Q. Mámı: Elbasy bastamalary - sot reformasynyń qaınar kózi

ASTANA. QazAqparat - «Elbasy bastamalary - sot reformasynyń qaınar kózi», - dep esepteıdi Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Sotynyń Tóraǵasy Qaırat Mámı «Egemen Qazaqstan» gazetine jarııalaǵan maqalasynda.

Elimizdi uly jetistikterge jetelep kele jatqan Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Ábishuly Nazarbaev týraly qaı turǵydan aıtsaq ta jarasady. Prezıdent memleket basyna el men ult múddesin kózdiń qarashyǵyndaı saqtap qalýda, halyq sharýashylyǵyn qaqyratyp almaýda óte qıyn máseleler qat-qabat shıelenisken asa jaýapty kezde keldi.

KSRO-nyń ydyraýy aldynda elimizdiń bolasha­ǵy men táýelsizdigi tarazy basynda turdy. Sol kezde, ıaǵnı sheshýshi sátte el basqarý tizgini Nur­sultan Nazarbaevtyń qolyna tabystaldy. Sol kezden bastap ata-babalar ańsaǵan egemen el bolýǵa, tolyqqandy táýelsiz memleket qurýdyń maqsat-muraty, árbir isi osyǵan uıytqy bola bastady.

Ol ýaqytta basqa odaqtas respýblıkalarmen ekonomıkalyq baılanystar úzilýge jaqyndap, eldiń turmystyq-áleýmettik jaǵdaıy tómendeı tústi. Odaqtas eldermen aradaǵy ekonomıkalyq qarym-qatynastardy qal-qaderinshe saqtaý, ásirese el ishindegi saıası ahýaldy turaqtandyryp, qoǵamdyq tártipti jáne halyqaralyq tatýlyqty saqtaý syndy keleli mindetter turdy. Osyǵan baılanysty memleket qurylymyn, onyń ishinde quqyqtyq organdardy jańasha qurý máselelerin Elbasy aldyn ala boljaı bildi.

Ol kez dúnıe aı saıyn emes, kún saıyn emes, saǵat saıyn san alýan ózgeristerge túsip jatqan beımaza shaq edi. Mundaı aýmaly-tókpeli tusta qytaı halqy «Ózgeris kezinde ómir súrme» dep elin saqtyqqa shaqyrady eken. Sóıtip, sol jyldary búkil eldiń taǵdyry úshin jeke basyn báıgege tigip, Prezıdent halqyna qanatymen sý sepken qarlyǵashtaı qaltqysyz qyzmet jasap keledi.

Keńestik júıeniń kúni bitýge jaqyn­daǵan, el erteńi eleń-alań kúı keshken kezde burynǵy konstıtýtsııaǵa Prezıdenttik basqarý nysanyn engizý qajettigi týyndady. 1990 jylǵy 24 sáýirde Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń qaýlysymen Nursultan Ábishulyna prezıdenttik laý­azym júkteldi. Sol tarıhı kezeń týraly akademık Salyq Zımanulynyń esteliginen bir ǵana mysal keltirelik: «Sessııanyń kún tártibine Prezıdent týraly usynys qoıylyp, Konstıtýtsııaǵa osy ózgertýdi engizý máselesi daýysqa salyndy. Bul usynys depýtattar tarapynan qoldaý taýyp, Qazaq KSR-iniń Konstıtýtsııasyna prezıdenttik basqarý nysany týraly ózgeris engizý jóninde sheshim qabyldandy».

Al arada bir jyl ótkende, 1991 jyldyń jeltoqsan aıynyń 1-inde Nursultan Nazarbaev Qazaqstan halqynyń qalaýymen biraýyzdan táýelsiz eldiń Prezıdenti mártebesin ıelendi. Nursultan Ábishulyn búgingi bıik belesterge bastaǵan osy aqjoltaı kúnder halyq jadynda máńgi saqtala bermek.

«Táńirdiń tańdaýymen, halqynyń qalaýymen» memleket tizginin osylaı qolyna alyp, týǵan eli úshin eren eńbek sińirgen Nursultan Ábishuly búginde Elbasy degen asqaq abyroı, bıik bedeldiń tórine shyqty.

Toqsanynshy jyldar basynda Prezı­dent Nursultan Nazarbaevtyń aldynda eldiń ishki-syrtqy saıasatynda memleket tarapynan atqarylar asa aýqymdy mindetter turdy. Ásirese, josparly ekonomıkaǵa negizdelgen respýblıkany endi naryqtyq ekonomıka baǵytymen alǵa aparýdyń eń mańyzdy mindeti dep belgiledi. Alaıda, el basshysynyń bul jańashyl bastamasyn birden túsine qoıǵandar az edi. Qarapaıym eńbek adamdaryn bylaı qoıǵanda, keıbir sheneýnikter naryqtyq ekonomıkaǵa kóshý jónindegi ıdeıanyń berer paıdasyn birden paıymdaı almady.

Keńestik júıeniń shekpeninen neǵurlym tezirek qutylýdy kózdegen Prezıdent, táýelsiz elimizdegi kezek kúttirmeıtin áleýmettik-ekono­mıkalyq reformalaryn júrgizýmen qatar, jańa quqyqtyq, sonyń ishinde, sot júıesin qalyp­tastyrýdyń mindetin de kún tártibine qoıdy.

Quqyqtyq salany reformalaý ju­mystary eleýli qıyndyqtar týǵyzdy. Óıtkeni, keńestik júıeniń birneshe jyldar boıy oı-sanaǵa sińirip ketken psıhologııalyq ahýalyn buzý ońaıǵa túspedi. Degenmen, Elbasynyń jańashyl oı-maq­sattary quqyq qorǵaý organdary men zań­gerlerdiń kóńiline birte-birte senim uıalatty. Bir sózben aıtqanda, táýelsiz sot júıesin qurý, quqyq salasynyń tıimdiligin arttyrý, olardy zań­dyq turǵydan bekitip alý, el ishindegi sotqa degen jańasha kózqarasty qalyptastyrý, sol ar­qyly sottardyń bedelin kóterý - qyrýar kúsh-jigerdi, eseli eńbekti qajet etken óreli ister edi.

Elbasy Esildiń sol jaǵalaýynan jańa ákimshilik ortalyq salýdy oılastyrǵanda Aqorda, Úkimet, Parlament ǵımarattarynyń qatarynda Joǵarǵy Sot ǵımaratyn da salýdy óz nazarynda ustady. Aqorda irgesinen boı kótergen ádildiktiń aq otaýy Astananyń kelbetine kelbet, sáýletine sáýlet qosty. Prezıdent jobalaǵan osy ǵımarattardy Astana qonaqtary men sheteldikter elimizdiń ósip-órkendeýiniń belgisi dep biledi.

Ár jyldary Prezıdent quqyqtyq júıeni qalyptastyrýda sot, prokýratýra, ishki ister jáne arnaıy organdardyń júıeli ári birlese otyryp jumys isteýine erekshe nazar aýdaryp keledi. Máselen, toqsanynshy jyldardyń bas kezinde Qazaqstan Respýblıkasy Joǵarǵy Keńesiniń Qaýlysymen kúshine engen «Qazaq­stan Respýblıkasynyń prokýratýrasy týraly» zańda prokýratýra quqyqtyq qadaǵalaýdy júzege asyratyn organ retinde qalyptasty.

Elimizde prokýratýranyń róli jáne quzy­rettilik shektelimi týraly zańgerler ara­synda úlken daý-damaı oryn aldy. Tipti, bir-birine tikeleı qarama-qaıshy oılar týyndady. Osyndaı kezde de Elbasy basqa memleketter­den ózgeshe, Qazaqstannyń qazirgi damý kezeńine sáıkes, prokýratýra organyn saqtap qaldy.

