«Qanmen jazylǵan kitap»: General Panfılovtyń qazasy
Otty jyldarda qan keshe júrip, qan-terin sarqyp, bolashaqqa amanat retinde qaldyrǵan jazýshynyń bul eńbegi jastardy patrıotızmge, erlik-jigerge, adamgershilikke tárbıeleıtin ónegeli ómir mektebi bolary anyq.
***
Dıvızııa shtabyna deıin on bes kılometr jer qalǵan edi. Biz tórt táýlik boıy jol júrdik, ashpyz. Men Kovalevten bizdi tamaqtandyrýyn ótindim. Ol talǵajaý eter eshteńe taýyp bere almady. Bir adamdy tamaqtandyrýdyń jóni bólek, ol batalon emes. Ras, batalonymnyń qatary sırep-aq qalǵan edi, sonda da ony tamaqtandyrý qıynǵa soqty. Aıaz qatty, ashtyq janǵa odan da qatty batyp barady. Aıaq-qolyńnyń tońǵanyna tózip baǵýǵa bolady, al qursaǵyńnyń tońǵany tipti jaman eken. Júrip bara jatqanda onsha emes, al toqtap turǵanda búkil aǵzań, ásirese, ishki álemiń muzǵa aınalǵandaı sezinesiń. Otyz bes gradýstyq aıazǵa, ashtyqqa qaramaı, jaýyngerlerimdi sapqa turǵyzyp, «jınalys» ótkizdim. Batalonymdy jigerlendirgim keldi. Eń aldymen general Panfılovtyń atynan (generaldyń qaıtys bolǵan qaıǵyly, qaraly habardy soldattarymnan jasyryp qaldym) jaýyngerlik tapsyrmany oryndaǵandary úshin alǵys aıttym. Bizdiń is-áreketimizge komandovanıeniń rıza ekenin málimdep, bárin qorshaýdan sátti shyǵa bilgenderimen quttyqtadym. Dıvızııamyzdyń gvardııalyq dıvızııa atanǵanyn, Qyzyl Tý ordenimen nagradtalǵanyn, Rahımov pen Fılımonovqa aǵa leıtenant ataǵy berilgenin málimdedim. Sózimdi aıaqtaı kelip:
- Dıvızııadaǵylar bizdi mert boldy dep oılapty, - dedim. - Bul jerden dıvızııamyzdyń shtaby on bes shaqyrym qashyqta eken. Káne, joldastar, kishkene tartý ázirleıik, ózimizdiń tiri ekenimizdi dáleldep, shtabqa da baralyq.
- Bastańyz, joldas kombat, dáleldeımiz, - desti jaýyngerlerim. Júzderinen, únderinen olardyń qýanysh sezimin oqyp, bipge tolqydym. Osy sátte qatty qaljyrap sharshaǵandyqtyń, ózekti jaılaǵan ashtyqtyń qaıda ketkenin bilý qıyn edi, bárimiz de tyń, kúshti, tipti toıa tamaqtanǵandaı kúıge tústik. Bári jaý qorshaýynda óldige sanalǵan, biraq óz adamdaryna aman qosylǵan ári joǵarydaǵy sózderge jan dúnıeleri tolqı tebirengen soldattar qýanysh pen maqtanysh sezimine bólenip, qajyp, sharshaǵandaryn, aıazǵa tońyp, ashyqqandaryn birjola umytty. Saptan Hasanov shyǵyp, meniń atyma birneshe maqtaý sózder aıtyp, nemistiń on ese úlkeıtip kórsetetin dúrbisin usyndy. Odan keıin Fılımonov kezek alyp, meni jaýyngerler jáne rota atynan quttyqtap, maǵan nemis pıstoletin tabys etti. Árıne, munyń bári mereıimdi bir kóterip, kóńilimdi jadyratyp tastady.
