«Qanmen jazylǵan kitap»: Bilekpen bireýdi, aqylmen myńdy jyǵasyń
Jappaı erlik kórsetý degenimiz ne? Bul - kúres, joryq jasaý men soǵys tehnıkasyn sátti paıdalaný sheberligi, soldat pen ofıtserlerdiń tártibi. Segiz adam seksen adamdy eshqashan jeńe almaıdy, kúshtiń aty kúsh emes pe? Bul jóninde qazaq maqaly «Bilekpen bireýdi, aqylmen myńdy jyǵasyń» demeı me? Sývorov sanmen emes, aıla-tásilmen ǵana jeńiske jetýge bolatynyn aıtqan ǵoı. 8-gvardııalyq dıvızııa nemistiń alty dıvızııasyna qarsy soǵystaǵy jeńiske judyryqpen emes, soldat pen ofıtserlerdiń aqyl-oıymen, urys júrgizý tásiliniń sheberligimen jetti. Sózim dáleldi bolý úshin Matrenıno stantsııasynda bolǵan epızodtan úzindi keltireıin. 16 noıabr kúni saǵat on ekiden bastap jıyrma nemis samoleti shabýyl jasady. Kúni boıy keshke deıin dushpandar artıllerııalyq daıyndyq júrgizdi. Osy ýaqytta 235,1 belgide nemister 2-rotamyzdy artıllerııalyq atys nysanasyna aldy. Men Gorıýnada bolatynmyn. 17 noıabrde dushpan avıatsııasy taǵy da shabýyl jasady. Leıtenant Fılımonov nemister shabýyl jasaýǵa jınalyp jatqandyǵyn habarlady. Al general Panfılov jaýdy jıyrmasyna deıin toqtatyp turýǵa buıryq berdi. Shynynda dushpandar júz jıyrmadan adamymyz bar ár tobymyzdyń turǵan jerin artıllerııalyq atys alańyna aınaldyrdy. Jer qatyp qalǵan, qazyp, panalaý qıyn. Nemister qandaı jaǵdaı bolsa da toraptyq pýnktti basyp alýǵa bekindi. Baıqaımyn, jerde de, aspanda da basymdylyq dushpan jaqta, áıtse de oǵan jıyrmasyna deıin toıtarys berýge buıryq bar. Osyndaı qantógis, qyrǵyn jaǵdaıda júz jıyrma adamnyń qaısysy aman qalar eken degen sýyq oı eriksiz sýmańdaıdy. Men jıyrmasyna deıin myna qyrǵynnan rotadaǵy birde-bir adam tiri qala qoımas degen tujyrymǵa keldim. Árıne, tapsyrma oryndalmaıdy. Ony da ishim sezdi. Endeshe, basqa 155 Ádebı KZ áreket kerek. Dushpan qalaı oılasa solaı oılaýyna múmkindik berý kerek. Onyń Matrenınony alǵysy keledi me, ala bersin!Júz jıyrma adam alty júz dushpandy jeńdi degenge kim sener?! Tek osylaı deı salsaq, jaǵasyn ustap, «ótirigiń bar bolsyn, qaraǵym» dep estirtip aıtýshylar kóp-aq bolar. Sondyqtan áńgimeni, ýaqyt erik berse, bastan shertelik. Temir jol men tas joldyń aıqasqan jerin túıindelik. Bireýimen birine-biri tirkelip poezd, bireýimen mashınalar, arbalar júredi. Reseıdiń qalyń orman, qaptaǵan shalshyq saz, jolsyz jerimen mashına, at arba túgili salt atty adamnyń uzaq júrýi de múmkin emes. Sol sebepti aqyry attyly-jaıaýdyń kúni mımyrt qımylǵa táýeldi. Soǵys kezinde dushpannyń bos jatqan jabaıy shalshyq ormannyń ishinde ákesiniń aqysy bar ma, kerisinshe, oǵan da jol kerek. Al basyp alamyn dep kele jatqan qystaq, qalalar da tek sol jol boıynda. Qorytyp aıtqanda, Volokolamsk