Kamal Ábdirahman, Qabanbaı batyr kesenesiniń shyraqshysy: Tar zamandy bastan keship, keń zamandy ańsaǵan elmiz
Onda Tuńǵysh Prezıdent: «Biraq qandaı da bir tarıhı oqıǵany tańdamaly jáne konıýnktýralyq turǵydan ǵana sıpattaýmen shektelýge bolmaıdy. Aq pen qara – bir-birinen ajyramaıtyn uǵymdar. Bular ózara birleskende jeke adamdardyń da, tutas halyqtardyń da ómirine qaıtalanbas reńk beredi. Bizdiń tarıhymyzda qasiretti sátter men qaıǵyly oqıǵalar, surapyl soǵystar men qaqtyǵystar, áleýmettik turǵydan qaýipti synaqtar men saıası qýǵyn-súrginder az bolmady. Muny umytýǵa haqymyz joq. Kópqyrly ári aýqymdy tarıhymyzdy durys túsinip, qabyldaı bilýimiz kerek. Biz basqa halyqtardyń rólin tómendetip, ózimizdiń ulylyǵymyzdy kórseteıin dep otyrǵanymyz joq. Eń bastysy, biz naqty ǵylymı derekterge súıene otyryp, jahandyq tarıhtaǵy óz rólimizdi baıyppen ári durys paıymdaýǵa tıispiz» degen bolatyn.
Qazaq dalasy – Uly Túrki dúnıesiniń qara shańyraǵy. Altaı men Atyraýdyń, Jaıyq pen Іleniń, Alataý men Saryarqanyń arasyn Jibek joly jalǵaǵan keshegi zamandy biz qaıta túletip jatyrmyz. Keshegi Jibek joly búginde jańa dáýirdiń kerýendi kóshin jalǵastyryp, jańa belesterge bastady. Árbir sózdiń salmaǵy bolatyndaı, iske asqan ár dúnıeniń sebebi bar. Halqymyzdyń qaı murasyn alsaq ta, odan tek úlgi men ónege, aqyl men parasat, adamgershilik pen ıman, dostyq pen baýyrymdylyq aıqyn ajarlanyp, anyq tanylady. Osy rette jýrnalıst Mahat Sadyq Qarakereı Qabanbaı batyr kesenesiniń shyraqshysy, mádenıet qaıratkeri Kamal Ábdirahmanmen suhbattasqan bolatyn.
Mahat Sadyq:
Qarakereı Qabanbaı batyrdyń kesenesiniń ashylǵanyna da osy kúnderi tup – tura jıyrma jyl tolǵan eken. Osy tarıhı sátte Nursultan Nazarbaevtyń «qazaqtyń ózindik ulttyq qasıetteriniń qaıta qalyptasýyna qamqorlyq jasaý – meniń Prezıdenttik te, perzenttik paryzym»,- degen sózderi eske oralady. Keseneniń ashylý saltanatynda sol jyldardaǵy Memlekettik hatshy, áıgili jazýshy Ábish Kekilbaevtyń jasaǵan arnaıy baıandamasynan bir tsıtata keltireıik: «Búgin bizdiń basymyzdy halqymyzdyń ótkenine degen ystyq yqylas, arǵy – bergi babalarymyzdyń arýaǵyna degen perzenttik paryz qosyp tur. El aýzyndaǵy, dastandardaǵy jáne qolda bar qujattardaǵy derekterdiń arasyndaǵy oraılastyq Esil men Nura aralyǵyndaǵy bul qara orynnyń Qarakereı Qabanbaıǵa tegin telinip júrmegendigin ańǵarta alǵandaı. Onyń ústine, týǵan jerin qorǵap, týǵan elin talaı ret quryp ketý qaýpinen saqtap qala alǵan Qabanbaıdaı babalarymyzdyń arýaǵyna qashan, qaıda, qansha ýaqyt táýep etsek te, kóptik qylmaıdy».
Kamal Ábdirahman:
- Iá, 2000 jyldyń mamyr aıynda Qarakereı Qabanbaı batyrdyń kesenesin salý qolǵa alyndy. Araǵa alty aı salyp, qarashanyń 3 juldyzynda kesene janyna qalyń qazaq jurty jınaldy. Almaty, Qaraǵandy, Aqmola, Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan oblystary men Jezqazǵan qalasy, Aqmolada turyp jatqan Taldyqorǵan óńirindegi Alakól aýdany men Semeı óńiriniń Úrjar aýdanynyń azamattary, Aýylsharýashylyǵy men Qarjy mınıstrlikteri, Keden komıteti kıiz úıler tikti. Saltanatty Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik hatshysy Ábish Kekilbaev ashyp baıandama jasady.