Osy sátte sulý, kók kózdi, orta boıly ýkraın jigiti Grıtsko Protsenko saptyń aldyna shyqty da, qolyn kóterip maǵan qysylyńqyraı bylaı dedi:
- Joldas aǵa leıtenant, bir-eki aýyz sóz aıtýǵa ruqsat etińiz?
- Sóıle, Grıtsko. Beri kel.
Protsenko qobaljyǵan kúıi ortaǵa keldi. Alǵashqy sózin kibirtiktep, shashyrańqy bastaǵanymen, sulý da qarapaıym sóıledi. Ol bastan ótkergen qıyn kúnderge, bes qorshaýda qalyp, aman shyqqanymyzǵa, jıyrma jeti urysty aýyr jaǵdaıda ótkizgenimizge toqtalyp, meniń atyma birneshe maqtaý sózder aıtty. Meni ýkraınsha «batko» dep atap, sózin bylaı aıaqtady.
- Siz, bizdiń batkomyzsyz. Myna saǵatty nemis maıorynyń qolynan sheship aldym. Siz «atyńyzdar» dep buıryq bergenińizde, men ony atyp óltirgen edim. Mine, dokýmentteri. Munyń bárin óz dostarymnyń aldynda sizge tabys etemin...Saptaǵylar Protsenko joldasqa kózderimen súısine, senim arta qarady. Muny ol da, men de, Moskva túbiniń syńsyǵan ormanynyń aıazdy qushatyndaǵy bárimiz de sezdik. Men onyń syılyqtaryn qabyl alyp, birinshi rotanyń komandırine:
- Birinshi rotanyń komandıri, joldas Protsenko qalaı soǵysty? Jurtqa baıan etińiz, - dedim.
- Jaraıdy, joldas kombat, jaraıdy, - dep ata leıtenant Fılımonov sóılep ketti.
- Túsinikti, Grıtsko, - dedim men otan buryla qarap. - Bylaı bolsyn: dokýmentterdi men alaıyn, altyn saǵat ózińde qalsyn. Bul saǵan besinshi qorshaýdy buzyp shyqqanymyz jáne jıyrma jeti aýyr urys, ári batalonymyzdyń myna aıaz qushatyndaǵy «jınalysy» týraly eskertkish bolsyn... Saǵatty qyzaryńqyraı, qysyla alǵanymen, bir mınýttaı oılanyp turyp, batalonnyń qol soqqan qoshametine bólene maǵan saǵatty qaıta usyndy.
- Joq, batko, siz alyńyz. Munyń maǵan keregi joq. Sizge degen syılyǵym bolsyn.
- Seniń maǵan syılyǵyń - jaqsy soǵysqanyń. Sol úshin saǵan raqmet. Al myna saǵatty bylaı taǵyp júr, - dep bilegine taqtym.
- Jaýdy birjola jeńgen soń, eger ózińe kerek bolmasa, súıgen qyzyńa syılaısyń.
Batalon dý kúldi. Protsenko qysyla túsip:
- Ý mene dyvchıny nemae, nashe vonı mıne zdalıs, - dedi ýkraınshalap (zalda kúlki). Batalon taǵy kúldi.
- Joq, joq, baýyrym, - dedim men oǵan qarsylyq bildirip.
- Eger súıgen qyzyń joq bolsa, tabýǵa tıissiń. Munyń qalaı?.. Biz súıkimdi qara kóz qyzdar úshin soǵyspaı, kim úshin soǵysyp júrmiz?! - dep jalǵastyrdym áńgimemdi. Bizdiń jerimizde erkek - dińgek, áıel - gúl. Dińgek japyraqsyz, gúlsiz, oryssha aıtqanda «sýshnıak», qazaqsha aıtqanda «qý bas» degen sóz. Áıel - qunarly topyraq, onda adamzat dáni ósip, jetiledi. Seni men biz sol dánniń «jemisimiz» ári jaman «jemisi» emes sııaqtymyz. Jaýyngerlerim de, Grıtsko da kúldi.
