turady. Kirpishsiz saraı sala almaısyń. Ushqynsyz ot tutanbas. Meıirim bolmasa, súıe de almaısyń. Ashý-yzasyz jek kórý múmkin emes. Májbúr etpeı, moıyn usynbas, meıirim bolmaı, jaqsy kóre de, berile de almaısyń. Buıryq - alǵyr basshynyń oı-armany. Áskersiz - qolbasshy qaýqarsyz, basshysyz - ásker álsiz. Syn - erdi shyńdaıdy, qorqaqty qınaıdy. Azamatqa - ómirden de ar qymbat, ólimnen uıat kúshti. Qorqaq - dóreki ári aqymaq. Meıirimsizderdiń jany názik emes, olarǵa qudyq ta túpsiz tereń. Batyrǵa syrdyń sýy sıraǵynan kelmeıdi, qorqaqqa batpaq ta kedergi, shalshyq ta bóget. Atqa minip júre almaıtynǵa jýas at ta asaý, jebe de qysqa, tartpa da bos, erdiń ústi de qolaısyz, tizgin de uzyn kórinedi - barlyq syltaýdy jaıyp salady. Shoshqa baǵýshy arǵymaqty turqyna qarap ajyrata almaıdy, oǵan qashar da - at. Qum ishindegi dándi qyraǵy kóz ǵana shalady. Kebekti unnan elep aıyrady, sý kómir arqyly taza súziledi. Alǵyrlyq oıdyń ishki mazmunyn nurlandyryp turady. Qanatty sózdiń qarapaıym sózden aıyrmasyn sergek qulaq, alǵyr oı ajyratady. Basqany «jaqsyǵa» bilgenshe, ózińdi «ortashaǵa» bil. Aqylgóılik keıde ónegesizdikke tireıdi. Tártip keıde tártipsizdikti týdyrady. Ter tókkenshe tyrashtaný - keıde jalqaýlyqqa para-par... Tym erekshe qushtarlyq - beıjaılyqpen birdeı derlik. Tym adaldyq - jalǵandyqpen para-par. Eger ótkendi únemi eske túsirip turatyn aq nársege jamalǵan jamaýdaı kózge badyraıyp turǵannan góri, durysy búlingen dúnıeni búldirip tastaǵan jón. Jaryqty bógde zatpen bitegennen góri, synǵandy syndyryp tastaǵan jaqsy. Eger tigisi sógilmeı jyrtylsa, ony qaldyqpen jamaǵannan góri múldem jyrtyp tastaǵan jón. Betine túkirip, qaıtyp súıgennen góri, múldem bezip ketken jaqsy. Ekijúzdiliktiń balyn tatqannan, ádildiktiń aşy ýyn ishken artyq. Qarttyqtyń ádemiliginen kóńil qaıtqansha, mahabbattyń armanynan lázzat alǵan durys. Ótiriktiń qanatyn qomdaǵansha, aýyrtpalyqtyń júginen búgilgen artyq. Maqtanysh - erlik anasy. Aıbarly adam jasyq janǵa dos emes... Ózin syılamaǵan - basqany syılaýǵa qabiletsiz...». Qandaı keremet sózder, kesteli til, kemeńger oılar! Bundaı fılosofııalyq oılardyń batyr jazýshynyń júreginen tógilip jatýy zańdylyq shyǵar. Osyndaı óreli sózderden keıin kitapty ári qaraı oqymaý múmkin emes. «Taǵdyr meni adamzattyń jan túrshigerlik qaıǵy-qasiretiniń kýágeri bolýǵa jazsa da, aq qaǵazdyń betine bolat qalamsaptyń ushymen qısyndy sózdi marjandaı etip tize alatyndaı ónerim bolmasa da jaı sebeppen, meniń qolym jaýǵa silter qylyshtyń sabyn ustaýǵa, pıstolettiń shúrippesi men jaýyngerdiń atynyń tizginin ustaýǵa úırengen qolyma - qalamsap ta, ýstavtyń óktem buıryǵyna úırenip qalǵan tilim de yryq berer emes. Biraq ta sarańdardyń sanatynda qalmas úshin, ólgenderdiń rýhy, zardap shekken, adal soldattarymnyń aldynda ún-túnsiz qalmaýǵa, bastan keshkenderdi tilsiz qaǵaz betine túsirýdi ózime paryz sanaımyn, óıtkeni ol: «erlik eleýsiz qalmasyn, olja - elge, ataq - erge saýǵa» degen ádilettilik qaǵıdasyn eske salatyn, shyndyq oqıǵa kýágeriniń tili bolsyn. Bul qarapaıymdaý óńdelinbegen, olaqtaý, suryptalynbaǵan tartýym bolsyn, sóz óneriniń sheberine kitap jazýy úshin, qurylys materıalyna jararlyq syıym bolsyn...». Mine, Momyshulynyń haty ári qaraı osylaı óriledi. Bul sózderden-aq batyrdyń halyq aldyndaǵy úlken jaýapkershiligin, maıdandas jaýyngerlerine degen izgi nıetin, tarıh aldyndaǵy adaldyǵyn kórýge bolady. Hattyń sońyn jazýshy:
«Naızadan qol bosasa qalam aldym,
Tolǵanyp oqıǵany kóp oılandym.
Tyrmysyp ál kelgenshe kórgenimdi,
Jaltaqtamaı, ımenbeı ashyq jazdym.
"Otyrsam kóp oılanyp kúnim jaqyn,
Ár adam bile bermeıdi sózdiń parqyn.
Urpaqqa arnap istelgen adal eńbek,
Aq nıetpen usyndym saǵan, halqym.
Jazýshy bolmaǵan soń meniń zatym,
Kórkemdi jumyr emes jazǵan hatym.
Salmaqtaıtyn sanaly er tabylsa,
Ataýsyz nege qalsyn meniń atym», - degen otty óleń joldarymen túıindepti.
Bul óleń joldarynan Baýyrjan Momyshulynyń aqyndyq qýatynyń batyrlyq bolymysyndaı asqaq ekendigin kóremiz. Otty jyldarda qan keshe júrip, qan-terin sarqyp, bolashaqqa amanat retinde uly eńbek qaldyrdy. Endeshe búgingi urpaqtyń amanatqa qııanat jasap osyndaı kitapty oqymaýy úlken kúná ǵana emes, tarıhqa jaýapkersizdikpen qaraý.
Endeshe qandy soǵystyń qatygez beınesi shynaıy beınelengen shyǵarmany nazardan tys qaldyrmaıyq. QazAqparat halyqaralyq agenttigi budan buryn Uly Jeńistiń 70 jyldyq merekesine oraı Baýyrjan Momyshulynyń «Moskva úshin shaıqas» romanyn nazarlaryńyzǵa usynǵan bolatyn. Shyǵarma oqyrmandar tarapynan joǵary suranysqa ıe boldy. Biz aldaǵy ýaqytta batyrdyń «Qanmen jazylǵan kitabyn» sizdermen birge oqýdy jón kórip otyrmyz.
Rızabek Núsipbekuly