Kesene Qabanbaı batyrdyń qulaǵan kóne molasynyń ústine, osy mańdaǵy eń bıik jotaǵa, teńiz deńgeıinen 491 metr bıiktikke ornatyldy. Soltústikke qaraı Qabanbaıdyń úsh bulaǵy bar. Jergilikti jurttyń aıtýynda atamyz dúnıeden ótkende aýyl sol jerde otyrypty. Ókinishtisi-bulaq oryny aıdaı anyq kórinse de, sýy tartylǵan. Kesene mańynda elýge jýyq mola bar. Bul Baıjigitterdiń áýlettik qorymy sııaqty. 2001-2003 jyldary arheologııalyq saraptama jasalyp, mamandar molalardyń ornyn belgiledi. Bul molalarǵa qazaqtyń kóne dástúrimen tas qoıdyq.
Mahat Sadyq:
Qabanbaı batyr men osy jerdi baılanystyratyn derekter bar ma?
Kamal Ábdirahman:
- Qazir kesene turǵyzylǵan jerdi osy osyndaǵy jurt «Naıman qorym» jáne «Qarakereı Qabanbaıdyń aq molasy», «Qabanbaı taýy» deıdi. Tarıh ǵylymdarynyń doktory N. Appolova «Qazaqstannyń HVІІ- HÚІІІ ǵasyrdaǵy Rossııamen ekonomıkalyq jáne saıası baılanystary» atty eńbeginde: «HVІІІ ǵasyrdyń qyrqynshy- alpysynshy jyldary qaýymdyq jerlerdi ıelený aıaqtaldy. Mysaly, Qabanbaı batyr Esil men Nurada kóship júrdi» dep jazylǵan. 1760 jyldardyń aıaǵyndaǵy naq osyndaı derekti máskeýlik týysymyz, tarıh ǵylymynyń doktory N. Bekmahanova «Legenda o nevıdımke» degen kitabynda «Qabanbaı batyr Esil-Nura arasynda kóship, Kókshege deıin jaılaıtyn. Qabanbaı batyrmen qatar kereı Qulsary batyr kóshti» dep atap jazady. Aıtyp otyrǵan kezeńi 1762-1768 jyl. Ar jaǵyndaǵy birer jylda Qarakereı Qabanbaı batyr «ot ornynda»- Arqadaǵy Nura ózeniniń jaǵasynda dúnıeden ótti.
Beri taman tússek, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Muhtarbek Kárimov 1991 jyl mynadaı derekti jazypty: «Professor, tarıh ǵylymdarynyń doktory Nábı Daýylbaevtan dáris aldym. Ol kisi Aqmola óńirinen. Sonda ol kisi «Qarakereı Qabanbaı batyrdyń súıegi Aqmoladan otyz shaqyrym jerdegi «Oktıabr sovhozynyń terrıtorııasynda jatyr» dep úıretetin. Bul búgin kesene turǵan oryn».
Týra osyndaı derekti Qazaq Memlekettik ýnıversıtetiniń professory, tarıh ǵylymynyń doktory Baıtursyn Dárishev te únemi shákirtterine sińirip otyrady eken. Tarıh ǵylymynyń doktory Edige Ýálıhanov sony bir derek keltirdi. Bulardyń bári tarıh derekterine súıenip otyrǵan ǵalymdar, arhıvte jyldap otyrǵan azamattar. Kúni keshe keńes úkimeti qulaǵansha Semeı, Óskemen, Taldyqorǵan óńirinde Qarakereı Qabanbaı, onyń atalastary, ata-babalary, urpaǵy, zamandastaryna baılanystyryla qoıylǵan toponomıkalyq ataý bar ma edi? Al Arqada she? Arqanyń kartasynda ǵana Baıjigit, Janjigit, Mámbet, Qojaqul, Shúńet, Shahaman, Áli, Myrzakeldi, Sadyrbaı, Jangóbek, Baıgóbek, Keshý, Jolymbet, Espenbet, Esengeldi, Aǵanas, Qalyton, Aqymbet, Shaǵalaq, Japaq, Jaınaq, Shoqaı ataýlary kezigedi. Qytaıdaǵy qazaq ǵalymdarynyń aǵasy, qazaq tarıhynyń asa bilgiri Nyǵmet ata Myńjan qazaq handyǵy shańyraq kótergende naımandar negizinen, Syr boıynda, Ulytaýdan tartyp, soltústikke qaraı Esil-Nurada, odan ári mekendegenin otyz jyl buryn «Qazaqtyń qysqasha tarıhy» atty kitabynda jazyp qaldyrǵan. Aqmola jaıly sóz qozǵaǵan soń myna bir derekterge soqpaı ketýge bolmaıdy. 1846 jylǵy 31 mamyrda Adolf ıAnýshkevıch «Dalanyń bolashaq astanasy- Aqmola» dep jazyp ketipti. Buǵan ne dersiz? Odan ári ıAnýshkeevıch Qunanbaı Óskenbaevty jer-kókke sıǵyzbaı maqtaı kele, onyń alty aılyq Ibrahım degen balasy bar ekenin aıta ketedi. Abaı ǵoı!