- Áıelsiz, baýyrym, adamzat «jemisi» eshqashan da bolmaıdy. Áıel - bizge ana, jar, áıel, bizdiń súıikti balalarymyzdyń anasy, al soǵysta olardyń keıbiri bizdiń jaýynger serigimiz. Endeshe, Grıtsko, olardy urysta umytýǵa múlde bolmaıdy... Al, jaraıdy, bar, saǵatyńdy taǵyp júrip, shaıqas, baýyrym. Soǵys bitken soń, óziń saǵatyńdy syılaıtyn qyzyńdy árdaıym esińde usta... Biz qozǵalyp dıvızııamyzdyń shtabyna bardyq. Polkovnık Shelýdko dıvızııa komandıri bolypty. Shtabqa endim. Sizder komandırdiń dańqy artyp tanymal bolǵan saıyn ony eldiń óte súıe túsetinin, al odan qapyda aıyrylǵanda jumystan bereke qashatynyn bilersizder. Muny men dıvızııama kelgende birden ańǵardym. Ary-beri sapyrylysqan jurt, bos sendelis. Dıvızııa shtabynyń bastyǵy da jańarypty. Qysqasy, men óz dıvızııamnyń shtabyn tanymaı qaldym. Shtabta maǵan polkovnık Serebrıakov batalonymnyń aýyr, qaterli jaǵdaıǵa ushyraǵanyn Panfılov bilip, polkovnık Kaprovqa qaıtken kúnde de bizdi izdep tabýdy, ajal tyrnaǵynan qutqarýdy buıyrǵanyn, sol sebepti Matrenıno men Gorıýny aýdanyndaǵy jaý tylyna bir rotanyń jiberilgenin málimdedi. Muny aıtyp turǵandaǵy maqsatym general Panfılovtyń jeke tulǵasyna taǵy da bir zer salý edi. Batalonnyń aýyr, qaterli jaǵdaıǵa ushyraǵanyn bilgen ol bizdi izdeýge, kómektesýge ózi aralasyp, tapsyrma beredi. Bul óz adamdaryn qıyn sátte de umytpaǵan Panfılovtyń qandaı kisi, qandaı general bolǵanyn áıgileı tússe kerek. Dıvızııa shtaby arhıvinde Panfılovtyń arnaıy jazylǵan hattary, jarlyqtary, tapsyrmalary saqtaýly... Shtabqa kelisimen men urys barysy týraly raport jazýǵa buıryq aldym. Sondaǵy raportym, Panfılovtyń óz qolymen jazǵan zapıskasymen birge (ony men aqymaqtyǵymnan dıvızııa shtabyna ótkizgen edim) 8-gvardııalyq dıvızııa arhıvinde saqtaýly. Joǵarydaǵy zapıskide «17 noıabr, túngi saǵat eki. Momyshuly joldas, sizdiń málimdemeńizdi aldym. Іs-áreketterińizge bári rıza. Tabys tileımin. Barlyq jaýyngerlerge meniń izgi nıettestigimdi jetkizińiz». Bul zapıska meniń bloknotymnyń arasynda kezdeısoq saqtalyp qalǵan edi, ony dıvızııa shtabyna ótkizdim. Zapıskanyń aıaq jaǵynda general jaǵdaıymyz ben batalondardyń ornalasýy, kúshterdiń bólinýi týraly jazǵan. Bul dokýment te urys kezinde batalon komandırine nemese aǵa leıtenantqa zapıska jazýǵa ýaqyt taba bilgen generaldyń kim ekenin tanyta tússe kerek. Raportymdy óz bólmesinde uıyqtap jatqan Shelýdkonyń adıýtantyna aparyp berdim. Dıvızııa komandıri meniń aıazǵa tońǵan, ash batalonymdy tamaqtandyrmady. Polkovnık Shelýdko raportymdy oqyǵan soń 16 kılometr jerdegi polk komandıri Elınniń qaramaǵyna barýymdy buıyrdy. Men raport jazyp, buıryq alǵanymsha, jaýyngerlerim orman ishinde aıazǵa tońyp, ashtan-ash turdy. Bizge eski tanystarymyz kómektesti. ...Grıtsko saǵatynyń keıingi taǵdyry tarıh úshin túkke turǵysyz bolǵanymen, sizderge qyzyq kórinýi múmkin (zalda kúlki)... 1941 jyldyń 7 dekabri (men bul kezde polk komandıri bolatynmyn). Munyń aldynda ǵana polk úzdiksiz 18 saǵat soǵysqan edi. Men komandalyq pýnktte jaralanyp jatqan edim.