qalasynyń shyǵys jaǵynda eges, tartys, barlyq jaǵalasyp, arpalysyp qan tókken soǵystar ylǵı jol úshin, jol boıynda boldy dep aıtsaq qatelese qoımaspyz. Joldy bógep (árıne, kúshpen, qarý- quralmen) qoldan shyǵarmaı, kóldeneń túsip jatsań, dushpan úshin aınalaǵa qushaq jaıyp, jaıaý áskerimen, bolmasa tankpen ókpe tús búırekten soǵýǵa jer jaǵdaısyz-aq. 41 jyldyń noıabriniń 17-shi jańasy eldiń kóbiniń esinde bolar. Jalpy maıdan jaǵdaıyna toqtaýdyń keregi azdyqtan, sol kúngi kózben kórgen kóp oqıǵanyń bireýin shala-sharpy bolsa da aıtaıyn dep turmyn. Eki joldyń aıqasqan jeri Matrenıno stantsııasyn leıtenant Fılımonov basqarǵan 120- atqyshtar úsh kúnnen beri qorǵap jatyr. Jigitterdiń beline qystyryp júretin kishkene kúrekteriniń tońǵan jerge tisi ótip, esh bolmasa belýardan jer oshaq syqyldy shuńqyr okop ta qazyp ala almady. Azanda on bes samolet kelip stantsııany bombylap, atqylap oıran salǵan. Esimizdi jınap alǵansha zýyldap ushyp, kúrsildeı jarylyp, zeńbirek, mınomet oqtarynyń túrli-túrlisi jaýa bastady. Toqtar emes. Yzyńdap ushqan shoıyn jańqa bas kótertpeıdi. Kúndizgi saǵat 12-ge deıin jaýdyń istegen qylyǵy - atqylaý men bombylaý boldy. Zeńbirektiń oǵynan paıda bolǵan jer oshaqtaı shuńqyr jerdi panalaǵannyń jany qalady. Snarıad tap ústinen dál túspeı qasyńa kelip jarylǵanda, aýa tolqyny janysha soǵyp, qulaǵyńdy shyń etkizip, qoparylǵan topyraqpen tirideı kómip, biraz ýaqyt esińdi eseńgirete shyǵaryp, basyp qalǵany bolmasa, qan shyǵaryp zalal etpeıdi. Sol sebepti sondaı atystyń astynda áskerlerdiń betegeden bıik, jýsannan alasa kúı keship, jer baýyrlap, oı, shuńqyr izdeıtinderi qorqaqtyq emes - tirshilik, aman qalýdyń, soǵystyń bir ádisi, aılasy dep taný kerek.
- Nemis qoıar emes qoı. Ne kórinedi? - dep suradym Fılımonovtan. - Iá, qoıar emes. Bizdi atqylap-atqylap, topyraqpen aralastyryp kúlimizdi kókke ushyryp, oıy shamamda, tapa óligimizdiń ústine kelmek qoı deımin, - dedi. - Jaý áskeri kórine me? - Ormannyń shetinde bes-alty júzdeıi jınalyp jatyr. Myna qoımaı atyp jatqany, shabýyl jasap, jaıaý áskerin shyǵynǵa ushyratqysy kelmegeni ǵoı. - Olaı bolsa, tap sonyń oıyndaǵydaı-aq bolsyn. Sonyń-aq tilegi oryndalsyn. Shyǵynsyz alam degen stantsııasyn alsyn. Rotańa bet-betińmen bytyrap, úreılene, joǵary kópirge qarata qashyńdar dep buıryq bergin, - dep em, Fılımonov tań qalyp: - Ne dep tursyz, joldas kombat? - dedi. - Solaı, jańylys esittim dep tursyń ba? Meniń buıryǵym solaı, barǵyn, - dedim. Júz jıyrma jigit oryndarynan tura salyp, aldy-artyna qaramaı, bet-betimen tym- tyraqaı, stantsııany tastap zytyp berdi. - Halt, alt (toqtat)! - degen daýys nemis jaqtaǵy ormannan shyqty. Demniń arasynda zeńbirekter atýyn toqtatty. Nemister ormannan shyǵyp, tórt-tórtten qatar túzep, lek-legimen (rotalarymen) saltanattanyp qystaq pen stantsııaǵa keshikpeı-aq kirip keldi. Bizdiń jigitter kópirdiń astyna jınaldy. Ol kezde nemister soldattaryna: - Myna qystaqty, qalany alsaq, barlyq baǵaly nárseler seniki - talap alýǵa eriktisiń. Barlyq sulý kelinshekter, sulý qyzdar seniki - zorlap, qorlaýǵa eriktisiń,- dep aıýan minezdi quzǵyndaryn soǵysqa salatyn edi. «Bes saǵat esinen tanyta atqylaǵannan keıin stantsııany qorǵap jatqan qyzyl ásker qashyp ketti, eshqandaı qaýip joq» dep oılady bilem, sor mańdaı jaý komandıri stantsııaǵa ene salysymen-aq soldattaryn eldi tonaýǵa qýyp, úı-úıge taratyp jiberdi. Keıbireýleri taýyqty, keıbireýleri shoshqany qýyp, ustaı almaı júr. Aqyry qystaqtyń shet-shetine qaraýyl qoıýdy da umytty. Bári tap naǵashysynyń úıine kelgendeı beıǵam. Otyz-qyryq mınýt ótkennen keıin, qyzyl tumsyq bolyp, ońaı oljanyń qyzyǵyna batty-aý degen kezde kópir astyndaǵy júz jıyrma jigitti qyryqtan úsh topqa bóldim. Olarǵa Fılımonov, Habıbolla Rahımov, Jalmuhambet Bozjanov bastyq bolyp taǵaıyndaldy. - Al jigitter, biz stantsııadan 200-300 metrdeı jerde turmyz. Myltyqtaryńdy sert ustap, qystaqtyń úsh jaǵynan bir mezgilde júrip bara jatyp atqylap, «ýra!» dep daýystaryńmen barynsha aıqaılap, shabýyl jasap, tıińder. Nemister myna beıǵamdyǵynyń ıgiligin jaqsylap kórip, senderdiń oq, naızalaryńnyń dámin tatsyn. Baryńdar, joldaryń bolsyn, táýekelge bel baıladym, - dep jarlyq ettim. Kútpegen jerden, jaıbaraqat talaýdyń qyzyǵyna batyp jatqan dushpanǵa úsh jaqtan birden tarsyldap atylǵan myltyqtardyń, bar pármeninshe ýralap aıqaılap, júgirip qarsy shabýyl jasap kele jatqan júz jıyrma jigittiń aşy daýystary kúnniń kúrkireýinen, jerdiń silkinýinen ońaı áser etken joq. Úreılenbeske shama qansha, nemister úı-úıden dúrkireı úrkip shyǵyp, keıbireýleriniń aýzyndaǵy asy tamaǵynan ótpeı túıilip, keıbireýleri talaýdan alǵan zattardy qushaqtaı, bireýleri shalbarynyń túımelerin asyǵysta salýǵa shamasy kelmeı, qolymen túre ustap, komandırleriniń «halt» degen oıbaıyna boı bermeı, tipti pıstoletin alyp qorqytqanyn da elemeı, bet-betimen aldy-artyna qaramastan, jyǵyla-súrine sasyp, qystaqtan ormanǵa qaraı degbirsizdene zytqanyn kerip, qýanyshtan júregim jarylyp kete jazdap: - Iıa, babamnyń arýaǵy qoldadyń ba?! - deppin. Ormannyń sheti qystaqtan 500-600 metrdeı edi. Nemisterdiń oqqa ushqandary qalpaqtaı ushyp, jalpasynan túsip, sulap jatqan jerinde qalyp, amandary dedektep bezip barady. Bizdiń jigitter atqylap, qýyp jetkenin shanyshqylap, sońynan ókshelep qalar emes... Temir joldyń tómpesh qyryna shyǵa beriste Kýrbatov deıtin bir orys jigiti (soǵystan buryn Almaty qalasynda