Qazaq tarıhynyń bilgiri, tarıhshy, akademık Manash Qozybaev Qarakereı Qabanbaı batyrdyń kesenesine úsh ret keldi. Únemi adam kóp kezde at basyn tireıdi. Sol ǵalymnyń bylaı degeni bar: «Sen, Kamal, aınalaıyn, myna kesene salynbaı turyp-aq maǵan kelgensiń. Sonda ne aıttym? Negizinde, árbir tarıhı oqıǵa, tarıhı fakti, tarıhı tulǵa úsh faktor arqyly moıyndalady, sóıtip qana tarıhı shyndyq retinde qabyldanady. Ol, birinshi – halyqtyń moıyndaýy, ekinshi – tarıhı dálelderdiń sáıkestigi, úshinshi – memleket turǵysynan moıyndaý. Ara-tura, birinshi faktor qazaq jaǵdaıynda jazba derek emes, shejirege súıenetindikten týra bolmaıdy. Ony qosymsha dáleldeý qajet. Endi, naqtyly Qarakereı Qabanbaı batyrǵa kelsek, dastandarda aıtylatyny – Arqa, onyń ishinde Nura boıy. Qabanbaı atamyzdyń jaǵdaıynda bul faktor halyqtyq turǵydan tolyq moıyndalǵan».
Mahat Sadyq:
Táýelsizdik dáýiri bizdi uly isterge umtyldyryp otyr. Bul tarapta halqymyzdyń, ásirese endi jetilip kele jatqan jas urpaqtyń tarıhı sanasyn durys qalyptastyrý asa óreli mindet. Onyń joldary qandaı? Ol ótkendi tereń bilýden, búgindi durys paıymdap, erteńgi kúnge durys qamdanýdan bastalady. Elorda irgesinde Ulttyq panteonnyń salynýy da myna jaryq álemge aspannan top ete túspegenimizdi qaperge salyp otyrady. Bizge deıin de eldi oılaǵan ǵalamat tulǵalardyń bul pánıden ótkenin uǵamyz. Búgingi bizdiń de tynymsyz eńbek pen izgi murattarǵa umtylǵan óreli isterimiz – erteń keletin keleshek jetkinshekterdiń eldik erejesine aınalaryna ılanamyz.
«Jeri joq el memleket qura almaıdy, jeri joq el ómir súre almaıdy» degen eken ǵundardyń kósemi Móde babamyz. Bizde ulan – baıtaq jer de bar. Yntymaǵy jarasqan el de bar. Memlekettiń ǵumyry da sol elde ómir súretin adamdardyń taǵdyryna baılanysty. Bizdiń maqsatymyz da jańa zamandaǵy jańa turpattaǵy memleketimizdi saqtap qalý úshin Máńgilik elge qyzmet jasaý jolynda eńbektenip jatyrmyz. El men erdiń birligi – birneshe ulttar men ulystar pana tapqan Qazaqstanymyzdyń qam-qaraqeti osyndaı ǵoı.
Kamal Ábdirahman:
Óte oryndy aıttyńyz Mahat baýyrym. Qarakereı Qabanbaı batyrdyń urpaqtan urpaqtyń sanasyna engen asyl sózin tyńdańyzshy.
«Atymdy kim buryn aýzyna alsa, sony qoldaımyn» degen ǵoı. Bul ata-babalarymyzdyń «birlik bar jerde – tirlik bar» degen uly ósıetin eske salady. Birlik – buryn da, qazir de halqymyzdyń ulan tarıhyndaǵy uly sóz. Qazaqty aman saqtaǵan da, ulttyq qasıetin asqaqtatqan da osy sóz.