- Joldas aǵa leıtenant, - dedi feldsher maǵan kelip. - Aýyr jaralanǵan jaýynger Protsenko sizben dıdarlasýdy úzildi-kesildi talap etedi. «Batkony kórmeı ólgim joq» deıdi... Dárigerlerdiń ruqsat etpegenine qaramaı men dalalyq dárigerlik járdem pýnktine bardym. Protsenko qarnynan aýyr jaralanǵan eken.
- Batko, - dedi ol qınala ún qatyp. - Siz keldińiz be? Ý menı do vas dılo est. - Sóıle erim, Grıtsko. - Bas jaǵyna taıaý orynǵa otyrdym. - Sóıle, baýyrym.
Ol sol qolynan saǵatyn sheship alyp, bylaı dedi:
- Meniń Nınajanymdy siz báribir taba almaısyz, ol jaý tutqynynda. Alyńyz, batenko, siz bul saǵatty óz ultyńyzdyń Nına esimdi qyzyna, tek aqyldy qyzyna syılańyz. Men urysta júrip Sizdi, sizdiń halqyńyzdy súıgen edim... Ol qyzǵa bul ýkraın perzenti Grıtsko Protsenkonyń syılyǵy dep aıtyńyz... Men endi bul dúnıelik emespin...
Grıtsko ósıet sózin aıaqtaı almaı kóz jumdy. Turǵandardyń bári eńirep jylady. Men Grıtskonyń sol saǵatyn úsh maıdan dalasynda ótken alpys-jetpis urysqa qatysyp, oq pen ottan aman alyp óttim... Nına atty aqyldy qazaq qyzyn izdedim. Maǵan kelgen hattarda jáne tanystarymnyń arasynda ondaı esim kezdespedi. Qystygúni senen jyly lebizdi óte oıly hat aldym. Hat sońyn sen úlken N. árpin qoıyp aıaqtapsyń. Nege ekeni belgisiz, men seniń shyn esimińdi Nına dep oqydym.
- Tabyldy! Tabyldy!- dep esim shyǵa qýanǵannan jertólede aıqaılap jiberippin. - Grıtskonyń Nınasy tabyldy...
Qurmanbek Saǵyndyqov Almatyǵa attanǵanda, Grıtskonyń saǵatyn tabys et dep saǵan berip jiberdim, Grıtskonyń amanatyn oryndaǵanyma ıyǵymnan aýyr júk túskendeı jeńildenip qaldym.
- Sodan keıin ne boldy?! Ne boldy deseńizshi?! (Bulaı qaıtalap turǵanyma tańdanbańyzdar, men aıqaılap turmyn). Alǵys ornyna meniń aldymda aqymaq teńeýge, ýǵa toly hat jatyr: «Seniń syılyǵyńdy tabys etkenimde N... syqylyqtaı, qylymsynyp, kekete kúlip: «Álde qaı ólgen nemistiń qolynan sheship aldy eken?» - dedi. O, kisilikten, adamgershilikten jurdaı neme, men seniń múlde esýastanyp úlgergenińdi bilmep edim. Ólgen jaýdan alynǵan qarý-jaraq, dokýmentter, baǵaly zattar tonaýshylyqtyń emes, jeńistiń jemisi ekenin sen qalaısha túsinbegensiń?!. Saǵatty saǵan usyna otyryp, aqyldy qazaq qyzy Nınaǵa syıladym dep oılap edim... Ádilin aıtyp, moıyndar bolsam, Grıtskonyń arýaǵy aldynda júzim qyzaryp, ot bop janǵandaı. Álgi aqymaq N... ta jazǵan hatym osylaı aıaqtaldy. Grıtsko saǵatynyń keıingi taǵdyry osyndaı.