kire tasyp qyzmet etken) eńgezerdeı bir nemis ofıtserin qýyp jetip atyp, ııa shanshyp óltirýdiń ornyna eteginen ustap tartady. Nemis artyna jalt qarap, torǵaıdaı kishkentaı Kýrbatovtyń tulǵasyn kórip, «tipten basyndyńdar-aý» degendeı ózinshe birnárseni byldyrlap aıtyp, qusalanyp kelip, Kýrbatovtyń jaǵasynan alyp, qylqyndyra ustap, tumsyqtan judyryqpen perip-perip jiberip jyǵyp, ústineminip alyp, býyndyra bastaıdy. «Óldi degen osy, meniń shynymen-aq talqanym taýsylǵan eken, qap, bul ıtti nege atpadym, nege shanshymadym kezi kelip turǵanda, meni ajal aıdap munyń eteginen ustatqan bolar» degen ókinishtermen Kýrbatov tyrp etýge shamasy kelmeı, ógizdeı nemistiń astynda jatyr. «Esh bolmasa, áreket istep óleıin» degen oımen yshqyna julqynyp, dushpannyń jaǵasynan ustap kóterile bergende, nemistiń oń aıaǵy taıyp, ekeýi qushaqtasyp, yldıǵa qaraı domalaıdy. Tómen qaraı áńgirlep barady. Bir-birinen aıyrylar emes. Kúshiniń jetpeıtinine kózi jetken Kýrbatov ortan qolyn aıyrsha ustap, keńsirikti dáldep, nemistiń eki kózin shuqyp shyǵarady. Nemis «oı» dep Kýrbatovty bosatyp, eki qolymen kózin basyp qaltańda, ol ony naızamen shanshyp, qalǵan nemisterdiń sońynan júgirgenderdi qýyp kete barady. Qysqarta aıtqanda, dushpannyń 300 óligin sanadyq. Qalǵandary ormanǵa zytyp, aldy-artyna qaramaı bezip ketti. Olardyń qanshasy jaraqattanǵanyn, qanshasy saý ekenin aıta almaımyz. Tórt stanokti pýlemet, eki zeńbirek, jeti radıo apparaty, 24 qol pýlemeti, eki shtab mashınalary barlyq dokýmentterimen, taǵy basqa oljalarǵa ıe boldyq. Bul soǵys - bizdiń jigitterdiń jalpy batyrlyq, batyldyq kórsetkeniniń bir úlgisi. Bul soǵysta dushpanǵa jem tastap, jemtikke toıa bergende, az kúshpen jelke búıirlerinen soǵyp, jeńisin, jegenin jelkesinen shyǵarǵan taktıkalyq ádistiń sáti túse qoldanylǵan nátıjesi kórindi. Bul soǵys - dushpannyń arany ashylǵan baspashylyq minez-qulqyn ózine taıaq etip jumsaǵan urystyń biri. Bul soǵys ata-babamyzdyń aıtyp ketken «bilek birdi, aqyl-aıla myńdy jeńedi» degen mura, soǵys dástúriniń halyq tájirıbesinen shyqqandyǵyna dálel. Endi óz batalonymnyń is-tájirıbelerine nege tolyq toqtalǵanymdy túsindire keteıin. Óıtkeni men ony jetik bilemin, sondyqtan batalon ómirinen mysaldar keltirip turmyn. Buǵan qarap ózi týraly aıtqysy kele beredi, ıaǵnı ózin ózi súıedi, jaqsy kóredi dep oılap qalmańyzdar. Olaı oılaý ádilettikke jatpaıdy, dıvızııamyzda meniń batalonymdaı batalondar az emes, tipti jaqsylary da bar. Osyny eskerte otyryp, sózimdi jalǵaı túseıin. 