«Qalyńmal saıasatyn qaıta qarasaq qaıtedi?» - baspasózge sholý

ASTANA. 21 qarasha. QazAqparat - «QazAqparat» agenttigi respýblıkalyq basylymdarda 21 qarasha, beısenbi kúni shyqqan ózekti materıaldarǵa sholýdy usynady.

Budan biraz ýaqyt buryn Qyzylordada Qazaqstannyń birinshi derbes prokýrory, belgili qoǵam qaıratkeri Súleımen Esqaraevtyń týǵanyna 115 jyl tolýy keń kólemde atap ótildi. Osy saltanat sharasynyń aıasynda oblystyq prokýratýra ǵımaratynyń aldynda tuńǵysh prokýrordyń tastuǵyrǵa qonǵan eskertkishi ashyldy. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanynda jazyp otyr. Basylymnyń jazýynsha, osy ıgi sharany iske asyrýǵa oblys prokýrory, aǵa ádilet keńesshisi Saparbek Nurpeıisov kóp eńbek sińirdi. Ol eń aldymen oblysta osyndaı sharanyń ótýin zańdastyrýǵa qol jetkizdi. Sodan keıin tuńǵysh prokýror týraly estelik kitap jazylyp, derekti fılm túsirilýin qamtamasyz etti. Bularmen qatar, oblystyq prokýratýra ǵımaratynda S.Esqaraev atyndaǵy vedomstvolyq murajaıdy daıyndaý jumystary qyzý júrip jatty. Sharaǵa Bas prokýratýra men oblys basshylarynan bólek, tuńǵysh derbes prokýrordyń qyzy Marıetta Esqaraeva, nemeresi Marat Baımuhanov jáne basqa da týystary, sondaı-aq, prokýratýra organdarynyń ardagerleri qatysty. Mereıtoıdyń kelesi negizgi bóligi Qorqyt ata atyndaǵy memlekettik ýnıversıtettiń Stýdentter saraıynda ótken «S.Esqaraev: Táýelsiz Qazaqstan prokýratýrasynyń qalyptasýy men damýy» atty ǵylymı-tájirıbelik konferentsııa túrinde qanat jaıdy. Konferentsııa aıasynda birinshi prokýrordyń ómiri men qyzmetine arnalǵan «Tarlanboz» kitaby men derekti fılmniń tusaýkeseri ótkizildi.  Jaqynda Syrym aýdany, Jympıty aýylyndaǵy Jeńis kúnine arnalǵan memorıaldyq alańnyń aldynda Uly Otan soǵysynda qaza tapqan jerlesimiz Husı Jumaǵalıevti qaıta jerleý rásimine arnalǵan qaraly jıyn ótti. Halyqaralyq dárejedegi sharaǵa aýdan basshylyǵynan bólek, H.Jumaǵalıevtiń urpaqtary - T. Jumaǵalıev,       G. Jumaǵalıeva jáne ardagerler Ý. Qasmuhanov pen Qadyr Ǵaısın qatysty. Bul týraly «Egemen Qazaqstan» gazeti búgingi sanynda jazyp otyr. Avtordyń málimetinshe, Husı Jumaǵalıev - 1909 jyly Jánibek aýdany jaǵynda dúnıege kelgen. Ardagerdiń ómir jolynda Jympıty elinen oıyp oryn alýy onyń bala kezdegi ustazdyq qyzmet etý armanynyń júzege asýymen tikeleı baılanysty. H.Jumaǵalıev 1937 jyly Jympıty orta mektebine (qazirgi jalpy bilim beretin Q.Myrzalıev atyndaǵy orta mektep) joldamamen muǵalimdik qyzmetke keldi. 1939 jyly Máskeý qalasynda, aýyl mektebin abyroıly qyzmet arnasyna salǵany úshin KSRO Joǵarǵy Keńesiniń Prezıdıýmy H.Jumaǵalıevti «Qurmet Belgisi» ordenimen marapattady. Qyzmet joly Uly Otan soǵysymen tuspa-tus kelip, 1942 jyldyń aıaq sheninde soǵysqa attanǵan jerlesimiz osydan keıin habar-osharsyz ketkender tizimine endi. Tek, 2012 jyldyń tamyzynda reseılik «Fenıks» atty oqýshylardyń izdeý toby tapqan múrdeniń keýdesindegi «Qurmet Belgisi» ordeniniń nómiri Máskeý arqyly anyqtalyp, ol súıektiń Husı Jumaǵalıevtiki ekendigi naqtylandy. Ol «Kýrsk ıini» shaıqasynda qaza tapqan eken. Osy derekpen H.Jumaǵalıevtiń qaza tapqan jeri - Reseı Federatsııasy, Kýrsk oblysy, Ponyrev aýdany, Igısheva se­losynyń mańy dep belgilenip, izdeý to­by jan-jaqty suraýlar salǵan edi. UOS jaýyngerleriniń aqparattaryn jınaq­taıtyn reseılik