V. Stroeva: Bul naǵyz novella ǵoı!
B. Momyshuly: ul naǵyz bolǵan jaı, naǵyz aşy shyndyq. Men novellalar jazbaıtyn adammyn.
* * *
Myna bir jaıǵa erekshe toqtala keteıin. Birde men general Panfılovqa polk qaramaǵynan alynyp, derbes qımyl jasaý mindeti júktelgen óz batalonymnyń jaýyngerlik joryq joldaryn túgel aıtyp berdim, áńgimeme qatty eligip qyzyǵyp qalsa kerek.
- Bul tarıh qoı! - dedi oılana ún qatyp. Osy jerde ol meniń árbir eleýli urystardy ile egjeı-tegjeıli qaǵazǵa túsirip, kúndelik jazyp júretinimdi bildi.
- Qansha dápter kúndelik jazdyńyz? - dep surady ol.
- Kóp, - dep jaýap qaıyrdym.- Sizge jazǵandaryńyzdy retke, bir júıege keltirýge qansha ýaqyt qajet bolady?
- Eki apta ýaqyt jetedi, - dep jaýap berdim.
- Siz buǵan uıalmańyz, qazir maǵan aıtyp bergendeı etip jazyńyz... Bul áńgimeniń ózi general Panfılovtyń óte tereń oılaıtyn parasatty adam ekenin ańǵartady. Onyń tapsyrýy boıynsha kún saıyn árbir urystyń barysyn jazyp otyrdym. Sóıtip burynyraqta jazylǵan qoljazbalarymdy tártipke keltirýge kirisip kettim. Qoljazbamnyń kirispe bóliminde «pálensheniń ıdeıalyq basshylyǵymen batalon mynandaı, mynandaı erlik qımyldar jasady» degen sóz jazylmady. Muny Logvınenko baıqap, oqyp shyǵyp:
- Joldas leıtenant, kez kelgen relıatsııanyń (relıatsııa degen sózdiń mánin ol kezde bilmeıtin edim) jazylý ereksheligi bolady, - dep maǵan ár túrli ósıet, aqyl aıta bastady. Bólmeniń túkpirinde Bozjanov otyrǵan. Mine, endi Logvınenko aqyldy saýsaqtarymen sanap tize bastady. Senderge aıtaıyn, mynandaı saıası jetekshi, bolmasa ana bir komandır erlikpen qaza tapty... Onyń oıynsha, ólgenderdiń bári erlikpen qaza bolǵandar da, al tiriler batyrlyqtyń ónegesin kórsete almaǵandar bolyp shyqty. Bozjanov qorqynyshtyń ne ekenin áli óz basynan ótkere qoımaǵan ofıtser edi. Óz soldattarymdy maqtaı, madaqtaı qoıýǵa men de sarańmyn. Men ony sapqa turǵan batalonnyń aldynda osylaı dep aıtqan edim. Keıinnen Bozjanov ǵajap erlik jasaı bildi. Sol Bozjanov bólmemde Petr Logvınenkonyń soǵysta qaza bolǵandardy batyr dep aıtý kerek degen qurǵaq ósıetin ábden tyńdap-tyńdap qulaǵy sarsyǵan bolýy kerek:
- Men nege ólip ketpedim eken! - dedi. Onyń osy sózi ómir boıy jadymnan shyqpaıdy. Eger Petr Logvınenko basqa adam bolsa, onda bul aıtylǵan sóz onyń óńmenine qadalǵan oqtaı áser etken bolar edi, qara jerge kirip keter edi... Logvınenko meniń jıyrma jeti urys jóninde jazylǵan qoıyn dápterimdi, batalonnyń Rahımov jasaǵan syzba kartalaryn alyp ketti, keıinnen olardy qaıtarmaı joq qyldy, bizge bul týraly lám-mım dep tis jarmady.
