Itterdiń panajaıyna aqsha bólýdi toqtatý kerek – depýtat
PAVLODAR. KAZINFORM - Qazir qalada da, dalada da buralqy ıt kóbeıdi. Adamdardy ıt qabý statıstıkalary ońyp turǵan joq. Úlken shaharlar turmaq, aýyldardyń ózinde eresekter balalarynyń ómiri úshin qaýiptenetinin aıtady. Burynǵydaı janýarlardy atýǵa, dárimen uıyqtatyp tastaýǵa taǵy bolmaıdy. Endeshe máseleni qalaı sheshpek kerek?
Zań bar, oryndaýǵa negiz joq
Buralqy ıtterdiń máselesi sońǵy ýaqytta qoǵamda jıi talqylanatyn ózekti taqyrypqa aınalǵan. Kóshe kezgen qandenniń ózi adamǵa shaýyp, kishkentaı balalar men zeınetkerlerdiń azyq-túlik dorbasyn tartyp áketip jatqany, keıbir saıajaılarda toptasyp júretin janýarlardan qorqyp, qarııalar baý-baqshasyna jete almaı júrgeni jaıly mysaldar az emes. Itterdiń agressııalyq minez-qulqy artyp, adam aıaǵy az júretin keıbir jerlerde, saıabaqtar men qalanyń shetki aýdandarynda emin-erkin serýendeý kádimgideı qaýipti bolyp tur.
2022 jyldyń naýryz aıynan júzege asa bastaǵan «Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly» QR zańynyń talaptary janýarlardy qorǵaýshylardyń kóńiline jaqqanymen, qoǵam músheleriniń basym bóligine unamaıdy. Anyǵy – buralqy ıtterdiń sany kún ótken saıyn eselenip barady. Bul – fakt. Soǵan oraı zańdy qaıta ózgertý týraly usynys-pikirler jıi aıtylyp, másele túrli minberlerde kóterile bastady. Qoǵamnyń pikiri qazir ekige jarylyp tur.
«Janýarlarǵa jaýapkershilikpen qaraý týraly» zańǵa súıensek, eger siz kez kelgen ıtke zaqym keltirip nemese qarý paıdalaný arqyly atsańyz, Qylmystyq kodekstiń 316-baby 1-tarmaǵy (janýarlarǵa qatygezdikpen qaraý) boıynsha ákimshilik jaza arqalaısyz. Bul degenińiz – 120 AEK-ke deıingi mólsherde aıyppul, sol mólsherge para-par túzeý jumystaryna, 120 saǵatqa deıingi merzimge qoǵamdyq jumystarǵa tartý, ne 30 táýlikke deıingi merzimge qamalý túrindegi jaza. Al veterınarlarǵa olardy atýǵa, uıyqtatýǵa múlde tyıym salyndy. Tórt aıaqtylardyń azap shegýin toqtatý úshin nemese halyqtyń ómiri men densaýlyǵyna qaýip tóngende ǵana óltirýge ruqsat. Sonymen qatar, buqaralyq aqparat quraldarynda janýarlarǵa qatygezdikpen qaraýdy nasıhattaýǵa tyıym salynǵany taǵy málim. Janýardy qorǵaýshy qoǵamdyq uıymdar ulardaı shýlap júrip shyǵartqan zań qańǵyp júrgen ıtke tas laqtyrýǵa da tyıym salady. Oǵan súıensek, qoǵam onsyz da «buralqy» bolýǵa «májbúrlengen» ıtterdiń basyna pana berýge, aldyna as qoıýǵa tıis.
Quzyrly oryndar buǵan deıin buralqy ıtterdi aýlap, olarǵa tıisti shara júrgizýge tıisti panajaıdyń joqtyǵy kedergi ekenin aıtatyn. Árıne qoldanystaǵy zań oǵan múmkindik berdi. Ondaǵy 26-baptyń 2-tarmaǵyna sáıkes «Janýarlarǵa arnalǵan panajaılar memlekettik jáne jekeshe bolýy múmkin». Itke úıdi bıýdjet esebinen, ne jekemenshik tarapynan salýǵa ruqsat beriledi. Biraq jeke kásipkerler panajaıdyń óte shyǵyndy sharýa ekenin aıtady. Sondyqtan bul iske qaltaly azamattar attap basqysy joq.