Sonymen qatar, Qazaqstan Respýb­lıkasy Eko­­nomıkalyq qylmysqa jáne sybaılas jem­qor­­­lyqqa qarsy kúres agenttigi (qarjy polı­tsııa­­­sy) Úkimet qaýlysymen alǵashynda Qar­jy mı­nıstrliginiń salyq qyzmeti quramyn­da Sa­lyq mılıtsııasy basqarmasy bolyp qurylǵan edi.

Bul saladaǵy quqyqtyq mindetterdi kezeń-kezeńimen jetildirip otyrýdy Elbasy ár ýaqytta esten shyǵarǵan emes. Bizdiń respýblıkamyzda, basqalarmen salystyrǵandaǵy basty erekshelik, Elbasynyń tapsyrmasymen korrýptsııamen kúres jóninde derbes zań qabyldandy. Bul zań qabyldanǵanda da keıbir zańgerler men quqyq qorǵaý organdarynyń basshylary bólek zań kerek emestigin, sybaılas jemqorlyqqa qarsy normalar qoldanystaǵy basqa da zańdar aıasynda qarastyrylǵanyn aıtyp qarsy bolǵan edi. Búginde halyqaralyq sarapshylardyń baǵalaýynsha, respýblıkamyzdyń sybaılas jemqorlyqpen kúres jónindegi zańnamasy eń tıimdi dep tanylǵan.

Nursultan Ábishulynyń «Halqyna jany shyndap ashıtyn qaıratker orǵa jyǵatyn emes, órge shyǵatyn jol silteıdi», - degen sózinde tereń mán-maǵyna bar. Elimizdi ekonomıkalyq turǵyda damytýda, sot salasyn reformalaýǵa erekshe mán berýiniń arqasynda kóptegen jetistikke qol jetkizdik. Atap aıtqanda, qazirgi ekonomıkalyq, banktik, áleýmettik, taǵy basqa salalardaǵy qol jetken tabysymyz, ýaqtyly ótkizilgen quqyqtyq reforma bolmasa osyndaı deńgeıge kóterilýi múmkin emes edi.

Shyn máninde, biz keıde ekonomıkalyq jetistikterimiz týraly kóp aıtamyz da, elimizdegi jeke azamattar men zańdy tulǵalardyń konstı­týtsııalyq quqyǵyn ádil qorǵaıtyn sot qyzmeti týraly aıta bermeımiz. Bul jóninde Prezıdenttiń «Qazaqstan joly» atty kita­bynda: «...sot­tyq-quqyqtyq júıe­niń tıimdiligin qamtamasyz etý eko­no­mıkalyq problemalardy sheshýden birden-bir kem soqpaıtyn mindet edi», - dep atap kórsetilgen. Elimizde áleýmettik jaǵdaıdyń jaqsaryp, ekono­mıkanyń turaqtanýy, eń aldymen, Elbasynyń quqyq qorǵaý, sonyń ishinde, sot salasyndaǵy reformalardy júrgizýdegi sarabdal saıasatynyń arqasynda júzege asqany barshamyzǵa aıan.

Meniń oıymsha, Elbasynyń tula boıynda qaı salany bolsa da tereń túsinip, dál sol salanyń mamandyq ıesindeı oı túıetin erekshe qabilet pen kóre bilý qasıeti bar. Elimizdegi sot qyzmetiniń durys jolǵa qoıylǵany, sot tóreliginiń álemdik standarttarǵa saı damýy nátıjesinde sot ádildigi kásibı deńgeıge kóterildi. Munyń qoǵamda tynyshtyq ornatýǵa, ekonomıkalyq órleýge birden-bir kepildik beretinin Tuńǵysh Prezıdentimiz óz ýaqytynda boljaı bildi.

1991 jylǵy 16 jeltoqsanda qabyl­danǵan «Memlekettik táýelsizdik týraly» Konstıtýtsııalyq zańda memlekettik bılik júıesi úsh tarmaqta - zań shyǵarý, atqarý jáne sot bıligi bolyp quryldy. Bul qaǵıdattar 1993 jyly qabyldanǵan Ata Zańymyzda odan ári naqtylandy. Memleket basshysy sot júıesin osylaı damyta berý baǵyttaryn belgileı otyryp, ár jylǵy ýaqyt talabyna saı batyl da jańa qadamdar jasaýǵa yqpal etti.

Elbasynyń uıǵarýymen 1994 jyly «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy memlekettik quqyqtyq reforma baǵdar­lamasy týraly» qaýly qabyldandy. Bul qujatta sýdıalardyń derbestigi men táýelsizdigine kepildik berildi. Azamattardyń quqyqtary men bostan­dyq­taryn sot arqyly qorǵaýdyń zańdyq-quqyqtyq alǵysharttary jasalyp, Qazaqstandaǵy sot júıesi bir arnaǵa toǵysty. Sóıtip, sot táýelsizdigi zama­naýı reformalarǵa saı qamtamasyz etildi. Osy jyldarda jańa Azamattyq is júrgizý jáne Qylmystyq is júrgizý kodeksteriniń qabyldanýy nátıjesinde sot isin júrgizýdiń alǵashqy zańdyq tetikteri qalandy.

Budan keıin sot reformasyn odan ári je­tildirýde 1995 jylǵy Konstıtýtsııanyń ma­ńyzy zor boldy. Memleket basshysy atalǵan Konstıtýtsııanyń sot júıesin damytý­daǵy rólin: «Sot ádildigin shyn máninde ádi­letti jáne rııasyz júrgizýge sot korpýsyn qa­lyp­­tastyrýdyń Konstıtýtsııada kórsetilgen tetik­teri septigin tıgizedi», dep naqty aıtyp berdi.

Osy Ata Zańymyzda jergilikti jerdegi sottardy saılaýdyń ornyna, endi olardy Prezıdent taǵaıyndaıtyny, al munyń ózi olardyń táýelsizdigin jergilikti jerlerdegi ákimshilik yqpaldan qorǵaıtynyn, al Joǵarǵy Sottyń sýdıalary Prezıdenttiń usynysymen Parlament Senatynda saılanatyny eń joǵary zańdyq turǵyda aıqyndaldy. Sóıtip, elimizdegi sot júıesiniń býynyn bekitip, belin býyp berdi.

Prezıdent 1995 jyly sot júıesin damytýdyń negizin qalaǵan taǵy bir qujatqa - «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy sottar jáne sýdıalardyń mártebesi týraly» Konstıtýtsııalyq zań kúshi bar Jarlyqqa qol qoıdy. Osy Jarlyqqa sáıkes, Joǵary Sot Keńesi men Ádilet biliktilik alqasy quryldy. Konstıtýtsııaǵa sáıkes, tórelik sottar taratylyp, olardyń fýnktsııalary jalpy ıýrısdıktsııa sottaryna berildi. Osylaısha, sot júıesinde memlekettik bılikke qajetti barlyq atrıbýttar elimizdegi sot tóreliginiń tyńǵylyqty qalyptasqanyn aıqyndap berdi. Reseı Federatsııasy, Belarýs memleketteri sottardyń biriktirilý tıimdiligin arada jıyrma jyl ótken soń túsinip, mundaı sheshimge bıyl ǵana keldi. Osyndaı orasan zor reformalardyń jemisti júrgizilýi - N.Á.Nazarbaevtyń saıası kóregendiligi men qajyrly kúsh-jigeriniń, tabandylyǵy men pozıtsııasynyń beriktiginiń arqasy der edim.

Elimizde sot salasynda reformalar júr­gi­zil­gen jyldar ishinde, ásirese, azamattyq is­ter boıynsha birqatar jańashyl baǵyttaǵy jumystar júzege asyryldy. Máselen, buryn sottardyń qaraýyna múldem kirmegen laýazymdy adamdardyń nemese memlekettik organ­dardyń zańsyz is-áreket­teri, bankrottyq týraly shaǵymdar endi tikeleı sottardyń qaraýyna berildi. Sot arqyly qorǵaýdyń tet­ik­teri jasalyp, sot qaýlylarynyń mindet­tili­gi jáne olardy oryndaý úshin jaýaptylyq belgilendi.