Ókinishke oraı Petr Logvınenko sııaqty adamdar bizdiń aramyzda biren-saran emes. Eger adam ólse nemese jaraqattanǵan bolsa, muny erlik is dep esepteı almaımyn. Onyń arýaǵyn, qaza bolǵandardyń arýaǵyn qurmetteý, syılaý bul múlde basqa másele ǵoı, otanymyzdyń bostandyǵy men baqytty ómiri úshin shybyn janyn qıyp, qanyn tókken kez kelgen jaýyngerlerdi joqtap qaıǵyryp, egilemin, biraq men soldattyń ólimin nemese jaraqat alýyn erlik, batyrlyq dep aıtýǵa úırengen jan emespin. Júzden astam urystarǵa qatysyp, birde-bir jaraqat almaǵan jaýyngerlerim bar, eger olardyń oq qaǵarlary bolsa, jaraqattanbaǵanyna kináli emes shyǵar. Sondyqtan Talǵar polkiniń qurylýynyń bir jyl jáne eki jyldyǵynda men zaqymdanbaǵan, jaraqattanbaǵan baıyrǵy talǵarlyqtardy da Qyzyl Juldyz ordeni men medaldarǵa usyndym. Maǵan keıbir komandırler:
- Olar ne jaraqattanbaǵan, zaqymdanbaǵan, soǵysqa qatysty deıtindeı emes qoı, - dedi.
- Jaýyngerlerimniń arasynda aldyńǵy pozıtsııada bolyp, júzdegen urysqa qatysqan adamdar bar, bul - olardyń erligi, al eger olarǵa qańǵyǵan oq tıip jaraqattamasa, mert etpese - oǵan olar kináli emes, - dep jaýap qaıyrdym. Nagradtalǵan adam mindetti túrde jaraqat alǵan bolýy kerek degen uǵym qalyptasyp ketken (kúlki), jaýyngerdi nagradtaý úshin minezdeme jazýǵa tapsyrma berseń, keıbireýler:
- Ne jazamyn, onyń bes múshesi saý ǵoı, - deıdi shimirikpeı. Al bizdiń áskerı tilshiler bolsa, únemi budan úlken bir erlik dastanyn izdeýge daıyn turady, olar Panfılovtyń qazasy týraly da osylaısha túsindirmek. Shyn máninde jaǵdaı bylaı bolǵan. General Panfılov dıvızııasynyń shtaby Gýsenovo derevnıasynda bolatyn. Panfılovtyń jeke ózi keıde maıdan shebinen 200-300 metr jerge deıin baryp aralap kóretin. Shtab jaýyngerler turǵan jerden ári jyljysa bolǵany, munyń ózi adamdardyń kóńil-kúıine jaǵymsyz áser etedi dep general únemi aıtyp otyratyn, osyǵan baılanysty Panfılovtyń ózi de keıin ketpeıtin, shtabqa da sońǵy sátke deıin keıin jyljýǵa ruqsat bermeıtin. Endi maıdan shebi jaqyndaı túsip, nemister bizdiń áskerlerge taıap qaldy. General jaǵdaıdy kózben kórmek bolyp syrtqa shyqty. Osy kezde rota kele jatady. Generaldy baıqap qalǵan komandıri lezde jaýyngerlerin sapqa turǵyzyp, generaldyń aldynan áskerı sálem berip ótpek bolady - jaý nysanaǵa alyp ata bastaıdy. Panfılov rotanyń áskerı sap túzep kele jatqanyn kórip komandırine aıqaılap:
- Joldas komandır, kórip tursyz ǵoı, jaý atyp jatyr, ydyrańdar, tarańdar... - deıdi. Al anaý bolsa generaldyń aıtqanyn uqpaı qalady. Panfılov qaıtalap:
