Iran dılemmasy: ıadrolyq kelisim nemese Izraılmen soǵys
ASTANA. KAZINFORM – Taıaý Shyǵystaǵy ahýal bıyl 31 shildede Tegeranda qozǵalys saıası bıýrosynyń basshysy Hamas Ismaıl Hanııa óltirilgennen keıin de soǵys pen beıbitshiliktiń aldynda tur. Ol Irannyń jańa prezıdenti Masýd Pezeshkıannyń ınaýgýratsııasyna kelgen bolatyn. Onyń qala ortalyǵynda, erekshe qorǵalatyn aımaqta óltirilýi Iran úshin aýyr soqqy bolǵany ras. Taıaý Shyǵysta úlken soǵys bolady ma, joq pa? Ony Kazinform agenttiginiń tilshisi zerttep kórdi.
Barlyǵy «ne bolar eken?» dep otyr
Izraıl kinásin moıyndamasa da, Iranmen jasyryn qaqtyǵystyń tarıhy men tájirıbesinde mundaı oqıǵa jıi kezdesedi. Al, Iran basshylyǵynyń bul máselege kúmáni joq sııaqty. Joǵarǵy kóshbasshy Alı Hameneı Izraılge kek alýǵa ýáde berdi. Sol sátten bastap Taıaý Shyǵysta barlyǵy ary qaraı ne bolar eken dep únsiz otyr.
Osy jyldyń sáýir aıynda Iran Islam revolıýtsııasy Saqshylar korpýsynyń (KSIR) joǵary laýazymdy ofıtserleri qaza tapqan Damaskidegi Iran elshiliginiń shabýylyna jaýap retinde Izraıl aýmaǵyna 400 zymyran men ushqyshsyz ushaqpen soqqy berdi. Biraq keıin Tegeran Parsy shyǵanaǵy elshiliginiń soqqysy týraly aldyn-ala eskertti. Bul soqqy tym aýyr zardaptarǵa ákelmeýi úshin jetkilikti demonstratsııalyq áreket boldy, sebebi, úlken soǵysty týdyrýy múmkin. Shyn máninde, eskertý mańyzdy ról atqardy, is júzinde barlyq zymyrandar men drondardy Izraıldiń, AQSh-tyń, Ulybrıtanııanyń áýe qorǵanysy men áýe kúshteri jáne Iordanııa atyp túsirdi.
Óz kezeginde Izraıl de jaýap berýge ýáde berdi. Biraq sońynda olarǵa Isfahandaǵy áskerı bazaǵa soqqy berildi, oǵan Iran jaýap bere almady. Sonymen qatar, Izraıl óziniń jaýapkershiligin moıyndamady. Biraq resmı túrde eki tarap shyǵys dástúri boıynsha qaqtyǵystyń órshýine jol bermeı, abyroıyn saqtap qaldy.
Bul rette, eki el ár túrli sebeptermen úlken soǵystan aýlaq bolǵysy keletini sezilgendeı. Deı turǵanmen, sońǵy onjyldyqtarda olar úlken soǵysqa belsendi túrde daıyndaldy. Ásirese, Sırııada, Irakta, Lıvanda proksı uıymdardyń búkil jelisin qurǵan Irannyń áreketin mysal retinde ataýǵa bolady.
Birinshi (1982) jáne ekinshi Lıvan soǵystarynan (2006) aıyrmashylyǵyna toqtalsaq, Irannyń zymyrandar men drondar shyǵarý múmkindigi aıtarlyqtaı ósti. Endi Lıvannan, Iemennen, múmkin Sırııadan kelgen ıranshyl kúshter teorııalyq turǵydan Izraılge aıtarlyqtaı kúshti soqqylar jasaı alady. Tıisinshe, Izraıldiń áserli Áýe qorǵanysy júıeleri shamadan tys júkteme qaýpine tap bolýy múmkin. Irannan Izraılge sáýir aıyndaǵy soqqy Iran armııasynyń múmkindikterin arttyrdy. Sondyqtan teorııada shartty úlken soǵys sheńberindegi soqqy Izraıl úshin óte aýyr bolýy múmkin. Ásirese, eger bul barlyq múmkin baǵyttardan soqqy bolsa.