2000 jyly «Qazaqstan Respýblıka­synyń sot júıesi men sýdıalarynyń mártebesi týraly» Konstıtýtsııalyq zań, Joǵary Sot Keńesi men Ádilet biliktilik alqasy týraly zańdardyń qabyldanýy sýdıalardyń kadrlyq jáne áleýmettik máselelerin túpkilikti sheship berdi. Sýdıa qyzmetine taǵaıyndaý ashyq jáne konkýrstyq negizde júrgizile bastady. Olardyń mindetti túrde taǵylymdamadan ótý tártibin belgileıtin normalar engizildi.

Buǵan qosa, Prezıdent táýelsiz sot júıesin qalyptastyrýda respýblıkalyq deńgeıde Sýdıalar sezin turaqty túrde ótkizip otyrýdy qoldady. Osy ýaqytqa deıingi Sýdıalar seziniń tarıhyn eske alsaq, el Prezıdentiniń qatysýymen alty sezd ótti. Memleket basshysy ár sezd saıyn Sýdıalar qaýymdastyǵy úshin sot salasynda atqarylatyn irgeli ister men mejeli mindetterdi aıqyndap berdi.

Eger qysqasha túıindep aıtsaq, 1996 jyly 19 jeltoqsanda Almatyda ótken Sýdıalardyń I seziniń qaýlysymen memlekettik bılikti zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot tarmaǵyna bólý týraly konstıtýtsııalyq erejedegi sot reformasyn júzege asyrýdyń mańyzdylyǵy atap ótildi. Al 1999 jylǵy 25 qańtarda Almaty qalasynda ótken Sýdıalardyń II sezi qabyldaǵan sheshimde Sýdıalar qoǵamdastyǵy men memlekettik organdardyń sot bıliginiń bedelin arttyrýy, sýdıalardyń shynaıy táýelsizdigin qamtamasyz etýi tujyrymdaldy.

Adamdardyń sotqa senýi, óz múddelerin qorǵaýy úshin sotqa júginýi - sot-quqyqtyq reformanyń basty nátıjesi ekenin Prezı­dent 2001 jyly 6 maýsymda Astanada ótken Sýdıalardyń III sezinde tııanaqtap berdi. Elimizde qylmystyq jazalardy yryq­tan­dyrý jáne izgilendirý máselesi osy joly kóteril­gen bolatyn. Sottardy mamandandyrý - Memleket basshysy usynǵan eń ózekti, eń órkenıetti baǵyttyń birine aınaldy. Sondyq­tan, naryqtyq ekonomıkalyq sharttardan týyn­d­aǵan jańa áleýmettik qatynastar yqpalyn jete túsingen Elbasy, barlyq oblystarda ma­man­­dandyrylǵan ekonomıkalyq, ákimshilik, ká­me­letke tolmaǵandardyń isteri jónindegi maman­dandyrylǵan aýdanaralyq, ózge de salalyq sottardy qurý jaıly Jarlyqtaryna qol qoıdy.

Astana qalasynda 2005 jylǵy 3 maý­symda ótken Sýdıalardyń IV sezinde Prezıdent sot júıesiniń jetistikterine rızashylyqpen baǵa berip, sottardyń qyzmetin odan ári arttyrýǵa, qadaǵalaýshy satylardy barynsha qysqartyp, sot isin ońtaılandyrýdy neǵurlym jetil­dirýdiń jańa mindetterin qoıdy. Sonymen qatar, sýdıalarǵa qoıylatyn talaptardy qataıtýǵa, sýdıalardyń biliktiligin arttyrýǵa qatysty naqty tapsyrmalar berildi. Elbasy tapsyrmasyna sáıkes, Sot akademııasy Qazaqstan Respýb­lıkasy Prezıdenti janyndaǵy Basqarý akademııasynyń Sot tóreligi ıns­tıtýty bolyp qaıta quryldy.

Prezıdenttiń sýdıalarǵa júktegen basym mindetterdiń biri - búginde elimizdiń sot júıesine túbelikti engen Alqabıler ınstıtýty. Asa aýyr qylmystardy Alqabılerdiń qatysýymen qaraý 2007 jylǵy 1 qańtardan bastap qoldanysqa engizildi. Bul sot tóreligin halyq ókilderiniń qatysýymen ashyq ári shynaıylyqpen júrgizýdiń normalaryn aıqyndap bergen zańdylyq qujaty boldy.

Al Memleket basshysy 2009 jylǵy 18 qara­sha­da ótken Sýdıalardyń V sezinde sot isin júrgizýdi ońtaılandyrý, qadaǵalaý ıns­tantsııalarynyń sanyn azaıtý, aýdandyq sottardyń táýelsizdigin nyǵaıtý men rólin arttyrý jóninde mindetter qoıdy. Bul tapsyrmalar óz retimen «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine isterdi qaraýdyń apellıatsııalyq, kassatsııalyq jáne qadaǵalaý tártibin jetildirý, senim deńgeıin arttyrý jáne sot tóreligine qol jetimdilikti qamtamasyz etý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyq­tyrýlar engizý týraly» zańda kórinis tapty.

Osy zań aıasynda oblystyq sottardyń qurylymy ózgertilip, mamandandyrylǵan apellıatsııalyq jáne kassatsııalyq sot alqalary quryldy. Apellıatsııalyq sot ınstantsııalary aýdandyq sottar jibergen qatelikterdiń túzetilýin qamtamasyz etýdi júzege asyrdy. ıAǵnı, iske tolyq zertteý júrgizilmegen jaǵ­daı­da sot isin óziniń óndirisine qabyldap, sot she­shi­miniń kúshin joıyp, onyń durys sheshim tabýyn qamtamasyz etýdegi zańdylyqty kúsheıtti.

Taǵy bir eleýli jańalyq, Elbasynyń tapsyrmalaryn oryndaý maqsatynda Joǵarǵy Sot «Medıatsııa týraly» jáne «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine medıatsııa máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobalaryn ázirledi. Óıtkeni, sot tóreligin balamaly negizde halyqtyń ózin qatystyra otyryp júrgizý - shynaıylyq pen ádildiktiń jáne jarııalyqtyń tıimdi tásili. Prezıdent qoǵam qajetsingen osy zańǵa 2011 jylǵy 29 qańtarda qol qoıǵany barshaǵa málim.

Bul jańa quqyqtyq ınstıtýt elimizdiń aýmaǵynda ǵana emes, halyqaralyq deńgeıde de keńinen qoldaý tabýda. Mysaly, 2012 jylǵy 26 naýryzda Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Soty «Qazaqstan Respýblıkasynda medıa­tsııa ıns­tıtýtyn engizý» jobasy aıasynda Birikken Ulttar Uıymynyń 2012-2014 jyldarǵa arnalǵan damý baǵdarlamasy jóninde kelisimge qol qoıdy.

Bul kelisim halyqtyń álsiz toptary úshin sot tóreligine qoljetimdilikti arttyrýǵa, daýlardy sottan tys retteý múmkindikterin qarastyrýǵa baǵyttalǵan. Medıatsııa ınstıtýtyn damytýda sheteldik ozyq tájirıbeler keńinen paıdalanyldy. Germanııa, Slovenııa, Shveıtsarııa, Belarýs jáne Eýroodaq elderi sarapshylarynyń qatysýymen halyqaralyq konferentsııa­lar, elimizde óńirlik aqparattyq semınarlar men dóńgelek ústelder, ózge de is-sharalar ótkizildi. Bul is-shara áli de jalǵasyn tabý ústinde.

