ІZTІLEÝOV TURMAǴAMBET
Bұқara қalasynda әýeli «Mır arab» (1896-1899), keıin « Kөkeltash» medresesinde (1896-1905) oқyғan. Arab, parsy, shaғataı tilderin jetik meңgergen. «Kөkeltash» medresesinde tәjiktiң klassık jazýshysy Sadrıddın Aınımen dostasyp, stýdentter arasynda қabyrғa gazetin shyғaryp tұrғan. Өzi medresede oқyp jүrip, Қaraқalpaқ elinde bala oқytқan. Osy tұsta «Shәkirtterime», «Ұstaz ұsynysy», «Shөlmek» өleңderin jazғan.
1905-1925 jyldary aýyl mektebinde mұғalim, 1936-1937 jyldary Қazaқstan Halyқ aғartý komıssarıatynda ғylymı қyzmetker bolғan. 14 jasynda «Қara қoңyz» tұңғysh mysal өleңin, 18 jasynda «Mәrdi dıhan» atty alғash dastanyn shyғarғan. Nәzıralyқ dәstүrmen shyғystyқ sıýjetterdi negizge alyp, «Danyshpan қart», «Tұtқyn қyz», «Raýa baný»,taғy basқa da onnan astam dastan jazғan.
T.Іztileýovtiң shyғarmalarynyң negizgi taқyryby - bilim-ғylymdy («Balalaryma», «Aқyl ton aңdaғanғa tozbaıtұғyn», Ұldaryma», «Abaıdy oқyғanda»), adamdyқ pen izgilikti («Adamdyқ is», «Jaқsy men jaman», «Қabanғa қarsy ұmytylma er degenge», «Tolymdy jigit») jәne satıralyқ («Құrbanғalıғa», «Bar» men «Joқ», «Al» men «Ber», «Birge týғan», «Құljan bıge», t.b.) өleңderdi nasıhattaý boldy.
Aқynnyң sөz өneriniң өmirsheңdigin өnege etken өleңderine «Nazym», «Sөz bersem «jөndeımin» dep bұzasyңdar», «Әr eldiң bar bұlbұly», «Joқ deme, maza өleңde», «Jyryңdy jaz jөrmelep», taғy basқalary jatady. Sondaı-aқ, «Ataңnyң әýelinde belinde ediң», «Adam» atty dinı-fılosofııalyқ jyrlary men bұryn baspa betin kөrmegen «Hazireti Omardyң hıkaıalary», «Pendesin Alla jetkerer», «Bұıryқ» өleңderinde ol өziniң sýretkerlik talanty men din iliminiң bilgiri, tereң psıhologııalyқ tanymynyң ıesi ekendigin tanytty. T.Іztileýov tabıғat taқyrybynda «Jyl keldi», «Syr boıy», taғy basқa өleңder jazdy.
Ol jazbasha aıtystyң damýyna өzindik үlesin қosa otyryp, Syr boıyndaғy jazba aıtys mektebin қalyptastyrýshylardyң biri boldy. Іztileýovtiң jazba aıtystaryn dinı aıtys («Tұrmaғambet pen Ermұrat aıtysy»), hat aıtys («Tұrmaғambet pen Jүrsenniң aıtysy», «Tұrmaғambet pen Әbdikәrimniң aıtysy»), jұmbaқ aıtys («Tұrmaғambet pen Shәdi tөreniң aıtysy»), mysal aıtys («Kөk құtan men shymshyқ») dep jikteýge bolady. T.Іztileýov bastaғan aқyndar toby halyқtyқ ıgi үrdisterdiң biri - toptyқ өner jarysyn қalyptastyrdy. «Alty aқynnyң өmiri týraly aıtysynda» poetıkalyқ pikir jarysy fılosofııalyқ sұhbat tүrine jalғassa, Shәdi tөremen jұmbaқ aıtysynda adamnyң jas erekshelikteri tabıғattyң tүrli құbylystaryna, jan-janýarlardyң tүrli қasıetterine teңestirilip jasyrylady.
T.Іztileýov aқyndarғa aralyқ sөz aıtyp, bitistirýshi bı-sheshen de bola bilgen. «Tұrmaғambettiң өzine tәn bir jaңa janrdy ataýymyz kerek. Ol - Tұrekeңniң өzge aқyndardyң aıtystaryna aıtқan aralyқ sөzderi» deıdi bұl týraly akademık M.Қarataev. Omar men Taýbaıdyң Jүsibine, Omar men Nұrmahanғa, Қaңly Jүsip pen Kete Jүsipke, Kete Jүsip pen Daңmұrynғa arnaғan aralyқ sөzderi aқynnyң adamgershilik ұstanymyn dәıekteıdi.
Aқyn 1936 jyly Ә.Fırdoýsıdiң «Shaһnamasyn» қazaқ tiline erkin aýdarma jasaғan (40 myң jol). Bұl shyғarmany M.Әýezov, S.Seıfýllın, T.Jүrgenov, t. b. joғary baғalaғan. Týyndynyң «Rүstem - Dastan» atalatyn bөlimi 1961 jyly, «Shaһnama. Rүstem - Dastan» degen atpen tolyқtyrylғan nұsқasy 2004 jyly jaryқ kөrgen. Өleңderi «Үsh ғasyr jyrlaıdy», «Bes ғasyr jyrlaıdy», «Қasıetti Қarmaқshym», «Ғasyrlar tolқyny» jınaқtaryna engen. Zertteýshi M.Baıdildaev T.Іztileýovtiң el aýyzynda jүrgen jyrlaryn, tapқyrlyқ sөzderin jınastyryp, «Nazym» degen atpen 1972, 1982 jyldary jaryққa shyғardy. Ө.Kүmisbaev Іztileýovtiң «Rүstem - Dastanyn» jүıeli tүrde қarastyryp, parsy tilindegi «Shaһnamamen» salystyra zerdeledi. Ұ.Jaңbyrshıeva ғylymı zertteý eңbeginde aқyn shyғarmalarynyң janrlyқ erekshelikterine toқtalyp, poetıkalyқ sөz jүıesin saralady. Aқyn қoljazbalary Қazaқstan Ғylym akademııasynyң Әdebıet jәne өner ınstıtýtynyң қoljazba mәtintaný bөliminde saқtaýly.
1980 jyly Tұrmaғambet Іztileýovke týғan jerinde eskertkish ornatyldy. Қarmaқshy aýdanyndaғy Lenın keңsharyna, bir kөshege aқynnyң esimi berilgen.
Derek kөzi:
«Syr eli» Қyzylorda oblysynyң entsıklopedııasy