231,1 belgide nemister artıllerııalyq daıyndyq júrgizdi. Kraev menen telefon arqyly: - Ne isteý kerek? Nemister aınalyp ótýi múmkin? - dep surady. Men: «Bul jerde dushpandar ne istemekshi? Jaý bizdiń topty qorshap alyp, joıyp jibergisi kele me? Á, onda durys, jaý qalaı oılasa, solaı-aq isteıik»,- dep sheshtim. Kraevqa: - Ólip qalǵan bolyp kórinińder. Nemister solaı oılasyn! - dep buıyrdym. Aıaq astynan biz jaqtyń atysy toqtady. Nemister de artıllerııalyq daıyndyqtaryn tyıa qoıdy. Jaý kolonnalary jınaqtalyp, segiz tankisi bizge jaqyndap keledi. Mınalanǵan dep oılap, aldyńǵy úsh tankiniń ekıpajy - toǵyz adam kópir ústin qaraýǵa shyqty. Osy kezde «ólgender» tirilip ketip, «ýra!» dep aıqaılaı túregelip, seksen adam tórt júz adamǵaqarsy shabýylǵa shyqty. Pýlemetshi tez arada kópir qarap júrgen ekıpajdy jer jastandyrdy. Nátıjesinde júz elý nemis joıyldy, bir zeńbirek, bir traktor-tıagach, júz elý snarıad, úsh tanki jáne dokýmentpen qosa shtabtyń mashınasy qolǵa tústi. Osylaı qorshaýda qalý qaýpi keıde saqtandyrýmen birge, jeńispen de aıaqtalǵany bar... Nemister maıdan shebin taǵy buzdy. Dýbosekovo arqyly ıAdrovo, Omelfınoǵa ótýge umtyldy. Gýsenovoda urys júrgizip jatyr. 1073-polktiń birinshi batalonynda ıAdrovo, Pokrovskoe, Matrenıno, Dýbosekovo jaqtan dushpandar shabýyl jasaýda. 1941 jyldyń 17 noıabri kúngi keshinde meniń komandalyq pýnktime 1073-atqyshtar polkiniń komandıri Elın, polkovnık Kaprov, maıor shenindegi tankige qarsy soǵysatyn polk komandıriniń bireýi keldi. Bul kúni men qolǵa túsken dokýmentterdi - tórt qapshyq qaǵazdardy shtabqa jiberdim. Bir aıta ketetin jaı, pornografııalyq sýretterdi ózderimen birge alyp júrý - nemisterdiń ádetine aınalyp ketken. Sebebi ol sýretterdiń nemis armııasyn tárbıeleýde ózindik syry, máni bar. Sony nemister jasyrý ornyna, memlekettik nasıhat quraly retinde jurtqa jarııa etedi. General Panfılov túngi saǵat on ekide meni telefonǵa shaqyryp, jaǵdaıdy baıandaýymdy talap etti. Jaǵdaıdy baıandadym. Osy sátte komandalyq pýnktimde polkovnık Kaprov pen Elınniń de bar ekenin málimdedim. Panfılov maǵan: - Barlyq top úshin basshylyq etýdi qabyldańyz! - dep buıyrdy. Men pýnktte polkovnık bar ekenin taǵy da túsindirýge tyrystym, biraq general «siz qabyldańyz» dedi. Meniń qobaljyp turǵanymdy kórgen Bozjanov: - Aqsaqal, ózińiz basqaryńyz, bizdi eshkimge tapsyrmańyz, - dese bola ma? Onyń myna sózinen keıin kúdigim, qobaljyǵanym seıildi. Men komandalyq pýnktime keldim de «general Panfılov basshylyq etýdi qabyldaýǵa buıryq berdi» dedim. Sóıtip men alty saǵat merzimge toptardyń komandıri boldym. Osy jaǵdaı kezinde maǵan polkovnık Kaprovtyń tártibi, sanalylyǵy, ustamdylyǵy keremet unady, ol general Panfılovtyń buıryǵyn buljytpaı oryndady. Sheniniń, jasynyń úlkendigine qaramaı maǵan qaltqysyz baǵynýy - onyń aıryqsha qasıetin tanytsa kerek... Shyǵarma Ádebı KZ portalynan alyndy. Jalǵasy bar