Memleket basshysy Sýdıalardyń kezekti VI sezine 2013 jyly 20 qarashada qatysyp, óziniń kókeıge túıgen oılaryn jáne sot tóreligin odan ári jetildirý týraly keleli usynystaryn bildirdi. «Biz «Qazaqstan-2050» Strategııasyn temirqazyq ete otyryp, sot júıesin jetildirýdi jalǵastyra berýimiz qajet. Eger de biz reforma jasaǵanda ekonomıkada, saıasatta sot júıesin, jalpy quqyq qorǵaý júıesin túzemesek, kózdegen maqsatymyzǵa jete almaımyz. Bizdiń azamattar sot júıesinde barlyq máselelerdi sheshýi kerek, óziniń quqyǵyn qorǵaı alýy kerek. Memlekettiń de, meniń de sot júıesine kóp kóńil bólip otyrǵanym sondyqtan», dep aıtqan sózi sottarǵa tyń kúsh berdi.

Biz, Sýdıalar qaýymdastyǵy, El­ba­synyń ár jyldardaǵy sezd qory­tyndysynda bergen tapsyrmalaryna sáıkes, jalpy sot júıesin damytýǵa belsene atsalysyp kelemiz.

Qazaqstannyń qarqyndy damýy bizdiń aldymyzǵa jańa mindetter qoıyp otyr. Elimizdiń álemdegi eń damyǵan elder qataryna kirý baǵdarlamasy, belsendi ıntegratsııalyq protsester sot óndirisiniń ýaqyttyń syn-qaterlerine teńbe-teń bolýyn talap etýde. Bul rette azamattyq sot isin júrgizýdiń jańa modelin qalyptastyrý taraptar múddeleriniń tepe-teńdigin qamtamasyz etetin pragmatıkalyq tásilderge negizdelgen.

Biz Qazaqstan qoǵamyna etene jaqyn sot tóreligin qalyptastyrý tujyrym­damasyna súıenemiz. Daýlardyń beıbit jolmen rettelýine kómektesý sýdıalar qyzmetiniń bir salasy deý kerek. Álem elderinde daýlardy balamaly túrde sheshý rásimderiniń belsendi qoldanylǵany bizge de úlgi, ári onyń tıimdi tustaryn alǵanymyz jón.

Elimizde bıznestiń ózin ózi uıymdas­tyrýyn yntalandyrý jónindegi shara­lardyń der kezinde qabyldanýy, Ult­tyq kásipkerler palatasynyń qurylýy aralyq sottardy, múliktik daýlardy sotqa deıin retteý ınstıtýtyn odan ári damytýǵa múmkindik beredi. Osy oraı­da, tutynýshylardyń quqyqtaryn, zııatkerlik menshikti, eńbek jáne quqyqtyq daýlardyń basqa da sanattaryn qorǵaý týraly daýlardy sheshý salasynda balamaly perspektıvalar bar ekenin kópshilik bile júrse dep oılaımyn.

Elimizdegi barlyq sottarda elektrondy sot isin júrgizý júıesi engizil­gen. Sonymen qatar, Joǵarǵy Sot­tyń ǵalamtor resýrsyn jańartý, jergi­likti sottardyń Internet-resýrstaryn jetildirý jumys­tary tııanaqty júrgizilip keledi. Sot óndiri­sine qatysýshylardyń istiń qozǵalysy týraly jedel aqparat alýyna, shyǵarylǵan sot aktilerimen tanysýyna barlyq múmkindikter jasalǵan.

Qazirgi tańda Joǵarǵy Sotta ótetin sot pro­tsesterinde beıne-baılanys keńinen qoldanylýda. Oblystyq sottardyń qatysýymen jalpy otyrys­tar, keńester jáne sýdıalardy qashyqtyqtan oqytý júıesi óz retimen júrgizilip keledi.