Tel-Avıvte olar qazirgi jaǵdaıdyń táýekelderi týraly esep beretini anyq. Olardyń mundaı jaǵdaıda tıisti josparlary bar ekeni sózsiz. Mundaı josparlardyń qatarynda Lıvannyń Ońtústik Lıvandaǵy «Hezbolla» kúshterine onyń áskerı kúshin tómendetý úshin shabýyl bar. Mundaı operatsııanyń múmkindigi týraly uzaq ýaqyt boıy belsendi pikirtalas boldy.
Tel-Avıv úshin eń mańyzdysy – AQSh-tyń qoldaýy
Tel-Avıvtiń Taıaý Shyǵystaǵy saıasatyndaǵy eń mańyzdysy AQSh-tyń qoldaýy ekeni anyq. Atap aıtqanda, Tegerannyń Izraılge soqqy berý nıeti týraly málimdemelerinen keıin AQSh Parsy shyǵanaǵyna qosymsha tasymaldaýshy top jiberdi.
Turaqty negizde aımaqta ornalasqan amerıkandyq áskerlerdi eskere otyryp, bul óte áserli kúsh bolady. Iran Izraılge qarsy aýqymdy soǵys bastalǵan jaǵdaıda AQSh-tyń aralasý qaýpin eskerýi kerek. Árıne, Irannyń aımaqtaǵy amerıkandyq áskerlerge qaýip tóndirýdiń teorııalyq múmkindigi bar. Biraq olar Katar, Kýveıt jáne Bahreın sııaqty elderde ornalasqan. BAÁ-de AQSh-ta Ad-Dafra bazasy bar, biraq 2024 jyldyń mamyrynda olar ushaqtar men áskerı kúshterdi Katardan Al-Ýdeıd bazasyna aýystyra bastady. Sebebi Ámirlikterdiń bıligi bazany ıranshyl kúshterge qarsy soqqy berý úshin paıdalanýǵa tyıym saldy. Olar óz elderi Iranǵa qarsy soǵysqa tartylady dep qorqady. AQSh áskerleriniń jekelegen kontıngentteri Iordanııada, Irakta jáne Sırııada da bar.
Shyn máninde, Lıvan, Iemen, Irak, Sırııadaǵy proksı-toptardyń kúshterin qoldana otyryp, Irannyń Izraılge qarsy aýqymdy soǵysynyń bastalýy AQSh-tyń sózsiz aralasýyn bildiredi, bul Irannyń Parsy shyǵanaǵy Shtattaryndaǵy amerıkandyq bazalarǵa shabýylyna ákeledi. Biraq bul soǵysta Iran áli de jeńe almaıdy. Onyń Lıvandaǵy «Hezbollalardan» jáne Sırııadaǵy proksı-toptarynan basqa Izraılge qarsy óte áserli qurlyq áskerlerin paıdalanýǵa múmkindigi joq. Iran áskerleri Kýveıttegi amerıkandyq bazaǵa da jete almaıdy, óıtkeni bul úshin Irak úkimetiniń janjalǵa aralaspaýǵa tyrysatyn ruqsatyn alýǵa týra keledi.
Árıne, Irakta «Kataıb Hezbolla» ıranshyl shııt toby bar. Irak pen Iordanııadaǵy amerıkandyq áskerılerge mezgil-mezgil soqqy beretin, biraq Tegeranmen baılanysyn joqqa shyǵaratyndar da solar. Irak armııasynyń baqylaýyndaǵy halyqtyq jumyldyrý Kúshteri, shııt mılıtsııasy áli de bar. Olar shabýyl jasaı alady, biraq Irak armııasy olardy qoldamaýy múmkin. Irakta soǵysqa qyzyǵýshylyq joq, bul munaı eksportynan túsetin kiristiń tómendeýine qaýip tóndiredi. Sonymen qatar, bul elde Arab ultshyldyǵy ıdeıalaryna súıene otyryp, tipti jergilikti shııtter arasynda da Iranǵa qarsy kóńil-kúı bar.
Eger bári áýedegi soǵyspen shektelse, onda Iran ony jeńe almaıdy. AQSh pen Izraıl avıatsııa men joǵary dáldiktegi qarýda aıtarlyqtaı artyqshylyqqa ıe. Árıne, Irannyń alǵashqy soqqysy óte úlken bolýy múmkin, biraq sodan keıin soqqylarmen almasý bolady jáne AQSh-tyń bul jerde úlken artyqshylyǵy bar.
Tegeran úshin Tramptyń AQSh prezıdenttik saılaýynda jeńiske jetpeýi mańyzdy
Irannyń aýqymdy soǵysqa qaýip tóndirgisi kelmeýi týraly eń jaqsy nárse-Izraıldiń Gaza sektoryna qarsy operatsııasyna jáne Iran tarapynan barlyq qatań málimdemelerge qaramastan, onyń sońǵy onjyldyqtardaǵy barlyq áskerı-saıası kúshi eshqashan tartylmaǵandyǵy. Sonymen qatar, Iran prezıdenti Masýd Pezeshkıannyń tańdaýy Iran basshylyǵynyń oqshaýlanýdy jeńýge degen umtylysyn aıqyn kórsetedi. Ol úshin AQSh prezıdent Donald Tramptyń tusynda shyqqan ıadrolyq kelisimdi qaıta bastaýǵa nıetti.
Osyǵan baılanysty Iran úshin mańyzdy taǵy bir mańyzdy jaǵdaı bar. Tegeran úshin Tramptyń qarashadaǵy AQSh saılaýynda jeńiske jetpeýi mańyzdy. Iranda Tramptyń jeńisi Izraıldegi ońshyl kúshterge, ásirese Premer-Mınıstr Benıamın Netanıahýǵa paıdaly ekendigi aıqyn kórinedi. Sońǵysy 26 shildede AQSh Kongresinde depýtattardyń bir bóliginiń eń dostyq emes qabyldaýyna tap bolǵannan keıin burynǵy amerıkandyq Prezıdentke óziniń múlkinde boldy. Sodan keıin Tramp vıtse-prezıdent Kamala Harrıske syn kózben qarady, ol áli prezıdenttikke úmitker bolǵan joq. Dál bir kún buryn ol Gaza sektoryndaǵy adam azap shegý kólemine alańdaýshylyq bildirdi.
Tramp óziniń prezıdenttik jyldarynda Izraıl men arab elderi qarym-qatynas ornatýy kerek bolatyn «Avraam kelisimi» dep atalatyn tujyrymdamany alǵa tartty. Bul kelisim Irannan Taıaý Shyǵys saıasatynyń shartty «bortynda» qaldy. Sonymen qatar, qoldanystaǵy Sanktsııalar onyń qıyn ekonomıkalyq jaǵdaıyn nasharlatatyndyqtan, bul elde ishki saıası problemalar týǵyzady.
Sondyqtan Tegeran úshin ıadrolyq kelisimdi qaıta bastaý qısyndy bolar edi. Ol úshin qarasha aıynda Tramp jeńilip qalýy kerek. Tamyz aıynda Irannyń jańa syrtqy ister mınıstri Djavad Zarıftiń komandasyna jatatyn Abbas Arakchı boldy. Syrtqy ister mınıstri retindegi sońǵysy 2015 jyly ıadrolyq kelisimdi alǵa tartqandardyń biri boldy. Arakchıdiń ózi 22 tamyzda «Kyodo News» gazetine bergen suhbatynda SІM «Vashıngtonmen shıelenisti retteýge jáne Eýropa elderimen baılanysty qalpyna keltirýge» umtylatynyn aıtty. Jalpy maǵynada ıadrolyq kelisimdi qaıta bastaý jáne sanktsııalardy joıý kózdeledi.
Úlken soǵys eshkimge qajet emes
Bul tásilmen Iranǵa Taıaý Shyǵystaǵy AQSh-pen úlken soǵys qajet emes. Onyń ústine, ol barlyq kúshterdiń kerneýimen de ony jeńe almaıdy. Tıisti rıtorıkany qoldana otyryp, shıelenisti ustap turý jáne bir ýaqytta barlyq múddeli taraptarmen keńesý áldeqaıda qısyndy. Olardyń ishinde úlken soǵysqa qyzyǵýshylyq tanytpaıtyn barlyq derlik Parsy shyǵanaǵy elderi bar. Mysaly, óńirde eleýli yqpaly bar jáne óńirlik geosaıasatta mańyzdy ról atqaratyn Katardy bólip kórsetken jón. Biraq eger soǵys bastalsa, Katardaǵy amerıkandyq ál-Ýdeıd áskerı bazasy oqıǵalardyń ortalyǵynda bolady.