Bul jerde Ulttyq Panteonnyń salynýy da batyrdyń el birligin oılaǵan asyl qasıetinen dep oılaımyn. 2013 jyly kúzde alǵashqy bolyp Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Májilisiniń Tóraǵasy, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Oral Muhamedjanov jerlendi.
Zamandasym, halqymyzdyń uly aqyny-osy batyr kesenesi janyndaǵy Ulttyq panteonda jerlengen Farıza Ońǵarsynovanyń «Qabanbaıdaı qas batyr» óleńinde mynandaı ulaǵatty jodar bar.
Halqymnyń búgingi tirligi,
Tutastyǵy men birligi...
Ázirge elimniń birligin
Ush arqaý ustap tur búgin;
Birinshi arqaýym til – nurym,
Ekinshisi - ánim, jyr – muńym,
Úshinshisi qyzdar qyr – gúlim,
Batys pen Shyǵys arasyn,
Tústik pen Arqa dalasyn
Birine birin jaý etpeı,
Kelin bop ashar túndigin.
Haq táńirime taǵzym qylaıyn,
Tynystap bir tynaıyn,
Arýaq qonǵan el edik-
Qoldaı kór bizdi ylaıym.
Qabanbaılardyń urpaǵy
Qarager atqa qonbas pa,
Batys – Shyǵys, Tústigim,
Qyran kózimen sholmas pa.
Osy óleń joldary - ótken kezeńderge jiti kózben zer salýǵa úndeıdi. Bul degenimiz baıqaǵandarymyz ben tapqandarymyzdy ortaǵa salýǵa mindetteıdi. Baǵzydan qalǵan muralarymyzdy jańasha oılaý zamanynyń qózqarasy turǵysynan qaıta baıyptaýǵa úıretedi. Olaı deıtinim biz talaıdy kórgen halyqpyz. Tar zamandy bastan keship, keń zamandy ańsaǵan elmiz. Bul kúnge biz jettik, bizdiń urpaq jetti. Endigi paryzymyz erteńgi jas urpaq – kemel keleshegimizdiń tiregi osyny baǵalap, jalǵastyra bilýinde. «Baqyt – baǵalaı bilgendiki» deıdi dana halyq. Al ol ǵasyrlar boıy azattyqqa umtylǵan arlan elimizdiń qaı kezde de kóshin bastaǵan uly tulǵalarymyzdy ulyqtaı bilýde. Elim degen erlerdiń el esindegi erlikteri bizge dastan – jyrlarmen jalǵasyp bizderge jetti. Qazir sol babalarymyzǵa eńseli eskertkishter ornatýdamyz. Bul asqaq rýh kórinisi dep bilemin.
Qabanbaı batyr beınesi somdalǵan eskertkishterge toqtalyp ótsem deımin. Alǵashqy eskertkish 2005 jylyǵy tamyzdyń 19 juldyzynda Almaty oblysynyń óńirindegi Úsharal qalasynyń bastysyndaǵy toǵyz joldyń torabyna qoıyldy. Semeıde, Óskemende, Úrjarda, Maqanshyda, Taldyqorǵanda, Túrkistanda, Shymkentte eskertkishter qoıylǵan. 2004 jyly Ystanbul qalasyndaǵy Atakóı aýdanynda eskertkish ornatyldy. Qytaı Halyq Respýblıkasynda da qoıylypty.
Mahat Sadyq:
Qamal aǵa siz ben biz áriptes ekenbiz. Jýrnalıstıka fakýltetin 1973 jyly bitirip, Taldyqorǵan oblystyq «Oktıabr Týy» gazetinde qyzmetińizdi bastapsyz. Oblystyq «Qazaq tili» qoǵamyn, Mádenıet basqarmasyna jetekshilik jasapsyz. 2000 jyldan beri Qabanbaı batyr kesenesi ashylǵannan beri Batyr babamyzǵa shyraqshy bolyp kelesiz. Sodan bergi ýaqyttarda Qarakereı Qabanbaı batyrdyń murasyn jınap kitap shyǵardyńyz. Alda da tarıhymyzdiń tereńinde jatqan asyl muralardy zerttep, elimizdiń mádenı murasyna qosar úlesińiz jalaǵastyǵyn tapsyn degim keledi.