Mysal úshin, Pavlodar qalasynda 300 ıtke arnalǵan panajaıdyń qurylysy byltyrdan beri jalǵasyp jatyr. Qazynadan qurylysyna bólingen 300 mln teńge jetpeı qalyp, qosymsha qarajat taǵy berildi. Nysan túptep kelgende byltyrǵy jyldyń sońynda qoldanysqa tapsyrylýy tıis edi. Alaıda janýarlardy qorǵaýshylar arnaıy standarttarǵa súıenip, ishindegi úıshikterdiń bıiktigi talapqa saı emes degen jeleýmen merzimin taǵy sozdy. Panajaı ashylsa, ol jerdegi veterınarlar janýarlardy arnaıy bazaǵa tirkep, kastratsııa jasap, vaktsına egedi. Al 60 kún baǵyp-qaqqan soń ony qaıtadan kóshege qoıa beredi. Jańa zańda osylaı kórsetilgen.
Janýardy 15 kún ustap, uıyqtatyp tastaý kerek
Májilis depýtaty Nurjan Áshimbetov ıtti 60 kún panajaıda ustap, qaıta qoıa berý eshbir qısynǵa kelmeıtinin aıtyp otyr.
«Ózińiz oılap qarańyz, memleket kóshede júrgen, ıesiz janýardy eki aı boıy baǵady eken de, ony qaıtadan buralqy ómirge bosatyp jiberedi. Memlekettiń qyrýar qarajaty shyǵyndalady. Kastratsııadan ótken janýar agressııalyq minez-qulqyn qoıa almaıdy. Erkindikke jiberilgende adamdarǵa shabýyldaýy ábden múmkin. Sondyqtan qazir Májilis depýtattary mundaı panajaılarda buralqy ıtterdi 15 kún ustap, ıesi nemese asyrap alýshy tabylmasa, uıyqtatyp tastaý kerek degen usynys tastap otyr. Bul – qoldaýǵa turarlyq bastama. Jańa zań qabyldanǵaly veterınarlar ne istep, ne qoıyp júrgenin bilmeıdi. Itti atýǵa, aýlaýǵa bolmaıtyny sebepti, olar esh áreket jasaı almaı júr», - deıdi halyq qalaýlysy.
Pavlodar oblysy aýmaǵynda qazirgi kúni demeýshilerdiń qarjysyna ustalyp otyrǵan 4 panajaı (úsheýi – Pavlodarda, bireýi – Ekibastuzda) bar. Biraq bulardyń árqaısysy ary ketkende 100-deı ǵana janýardy baǵýǵa qaýqarly. Panajaı ıeleriniń aıtýynsha, jaǵdaılary ońyp turǵan joq. Memleket olarǵa da kómek kórsetse degen úmitteri zor.
Óńirlik veterınarııa basqarmasy veterınarııa jáne lıtsenzııalaý bóliminiń basshysy Ǵalym Beısenovtiń pikirinshe, buralqy ıtterdiń sanyn uıyqtatý arqyly ǵana kemitýge bolady.
«2022 jylǵa deıin biz jylyna 11-12 myń ıtti aýlap, uıyqtatyp tastaıtynbyz. Nátıjesinde kóshede qazirgideı qańǵybas janýarlar kóp bolmaıtyn. Al byltyr 1,5 myń ıtti aýladyq. Bizdiń otandyq qorǵaýshylardyń usynystaryn tyńdasańyz, múlde qısynǵa kelmeıdi. Olarǵa Eýropadaǵysha tamaq salynǵan naýalar qoıý kerek deıdi. Erteń kóshelerde buzylǵan tamaqtan jaǵymsyz ıis shyǵyp, nebir juqpaly dert tarap ketpeıtinine kim kepil bere alady?! Túrkııa elinde turmystyq qaldyq salynatyn konteınerlerdiń barlyǵy jer astynda ornalasqan. Al bizde úılerdiń dál aldynda, kósheler boıynda tizilip tur. Tańerteńgilik aýlashylar men kóshe sypyrýshylar álgi konteınerlerge jaqyndaı almaıtyndaryna jıi shaǵymdanady. Sebebi, qańǵybas ıtter tamaq qaldyqtaryn izdep, jaqyndaǵan adamǵa shabady. Bul da úlken másele ǵoı. Buǵan qosa, qazir buralqy janýarlar bizdiń balalarymyz oınaıtyn alańdardy jıi jaǵalap, saryp ketedi, tilimen jalaıdy. Ittiń tili men zárinde, tezeginde adamǵa qaýipti juqpaly aýrýlardyń qozdyrýshylary óte kóp. Qutyrýdy bylaı qoıyp, nebir parazıtter qolmen janasý arqyly kishkentaı balalardyń ishki qurylysyna tússe, ishekqurttary paıda bolady. Sanıtarlyq turǵydan alǵanda bul óte qaýipti. Sondyqtan panajaıda 15 kún ustap, ıesi nemese asyrap alatyn adam tabylmasa, janýardy uıyqtatyp tastaý tıimdi», - deıdi maman.