Árıne, Katar bıligine bul múldem qajet emes. Sonyń ishinde Katar astanasy Dohada Gazada retteýge qol jetkizý boıynsha qarqyndy konsýltatsııalar ótýde. Óıtkeni Iran úshin qandaı da bir kelisimge qol jetkizý Izraılge soqqy bermeýdiń yńǵaıly sebebi bolýy múmkin.
19 tamyzda Izraıl premer-mınıstri Netanıahý AQSh Memlekettik hatshysy Entonı Blınkenmen kezdesýden keıin Dohadaǵy kelissózder nátıjesinde AQSh-tyń HAMAS-pen kelisý týraly usynysyn qoldady. Ol «jeńý usynysy» dep ataldy jáne ony 16 tamyzda AQSh, Katar jáne Egıpet birlesip usyndy. Bul rette Dohadaǵy kelissózderge AQSh, Izraıl, Egıpet barlaý qyzmetteriniń basshylary jáne Katar Premer-Mınıstri qatysty.
Izraıl men HAMAS arasyndaǵy qaıshylyqtar sheshilmeıtin bolyp kóringenimen, AQSh, Katar, Egıpet jáne basqa da kóptegen elderdiń Taıaý Shyǵystaǵy jaǵdaıdy turaqtandyrýǵa degen qyzyǵýshylyǵy olar bárine sáıkes keletin sheshim taba alady dep senýge negiz beredi.
Mysaly, kelisim kepilge alynǵan adamdardy aıyrbastaý, halyqqa gýmanıtarlyq kómek kórsetý ıdeıasyna negizdelýi múmkin. Sonymen qatar, eń aýyr suraqtar bolashaq úshin qalýy múmkin. Mysaly, Izraıl Gaza sektorynyń Egıpetpen shekarasyn, Fıladelfııa dálizi dep atalatyn, sondaı-aq Gazanyń soltústik bóligin ońtústikten bóletin Netzarım dálizin baqylaýdy saqtaǵysy keledi. Bul HAMASQA sáıkes kelmeıdi. Óz kezeginde, bul uıym Izraıl áskerlerin Gazadan tolyǵymen shyǵarýdy talap etedi, bul endi Izraılge sáıkes kelmeıdi.
Alaıda, Dohada AQSh, Izraıl jáne Egıpettiń barlaý agenttikteriniń basshylary keliskendikten, bul Gaza sektoryndaǵy HAMAS baqylaýynyń qalpyna kelýine jol bermeý úshin Izraıldiń múddelerin qamtamasyz etý týraly. Bul jaǵdaıda barlyǵyna saıası kelisimge qandaı da bir qadam qajet, tipti ol óte resmı bolsa da. Bul, eń aldymen, AQSh-qa olardyń saılaýyna baılanysty qajet, biraq bul arab elderi men soǵysqysy kelmeıtin Iran úshin de qajet.
Osyǵan baılanysty, eń qıyny-qazirgi kezde jańa jetekshisi ıAhıa Sınvar bar HAMASTY sendirý. Hanııadan aıyrmashylyǵy, ol Gaza sektorynda qalady jáne qatań basshy bolyp sanalady. Hamastyń áli de qarsy tura alatyndyǵy uıymnyń Gazadaǵy basshylyǵynyń saqtalýyna qatysty.
Teorııalyq turǵydan, eger HAMAS mámileden bas tartsa, kelisimdi buzýy múmkin. Biraq oǵan dástúrli túrde «musylman baýyrlar» qozǵalysyn qoldaıtyn Katardyń ustanymyn elemeý qıyn bolady (Qazaqstanda tyıym salynǵan uıym - red.), oǵan HAMAS ıdeologııalyq turǵydan jaqyn. «Hezbolla» pozıtsııasy da bar, ol is júzinde Izraılmen ashyq qaqtyǵys jaǵdaıynda. Bul uıymdardyń basshylyǵynyń túbegeıli bóligi teorııalyq turǵydan órshýge múddeli bolýy múmkin. Biraq sol «Hezbolla» Irannyń qoldaýynsyz Lıvandaǵy qazirgi mártebege qaýip tóndirmeıdi.
Sondyqtan Taıaý Shyǵysta áli de úlken soǵys bolmaıdy dep boljaýǵa bolady. Memlekettik hatshy Blınken Izraılge 19 tamyzda kelgeni beker emes. Ol premer-mınıstr Netanıahýǵa AQSh-qa aımaqta soǵys qajet emes ekenin túsindirýge tyrysqany anyq.