www.soldat.ru saı­tynyń chattyq tártiptegi málimetinde ardager derekteriniń naqtylanýyna Syrym aýdandyq muraǵaty men aýdandaǵy tarıhı-ólketaný murajaıynyń dırektory A.Oıshybaeva úlken eńbek sińirdi dep kórsetilipti. Jańalyqqa jaıbaraqattyq tanyta almaǵan Syrym aýdanynyń basshylyǵy jaýyngerdiń súıegin elge ákelýge arnaıy delegatsııa jasaqtap, olardy 31 qazan - 5 qarasha aralyǵyndaǵy issaparǵa jibergen bolatyn. Delegatsııa quramynda aýdandyq tarıhı-ólketaný murajaıynyń dırek­tory A.Oıshybaeva, ardager-ustaz A.Júsipov, H.Jumaǵalıevtiń urpaqtary T.Jumaǵalıev, B.Qusanov 2 qarasha kúni Reseı Federatsııasy, Kýrsk oblysy, Pony­rev aýdany ortalyǵyndaǵy 1943 jyldyń jazyndaǵy Kýrsk shaıqasynda qaza tapqan jaýyngerlerdi qaıta jerleý rásimine qatysty. Qazaqstandyq delegatsııa 5 qarasha kúni aýdanǵa Kýrskiden H.Jumaǵalıevtiń múrdesin jetkizdi. Jalpy aqparat retinde aıtsaq, Igısheva selosy mańynda sońǵy 2 jylda 56 jaýynger qaıta jerlengen.                                                                        *** Búginde qazaq qyzdarynyń ózge ult ókilderine, sheteldikterge turmysqa shyǵýy kóbeıip barady. Buǵan etimiz úırengendigi sonshalyq, tipti qalypty jaǵdaıdaı qabyldaıtyn boldyq. Sebebi bul indettiń biz úshin tamyry tym tereń, 1925-1930 jyldardan bastalady. Bul týraly «Aıqyn» gazeti jazady. Basylymnyń pikirinshe, 1940 jyldardyń ózinde úkimet basynda otyrǵandar orystandyrý saıasaty maqsatymen odaqtas respýblıkalar arasynda aralas nekede turǵandardy sanamalap kórse, birinshi orynǵa Latvııa eli shyqsa, Qazaqstan ekinshi oryndy enshilepti.Tarıh dońǵalaǵy HHI ǵasyrdyń basynda júrisinen jańylyp qaldy.  1990 jyldardan bastap qazaq qyzdarynyń tańdaýy  sheteldik azamattarǵa aýa bastady.  Mamandar «munyń birneshe sebebi bar» dep, jat jurttyq bolyp ketken qyzdarymyzdy aqtap alýǵa álek bolyp jatyr. Olardyń aıtqanyna sener bolsaq,  boı­je­tip, turmys qurýǵa daıyn qyzdardyń sa­ny jigitterge qaraǵanda birneshe ese kóp. Ekinshiden, Qazaqstanǵa kelip, nápaqasyn taýyp júrgen sheteldik jumysshylardyń sany da ýaqyt ótken saıyn artyp keledi. Jáne shetelge baryp, oqyǵan qazaq qyzda­rynyń sol elde qalyp, turmysqa shyǵyp jatqandary da jıi kezdesedi. Álemdik sta­tıs­tıkaǵa kóz salsaq, ózge el azamatymen kótergen shańyraqtyń baqyty az degende eki-úsh jyl, sırek jaǵdaılarda ǵana uzaǵy­raq ýaqytqa sozylatyn kórinedi. Sebebi shet el asyp ketken qyzdarymyzdyń keıingi taǵdyry  - biz úshin aıdyń arǵy betindegi jaǵdaımen birdeı.Qazaqstandyq basylymdarda  halyqaralyq qudalyq saıasaty, qalyńmal týraly taqyryp umyttyryp baryp kóterilip turatyn. Qalyńmaldy zańdastyrý saıasaty TMD elderi úshin jańalyq emes eken.  Osydan on jyl buryn Túrikmenstannyń  tuńǵysh prezıdenti Saparmurad Nııazov jýrnalıstermen kezdesken kezde  qalyń maldy memleketaralyq deńgeıde zańdastyrý - memleketaralyq qudalyq saıasatynyń bir tarmaǵy ekenin jasyrmaǵan. «Qyzy bar eldiń nazy da bar» ekenin memleketaralyq deńgeıde de eskertip otyrý kerek ekendigin, qyzyn bergen eldiń ishten de, syrttan da  shalatynyn eskertken.  «Qalyńmaldy halyqaralyq deńgeıde zańdastyrǵan  memleketter  tek  Saýd Arabııasy nemese Túrikmenstanmen shektelip qalmaıdy. Tipti Qytaı Halyq Respýblıkasy, kerisinshe beıresmı túrde shetelden áıel alǵan qytaı azamattaryna «qalyńmal» tólep, sol azamattyń sol jat elde úılenip, jer ıelenip, bala-shaǵaly bolyp, sosyn art jaqtaǵy týys-týǵandaryn shaqyryp alýyna ekonomıkalyq jaqtan kómek beredi eken. Tipti Eýropada, Orta Azııada, Afrıkada úılenip, azamattyq alýǵa qytaı úkimeti ártúrli stavkadaǵy qarjylaı kómek berilgen.  Sonyń ishinde eń joǵary kómek Eýropa, Amerıka, Avstralııa qurlyǵyna berilse, eń tómengi qarjylyq kómek Orta Azııaǵa beriledi eken. Qarjylyq kómek eki túrde beriledi: biri tikeleı aqshalaı kómek, ekinshisi  - ósimsiz nesıe negizinde. Osylaısha,  «qalyńmal» berip qoldap, qolpashtaýynyń arqasynda qytaı azamattary sheteldik qyzdarmen úılenip, sol elde azamattyq alyp, tez kóterilip  jatyr.  Qudalyqtyń mundaı  halyqaralyq deńgeıge kóterilgen saıasaty  qytaıdyń ejelgi az ulttardy basyp alýdyń, ózine qaratýdyń, eń bastysy qara kóbeıtýdiń synnan ótken tásili bolyp shyqty.  Qazir qytaı eli ıeginiń astyndaǵy Orta Azııany qoıyp, sonaý alystaǵy Afrıka elderinde qyzý úılenip, azamattyq alyp jatyr. Afrıkanyń qara marjandaı kerbez sulýlary boıy bir metrden aspaıtyn qytaılyqtarmen otbasyn quryp, qytaılardyń úles salmaǵyn kóbeıtip,  genotıpin ózgertip jatyr.  1990 men 2012 jyldar arasynda dúnıege kelgen qytaı azamattarynyń 32 paıyzy - aralas nekeden týǵandar.  Bul - Qytaıda. Al bizdiń elde jyl saıyn  100 myńǵa jýyq neke qıylady. Sonyń ishinde 20 paıyzy - aralas neke. Qoǵamdyq uıymdardyń zertteýine nazar aýdarsaq, 18-20 jas aralyǵyndaǵy qazaqstandyq qyzdardyń úshten biri (onyń 50 paıyzy  - qazaq qyzdary) sheteldikterge turmysqa shyǵýǵa áýes. Maqala «Qalyńmal saıasatyn qaıta qarasaq qaıtedi?» degen taqyryppen berilip otyr. Táýelsizdik alǵaly beri otanymyzǵa mıllıonǵa jýyq qandastyrymyz kóship keldi. Qazir elimizdiń túkpir-túkpirinde otandastarymyzdy jersindirý saıasaty júrgizilip jatyr. Bul, árıne, qup alarlyq is. Óıtkeni qandastarymyz da táýelsizdikti nyǵaıtýy tıis.  «Aıqyn» gazetiniń jazýynsha, osyndaı sharanyń biri jaqynda Shyǵys Qazaqstan oblysynyń Zyrıan aýdanynda «El taǵdyry - meniń taǵdyrym» degen atpen ótti. Otandastar qaýymdastyǵynyń birinshi forýmynyń Zyrıanda ótýiniń máni bar. Qazir munda elimizdiń túkpir-túkpirinen qandastarymyz kóship kelip jatyr. Oblys basshysy Berdibek Saparbaevtyń jańashyl jáne qamqor basshylyǵynyń arqasynda Zyrıanda osyndaı forým ótti. Reseımen shekaralas aýdanda qandastardy kóbeıtý arqyly demografııalyq jaǵdaıdy jaqsartý strategııalyq saıasat ekeni aıtpasa da túsinikti. Rasynda, qandastarymyzdyń kelýi Qazaqstandaǵy etnıkalyq kóshi-qon saıasatynyń negizgi ustanymyna aınaldy. Bul salada jetistikter aýyz toltyryp aıtarlyqtaı. Elge kelgen otandastarymyzdyń jartysynan astamy, ıaǵnı 54 paıyzy eńbek jasyndaǵy adamdar bolsa, 41 paıyzy 18 jasqa deıingi balalardyń úlesin quraıdy, al shamamen 5 paıyzy zeınetkerler eken. Bilim deńgeıi boıynsha 10 paıyzynan astamy joǵary bilimdi, 234 myń adamnyń arnaýly bilimi, 65 paıyzynyń jalpy orta bilimi bar. Qazaqstanǵa kelgen otandastarymyz qazir ómirden óz ornyn taýyp, qoǵamǵa beıimdelip, eldiń tynys-tirshiligine tolyqqandy aralasýda. Bul oraıda oblys basshylyǵynyń tapsyrmasy boıynsha Zyrıan aýdanynyń ákimi Ermak Bıdahmetuly kóptegen sharalardy júzege asyrýda. Aýdandyq departamenttiń árbir ókiline qandastarymyz bólinip berilip, olardyń ómirge beıimdelýine, til bilýine barlyq jaǵdaı jasalyp jatyr.