- Tarańdar, qazir bárińdi jaıpap ketedi, bul jer parad emes? - deıdi. Osy sátte 20 metrdeı jerge kelip mına jarylyp, kishkentaı jaryqshaǵy Panfılovtyń júregine qadalady. Kóptegen tilshiler: «Otan úshin, alǵa!» dep ony aıqaılap urysqa bastaǵandaı etip jazady. Árıne, bul - ótirik. Óler aldynda general jaýyngerleriniń jabyrqańqy júzderin kórip «ómir súremin!» degen bir aýyz sózge ǵana tili kelgen. Jaýyngerleriniń abyrjýyn basyp jigerlendirmek bolǵan shyǵar. Basqa sózge kele almaı kóz jumady. Panfılovty óler aldynda basyn kóterip:
- Ýra, joldastar, alǵa! - degizip jazýdyń kimge keregi bar? Sondyqtan qazir baspasóz betinde Panfılovtyń qaza bolýyna baılanysty jazylǵan materıaldardyń bári ótirik dep aıtar edim, munyń eshqandaı da paıdasy joq. Bul jerde, árıne, adam mert boldy eken, onyń oıyn qalaıda jetkizý kerek degen izgi nıet oryn alǵany belgili. Biraq mundaı nıet bárinen buryn onyń soldat ekenin ashyp bere almaıdy. Generaldyń istegen isteriniń bári eshbir «ýrasyz», onsyz da qundy. Jan tásilim eter sátte eshbir adam uran tastaı almasy anyq. Panfılovtyń qazasy shyn máninde men aıtqandaǵydaı bolǵan. Eger maǵan senbeseńizder, artıllerııa dıvızııasynyń shynshyl, ádil, mádenıetti, adal nıetti qolbasshysy polkovnık Markov Vıtalıı Ivanovıchten suraýlaryńyzǵa bolady, ol Panfılov qaıtys bolǵanda basy-qasynda bolǵan adam. Panfılovtyń qyzy Valentına Ivanovna týraly da aıta keteıin. Valentına óte kórikti qyz, biraq ol jóninde de alyp-qashty kóp áńgime, qaýeset taralǵany sonsha, onyń uıattan júzi janady. Ol jóninde ártúrli oıdan shyǵarylǵan nárseler aıtylyp, jazylyp ta júr. Inabatty qyz mundaı qıystyrylǵan áńgimelerden jaýynger serikteriniń aldynda ábden uıalyp bitti.Panfılovtyń qalaı qaza bolǵany jóninde qysqasha aıtqanda meniń biletin málimetterim osy. Panfılov batyrlyǵynyń máni onyń qaıtys bolýynda emes, sizderge aıtyp bergen erlik isterinde jatyr. Erlikti onyń mert bolýynan izdemeı, onyń ózinen izdeý kerek. General turǵan jerde dushpannyń qarý-jaraq qoımasy jarylypty degen qaýeset te jalǵan. Onyń qaza bolýy kezdeısoq jaǵdaıǵa baılanysty. Soǵysta mundaı ǵajap kezdeısoq oqıǵalar kezdese beredi. Mynandaı bir jaıdy aıta keteıin. Jaýyngerlerimniń biri jarylystan ústindegi kıimi jyrym-jyrymy shyǵyp, ózi jalańash qalady, biraq denesiniń birde-bir jerinde daq, jaraqat túspeıdi, kontýzııa da almaǵan, nebári azdap qulaǵy bitip qalǵan... Odan keıingi urys qımyldary bylaı damydy. Novo-Pokrovskoede 1075-, 1073- jáne 1077-polkter qorǵanys urystaryn júrgizdi. Keskilesken shaıqastar Rybýshkı, Ýstınovo jáne Novo-Pokrovskoe derevnıalary úshin júrgizildi. Panfılovtyń oı jospary osylaı bolatyn. Urysqa polkovnık Shelýdko basshylyq etti. Tap osy jerde nemister úsh kún boıy torapty pýnktke buǵaýlanyp, joly kesilip tastaldy.
Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar
