Qanysh Sátbaev batasyn alǵan «Sáken aǵaı» kim edi
PAVLODAR. KAZINFORM — Baıanaýyldaǵy Shormanovtar áýleti zamanynda halyqty oqý-bilimge jetelep, qazaq jastarynyń bilim alýyna jaǵdaı jasaǵany, Ombyda «Qarjas aýylyn» qurǵany búginde el arasynda ańyz bolyp saqtalyp qalǵan.
Ataqty dýanbasy, aǵa sultan Musa Shormanovtyń tuńǵyshy Sádýaqas Shormanovty el-jurty parasattylyǵy úshin aıryqsha syılap, «Sáken aǵaı», «Aǵaı» dep atap ketkenin kónekóz qarııalar áli kúnge aıtady.
Sáken aǵaı ashqan Aqkelin mektebi qazirgi Pavlodar oblysy aýmaǵyndaǵy tuńǵysh mektepterdiń biri bolǵanyn tarıh paraqtaryn aqtaryp otyryp bildik.
Bıligi men ataq-dańqy Ertis-Baıan eline ǵana emes, dúıim qazaq jerine keń taraǵan Musa myrza, Musa Shormanovtyń týǵanyna bıyl 207 jyl tolsa, Sádýaqas Shormanovqa 175 jyl tolyp otyr.
Musa Shormanov jastaıynan el basqarý isine aralasyp, Baıanaýyl syrtqy okrýginde shamamen 15 jyldaı aǵa sultan bolǵan. Odan soń ómirden ótkenshe Batys-Sibir general-gýbernatorynyń qazaqtar boıynsha keńesshisi qyzmetin atqardy. Musa myrzanyń eline jasaǵan jaqsylyǵy, qazaq balalaryn medreseler, gımnazııalar men joǵary oqý oryndaryna jiberip, olarǵa qarjylaı qoldaý kórsetken, járdem bergeni kóptegen kitapta jazylyp júr. Shormanovtar áýleti qazaq halqynyń sharýashylyǵy men qajettilikterin qorǵaý isinde patsha ókimetine talaı márte júgingen. Aǵa sultan dúnıeden ótkende áýlıe Máshhúr Júsiptiń:
«Din shyraǵyn jandyrdyń,
Baıandaıyn qalaǵa meshit-medrese saldyrdyń.
Nur balqyp raýshan júzińnen,
Jurttyń meıirin qandyrdyń», — dep joqtaǵany Musa myrzanyń eline barynsha janashyr azamat bolǵanyn ańǵartsa kerek.
Baıanaýyldyq belgili ólketanýshy Altynbek Qurmanovtyń aıtýynsha, Reseıdiń qazaq jerin otarlandyrý saıasatynan Baıanaýyl tóńiregindegi iri baılar men myrzalar kóp zardap shekken. 1868 jyly Baıanaýyl syrtqy okrýgi jabylyp, Musa Shormanov qazirgi «Shorman syzy» dep atalatyn quıqaly jerden Aqkelinge kóshiriledi (qazirgi Musa Shorman aýyly).
Onyń aldynda 1853 jyly Aqkelin mekenine úıler salý týraly 18 adamnyń qoly qoıylǵan qolhat bar (QR Memlekettik arhıvynda saqtaýly). Qolhatta atalǵan jerge aǵash úıler salyp, keıinirek egin ekpekshimiz delingen. Oǵan Musa Shormanovtyń móri basylǵan.
— Musa myrza Aqkelinge kósherde Batys-Sibir general-gýbernatorymen dıirmen ornatamyn, orys-qazaq mektebin ashamyn degen kelisimmen barǵan eken. Mektep ashý ıdeıasy ákesiniki bolǵanymen, ony tuńǵysh uly Sádýaqas júzege asyrdy. Sádýaqas bılikte otyrmaǵan, mansapqa qyzyqpaǵan, óz ortasynda parasattylyǵymen tanylǵan jan bolǵan desedi. Qazaqtyń oqyǵan jastaryn janyna úıir etip, olarǵa árdaıym qamqorlyq jasaǵan. Aqkelin orys-qazaq mektebi 1903 jyly 4 klastyq orys-qazaq mektebi bolyp ashylǵanymen, oqytý kóbine orys tilinde júrgizilipti. Bul mektepke alǵashqy jyly barǵandardyń qatarynda Qanysh Sátbaevtiń aǵasy Ǵabdulǵazız bar. Odan soń bala Qanysh 7 shaqyrym jerdegi aýylynan taımen kelip júrip bilim alǵan. Ol týraly Álkeı Marǵulan atamyzdyń eńbekterinde bar. Qanyshpen birge bilim alǵandar qatarynda Muhamedjanov degen alashordalyq bar, ony keıin bolshevıkter ábden uryp, aqyl-esin kem qylǵan deıtin úlkender, — deıdi ólketanýshy.