Sot júıesiniń qyzmet etý sapasy eń aldymen bilikti de tájirıbeli sýdıalar korpýsyn kadrlyq qamtamasyz etýge tikeleı baılanysty bolmaq. Jalpy, quqyq mamandary arasynda «Sýdıa - zańgerlerdiń eń tańdaýlysy» degen támsil sóz bar. Bul sóz olardyń jankeshti eńbegine, kásibı biliktiligine, sheberlik deńgeılerine berilgen baǵa bolar. Aýdandyq sottardyń sýdıalary elimizdegi sot isteriniń toqsan segiz paıyzyn atqarady. ıAǵnı, bul - beıneti kóp qıyn isterdi qaraýda, sondaı-aq salmaǵy basym júktemelerge moıymaı qyzmet kórsetýdiń eń tózimdi úlgisi.

Sýdıalardyń áleýmettik mártebesine saı, esh alańsyz qyzmet etýine qolaıly jaǵdaı jasaý, laıyqty baspanamen qamtamasyz etý ár jyldary óz sheshimin tyńǵylyqty túrde tabýda. Memleket basshysy sýdıalardyń ál-aýqatyn únemi jaqsartyp otyrýdy óziniń nazarynan eshqashan tys qaldyrǵan emes. Sol úshin de sýdıalar qaýymynyń el Prezıdentine degen qurmeti men alǵysy sheksiz.

Nursultan Ábishuly Sýdıalardyń VI sezindegi sózinde: «Sýdıalardyń V sezinen beri ótken tórt jylda Qazaqstannyń sot júıesi «Sottardyń táýelsizdigi» ólshemi jóninen Básekege qabilettiliktiń jahandyq reıtıngisindegi óz kórsetkishin birden 23 orynǵa kúrt jaqsartty», dep atap ótken edi. Zańdardyń saqtalýy, azamattyq sot tóreligi, qyl­mystyq sot tóreligi jáne basqa da kó­r­set­kishter boıynsha da Qazaqstan post­keńestik keńistiktegi memleketterden alda keledi. Máselen, muny World Justice Project halyqaralyq úkimettik emes uıymy usynǵan 2014 jylǵy Zańnyń ústemdik qurý ındeksinen kórýge bolady. Bul reıtıngide Qazaqstan 71-shi oryndy ıelengen.

Osy jyly reıtıng álemniń 99 eli men aýmaqtaryn - bılik ınstıtýttary ókilettigin shekteý, sybaılas jemqorlyqty boldyrmaý, tártip jáne qaýipsizdik, negizgi quqyqtardy qorǵaý, bılik ınstıtýttarynyń ashyqtyǵy, zańdardyń saqtalýy, azamattyq sot tóreligi, qylmystyq sot tóreligi tárizdi negizgi segiz kórsetkish boıynsha baǵalaǵan.

Uly ǵulama Ábý-Nasyr ál-Farabı babamyzdyń «Durys áreket - maqsatqa jetkizer joldy durys tańdaýdan bastalady» degen danalyq sózi Elbasynyń taǵylymdy tańdaýǵa toly árbir isinen aıqyn kórinis tapqanyn ómirdiń ózi dáleldep berýde.

Bizdiń halqymyz - qashanda ádil bılikti, shynaıy zańdy ardaq tutqan, aqıqatyn aıtyp, aq júrýdi qalaǵan óte týrashyl ult. Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń elimizdiń ár azamaty óz kókeıinde saqtap júrýi úshin aıtqan: «Eger de ózim búgin zańǵa qaıshy kelsem, zańǵa qarsy shyqsam, onda erteń quqyǵym tabanǵa taptalǵan kezde meniń sol quqyǵymdy kim jaqtaıdy, kim qoldaıdy» dep oılaýy kerek», degen sóziniń máni óte tereń, óte taǵylymdy.

Zańdy syılamaı, bilgenin istegen keıbir elderdiń búginde Qasıetti qazaq jeriniń bir jutym aýa­syna, bir ýys topyraǵyna zar bolǵan ógeı ómirleri árkimniń oı-sanasynda qobyz sarynyndaı sarnap tursa ǵoı!..