Qorǵaýshylardyń da aıtary bar
Aldaǵy naýryz aıynda atalǵan zańnyń qabyldanǵanyna tup-týra 2 jyl tolady. Zańnyń qabyldanýyna túrtki bolǵan qoǵam belsendileri, ókinishke qaraı, úmitimiz oryndalmady dep alańdap otyr. Olardyń pikirinshe, zańda qamtylǵan erejeler men talaptar, standarttar tolyqqandy júzege asqanda qazirgideı problemalar qalyptaspas edi.
Osy oraıda janýarlardy qorǵaýmen 10 jyldan beri shuǵyldanyp júrgen pavlodarlyq Marııa Grebenkınany áńgimege tarttyq. Marııa «Serdtse Pavlodara» qoǵamdyq qorynyń jáne «Stop otlov» qorynyń jetekshisi. Búginde ol Astanadaǵy janýarlardyń quqyǵyn qorǵaýmen shuǵyldanyp júr. Aıtýynsha, jýyqta elordadaǵy panajaıǵa depýtattar men volonterler kelip, mekemeniń jaǵdaıymen tanysqan. Sońynan otyrys ótkizip, máseleni talqylaǵan.
«Depýtattar «panajaıdaǵy ıtterdi uıyqtatyp tastaý kerek, bıýdjetten aqsha bólýdi tyıý kerek» degen usynystaryn ashyq jetkizdi. Biz mundaı jaǵdaıǵa jol bere almaımyz. Bul janýarlar bizdiń qordyń ıeliginde, ómirleri úshin jaýaptymyz. Qorda qazirgi ýaqytta 3185 ıt pen 568 mysyq bar. Olardyń barlyǵyn óltirip tastaýǵa bola ma?! Bul – bizdiń adamgershilik qasıetterimizge syn. Zań shyn máninde júzege asyrylsa, mundaı máseleler týyndamas edi. Mektep jasynan bastap bıologııalyq etıkaǵa, adamgershilik qaǵıdalaryna baýlý sabaqtary nege ótpeı jatyr? Janýarlarǵa qamqorlyq jasaý, olardy qorǵaý boıynsha kóshelerde bannerler, aqparattyq rolıkter nege joq? Buryn janýarlardy dárimen uıyqtatýǵa bólingen qarajatta esep bolmaǵan. Naqty tsıfrlar esimde joq, biraq olardyń somasy panajaılardy ustap turýǵa bólinetin qarjydan áldeqaıda kóp edi. Pavlodar oblysynda 2020 jyly 14,2 myń ıt aýlanǵan degen derek boldy. Biz teksere kele memlekettik satyp alý tenderi tek 5 myń ıtke ǵana oınatylǵanyn anyqtadyq. Qalǵan bóligi qaıda? Al Túrkistan oblysynyń veterınarlary 2021 jyly tipti 64 myń ıtti «uıyqtattyq» degen málimet berdi. Shyn júzinde olar tek 13 myń ıtti ǵana aýlaǵan. Qalǵan 50 myńyn kim ustaǵan? Osynyń barlyǵy kóńilde kúdik uıalatady. Qańǵybas ıtter shyn máninde kóp emes. Olardyń sanyn retteý máselesin tek panajaılar arqyly ǵana sheshemiz», - deıdi qorǵaýshy.
Janýarlar áleminiń jaqtastary resmı organdar beretin keıbir málimetterge de kelispeıdi. Mysal úshin, ıt qabý oqıǵalary dep beriletin statıstıkaǵa ózge janýarlardyń adamdarǵa qarsy áreketi enip ketken. Bireýdi minip júrgen aty qyrshyp alýy múmkin. Sondyqtan ózge janýarlardyń adamdarǵa shabýyly jalpy ıt qabý statıstıkalarynyń 15 paıyzyn alady, ol shyn máninde jasyrylyp qalady dep esepteıdi. Marııanyń sózinshe, ıt adamǵa ábden sheginer jer qalmaǵanda nemese qoryqqanda shabady. Kóbine ıesinen kórgen qorlyǵynyń esesin qaıtarady. Al kóshedegi birli-jarym oqys oqıǵalar buryn da bolǵan, qoǵam ósirip aıtyp otyr degen pikirde.
Keıingi ýaqytta balanyń da, káriniń de berekesin qashyryp qoımaı, tipti kóshe kezgen alabaıdyń jetkinshekti talap óltirgenin de estip bildik. Adamdar ıtten osynshama zardap shegip, beıbit kúnde balǵyndardy jazym etip jatsa, bul qoldanystaǵy zańnyń shıkiligin bildirmeı me?..