Jalpy 20-ǵasyr basynda Baıanaýyl jerinde tuńǵysh mektep Aqkelinde ashylsa, keıinirek Joǵary Qyzylshilik (Toraıǵyr aýyly mańynda) jáne Aqmektepte (qazirgi Birlik aýyldyq okrýgi) paıda bolady. Jumat Dosqaraev ustazdyq etken Joǵary Qyzylshilikte Ermuhan Bekmahanov, Shapyq Shókın, Sálken Subhanberdın, Ǵabbas Jumatov oqysa, Aqmektepte ataqty partızan Jylbek Aǵadilov bilim alǵan. Dala halqynyń tilegi boıynsha mundaı oqý oryndary Pavlodar oıazynyń birneshe jerinde — Qaraoba, Maraldy, Baıanaýyl, Tereńkól, Shaqshan bolystarynda paıda bolady.
Aqkelin bolysyndaǵy qazaq jetkinshekteri úshin ashylǵan tuńǵysh mektep zamanynda sol tustaǵy mekteptermen salystyrǵanda kónterimdi jaǵdaıda bolǵany Medeý Sársekeniń «Qanysh Sátbaev» kitabynda jazylady. Oǵan Sádýaqas Shormanovtyń osy mektepte qamqorshy bolyp taǵaıyndalýy sebep bolǵan. Tuńǵysh mektepke inisi Biláldiń izbasary Kókenniń aǵashtan qıylǵan, qala úlgisimen asty-ústi taqtaılanyp, terezeleri shynylanyp salynǵan eki bólmeli úıi syıǵa tartylǵan. Mektepti uıymdastyrý, oǵan muǵalimder men shákirt tabýda Qanyshtyń ákesi Imantaı Sátbaev ta qyzmet etken.
— Qaraǵym, Musa myrzadan keıin Sáken aǵaıdyń eline jasaǵan eńbegi ólsheýsiz bolǵan. Sádýaqas Musauly musylmansha da, oryssha da oqyǵan, Tombyda bilim alǵan, óz qatarlastarynyń saýatty adamy bolypty. Mansapqa qumartpaǵan, biraq óziniń parasaty men adamgershiliginiń arqasynda sol zamandaǵy zııalylardyń alǵy shebinde bolǵan jan. Birjan saldyń Sara qyzben aıtysynda:
«Arqada bir qutym bar — Musa, Shorman,
Áriden kele jatqan ol bir qorǵan.
Musanyń bel balasy — Sádýaqas.
Qutqarǵan talaı jandy túsken tordan», — degeni bar. Óz bedelin salyp, aqyn Mádı Bapıulyn, qýandyq rýynan Qııash degen adamnyń jalǵyz ulyn túrmeden bosatqyzyp jibergen, — deıdi ardager pedagog, ólketanýshy Qaırıden Muzafarov aqsaqal.
Sáken aǵaıdyń sharapaty Toraıǵyr bıdiń juraǵattaryna da tıgen. Kenesary hannyń kóterilisin jaqtaǵan Toraıǵyr bı ıtjekkenge aıdalyp ketkende, naǵashylaryn jaǵalap qalǵan bıdiń urpaqtaryn Baıanaýylǵa aldyrypty. Sultanmahmut Toraıǵyrov Sáken aǵaıdyń úıinde bolǵanda:
«Shoń edik, Shorman edik,
Bir-birimizge qorǵan edik.
Toraıǵyrdyń japyraqtary
Butaǵyna kelip qonǵan edik.
Jaýyrynyńdy kórsetpeı,
Júzińdi kórsettiń, Aǵa!», — dep rızashylyǵyn bildiripti.
Sádýaqas Shormanov zamanynda aqyndyǵymen tanylǵan. Qazirgi el arasynda tanymal «Ardaq», «Іńkár», «Baıanaýyl» jáne taǵy basqa ánderiniń sózin jazyp, ony ataqty ánshi Jarylǵapberdi elge taratty. Oryssha alǵan bilimin qazaq halqynyń rýhanı órleýine arnaǵan Sáken aǵaı 1897 jyly Peterborǵa barǵan bir saparynda qazaq tili men ádebıetin zertteýshi ǵalym P.Melıoranskııge 163 betten turatyn qoljazba tapsyrady. Onda Abaı Qunanbaıulynyń jáne ózge de qazaq aqyndarynyń óleńderi, qazaq halqynyń 178 maqaly qamtylǵan. S. Shormanovtyń aqyndyǵy jaıynda kezinde kórnekti memleket qaıratkeri Smaǵul Sádýaqasov: «Maǵjan Jumabaevtan keıin, hal-qadirinshe qazaq aqyndarynyń arasynan S. Shormanovty aıtýǵa bolady» dep baǵa berip ketken. Al Sáken Musaulynyń 1907 jyly Qazanda basylyp shyqqan «Aýshy» («Ańshy») kitaby qazaq ańshylyqtaný ǵylymyndaǵy alǵashqy eńbek retinde baǵalanyp otyr.
Eldiń turmys jaǵdaıy, qoǵamdaǵy aýyrtpalyq aqynnyń sanasynda uıalaǵan kókeıkesti máseleniń biri edi. «Aıqap» jýrnaly men «Dala ýálaıatynyń gazetinde», «Qazaq» gazetinde jaryq kórgen «Órttiń zııany», «Shóldi sýlaý», «Baıanaýyl jaıy», «Eldiń turmys hali, sharýashylyǵy týraly», «Eski hám jańa bıler», «Ýgolovnyılarǵa jeńildik» jáne t. b. maqalalary buǵan dálel.
— Aqkelin bolysy bolyp turǵanda mynaý jerde Shormanovtardyń aǵashtan salǵan 6 úıi bolǵan. Ol úılerdiń sýretin 1890 jyly reseılik fotograf Samýıl Dýdın «Musa Shormanovtyń qystaýy» dep túsirip, keıin Kýnstkameraǵa ótkizgen. Sýrettiń kóshirmesin jergilikti ǵalym Tımýr Smaǵulov Peterbordan taýyp ákeldi. Álgi 6 aǵash úıdiń biri mektep bolsa, taǵy biri hattardy saqtaıtyn keńse retinde qyzmet atqarypty. 1928 jyly bolshevıkter «Shorman áýletinen qalǵan belgilerdi qurtý kerek» degen uranmen osy úılerdiń beseýin buzyp, qazirgi Qaraǵandy oblysynyń Shalqar degen jerine (bizdiń aýyldan 50 shaqyrym) aparyp, ashana men jataqhana salady. Ol jerde korýnd mıneraly óndirilgen. Solardyń arasynda mektep te buzylyp ketti, — dep áńgimesin jalǵastyrdy Qaırıden aqsaqal.
Ókinishke qaraı, atalǵan mektepte bilim alǵan azamattar týraly derekterdi tappadyq. Keńes ókimeti jyldary barlyq qujat joıylyp ketkenge uqsaıdy. Shorman qystaýynda zamanynda medrese de ustalǵan eken. Abaıdyń ustazy Qamarıden haziret sonda sabaq berip, Máshhúr Júsip tálimin alǵan. Sáken aǵaı ataqty dıýana Ábjalapty da qamqorlyǵyna alyp, qolynda ustaǵan.
Búginde Aqkelindegi Aşysý ózeniniń janyndaǵy úlken alap tarıhı tulǵanyń qurmetine «Aǵaı qoryǵy» atalǵan.
Bala shaǵynda Sáken aǵaıdyń qamqorlyǵyn kórip, batasyn alǵan Qanysh Sátbaev: «Ne kerek, aǵaı dúnıege erte kelip, ketti ǵoı, ýaqytyna jetpeı. Parasatty, aqyly mol, aldaǵy bolashaqqa senimdi qaraıtyn ýaǵynda úles qosatyn adam edi», — dep baǵa bergen eken.
Sádýaqas Musaulynyń Alash ardaqtylarymen, sonyń ishinde Mirjaqyp Dýlatovpen aralasqany, 1914 jyly Ombyda Mirjaqyp pen Ǵaınıjamaldyń úılený toıynda bolǵany jazylyp qalǵan.
Biraq tulǵanyń Alashorda úkimetimen baılanysy týraly naqty derekter qolymyzda bolmaǵan soń ol jaıynda qalam silteýdi qup kórmedik. Anyǵy, Qazaq avtonomııasynyń bes jyldyǵy toılanǵanda aqsaqaldyń dúıim jurttyń aldynda sóz alyp, bata bergenin kónekóz qarııalar kórgen.