Investıtsııa tartý, jumys oryndaryn ashý – basty baǵyt
TÚRKІSTAN. KAZINFORM – Túrkistan oblysynda týrızm, kásipkerlik pen aýyl sharýashylyǵy salasynda aıtarlyqtaı jańalyq kóp. Óndiris salasynda da tyń jobalar qolǵa alyna bastady. Degenmen, ósim bar jerde ózekti máseleler qatar júretini anyq. Aýyz sý men sýarmaly sý jaıy, maqta baǵasy, Kentaýdaǵy jylý-energetıka ortalyǵynyń jumysy turǵyndardy alańdatyp otyr. Kazinform tilshisine suhbat bergen oblys ákimi Darhan Satybaldy osy jáne ózge de máseleler jóninde aıtady.
- Darhan Amangeldiuly, Túrkistan qalasynyń túrki áleminiń týrıstik astanasy atanýy bıylǵy jyldyń basty jańalyǵynyń biri boldy. Jalpy, bul baǵytta óńirde qandaı jobalar júzege asyp, jumystar júrgiziledi?
- Túrkistandaǵy túrki áleminiń oıshyly, uly ustaz Qoja Ahmet ıAsaýı kesenesi – álemdegi eń úzdik sáýlet týyndylarynyń biri. Shaharymyzǵa jyl saıyn túrki elderi men shetelderden myńdaǵan saıahatshy keledi. Tarıhyna qyzyǵady. Bul qala ejelden-aq Eýropa saıahatshylaryna da tanys bolǵan. Jibek jolynyń boıyndaǵy iri saýda ortalyǵynyń biri retinde damyǵanyn bilemiz. Túrkistan – Eýrazııanyń jaýhary.
Ekinshiden, Túrkistan birneshe ǵasyr boıy Qazaq handyǵynyń astanasy boldy. Munda tarıhymyzdaǵy taǵdyr sheshti sheshimder qabyldanǵan. Túrkistanda qazaqtyń 21 hany, 8 sultany, 23 bıi, elýden astam qol bastaǵan batyry jerlengen.
Al, jalpy Túrkistan oblysynyń barlyq aýdan, qalasynyń ózindik tarıhy bar. Ony zertteseńiz kóne zamandarǵa tereńdeısiz. Osynaý tarıhı aımaqta basshy bolý – men úshin zor jaýapkershilik. Aımaqty damytý, Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev júktep otyrǵan mindetter men baǵdarlamalaryn oryndaý baǵytynda bar kúsh-jigerimdi salýǵa mindettimin.
Oblys osydan 5 jyldan astam ýaqyt buryn quryldy. Túrkistan qalasyna oblys ortalyǵy mártebesi berildi. Mine, osy 5 jylda óńirde asa mańyzdy jobalar júzege asty. 250-den astam ǵımarat boı kóterdi. Turǵyn úıler, mádenıet, sport, bilim, medıtsına, ınfraqurylym nysandary el ıgiligine berildi. Sonyń ishinde halyqaralyq talapqa saı sport keshenderi salyndy. «Túrkistan Arena» stadıony, Halyqaralyq tennıs ortalyǵy, «Muz saraıy», «Olımpık tsentr» sport kesheni jáne ózge de ǵımarattar iske qosyldy. Munyń bári Túrkistannyń sporttyq áleýetin kóterdi. Oblys ortalyǵynda Túrki ýnıversıadasy, qazaq kúresinen Azııa kýbogy, respýblıkalyq keshendi spartakıadalar men halyqaralyq jarystar uıymdastyryldy. Halyqaralyq iri dodalardy qabyldaýǵa daıynbyz.
Prezıdent tapsyrmasymen Túrkistanǵa erekshe mártebe berý baǵytynda jumys júrip jatyr. Byltyr Túrki memleketteri uıymyna múshe elderdiń týrızm salasy basshylarynyń otyrysy ótti. Sol jıynda Túrkistandy túrki áleminiń 2024 jylǵy týrıstik astanasy dep jarııalaý usynysy qoldaý tapty. Bul sheshim – túrkitildes elderdiń týrızm baǵytyndaǵy qarym-qatynasyn nyǵaıtýǵa aıryqsha serpin beredi.
QR Úkimeti tarapynan qalanyń saýda-ekonomıkalyq qatynastarynyń nyǵaıýyna jáne týrızm salasynyń jan-jaqty damýyna erekshe den qoıylyp otyr. Osy maqsatta Túrkistan halyqaralyq áýejaıy arqyly halyqaralyq áýe reısterin ashýdyń mańyzy asa joǵary. Qazirgi ýaqytta, Túrkistan halyqaralyq áýejaıy 3 halyqaralyq Ystambul, El-Kýveıt, Abý-Dabı jáne 7 respýblıka ishilik Astana, Almaty, Aqtaý, Aqtóbe, Oral, Qaraǵandy, Qostanaı áýe baǵyttaryna qyzmet kórsetedi. Atap ótý qajet, sheteldik avıakompanııalarmen júrgizilgen kelissózder nátıjesinde, 2024 jyldyń 16 qańtarynda «Túrkistan – Abý-Dabı» áýe baǵyty ashyldy. Mundaı áýe baǵyttarynyń ashylýy Túrkistan óńiriniń shetelmen saýda-ekonomıkalyq qatynastaryn nyǵaıtyp, týrızm salasynyń damýyna oń áser etedi. Aldaǵy ýaqytta birneshe halyqaralyq jáne respýblıka ishilik áýe reısin ashý kózdelip otyr. Sonymen qatar júk tasymaly dınamıkasyn kóterý – basty maqsattardyń biri. 2023 jyly áýejaı arqyly 360 myń jolaýshy ótti. Bıyl jolaýshylar aǵynyn 450 myńǵa jetkizý josparlanyp otyr. Túrkistan oblysynda tarıhı-tanymdyq týrızmnen bólek, emdik-saýyqtyrý jáne ekologııalyq týrızm baǵytymen tanysýǵa shaqyramyz.
- Túrkistan – elimiz táýelsizdik alǵan jyldardan beri qurylǵan alǵashqy oblystardyń biri. Qazir oblys ortalyǵynda salynyp jatqan nysandardyń barlyǵy erekshe sáýletke ıe. Aldaǵy ýaqytta taǵy qandaı sáýletti ǵımarattar boı kóteredi?
- Túrkistan kún sanap ózgerip keledi. Boı kótergen ǵımarattardyń dızaıny erekshe úlgide, qazaqy naqyshta salynǵan. Kóne shahar aýmaǵy mádenı-rýhanı ortalyq bolyp qalyptasty. Nysandar ıÝNESKO-nyń kelisýimen salynady. Al, jańa qaladaǵy ákimshilik-iskerlik ortalyqta 20 qabatty úıler de salynǵan.
Elimizdiń rýhanı ortalyǵy – Turan jurtynyń astanasy sanalatyn kıeli de qasıetti Túrkistan qalasy oblys ortalyǵy retinde qalyptasty. Jańa qalada turǵyn úı kóptep salynyp, kóship kelýshilerdiń sany jyldan-jylǵa artyp jatyr. Mysaly, 2018 jyly Túrkistan qalasy halqynyń sany 165 400 bolsa, qazir 220 myńnan asty. Turǵyndar sany ósken saıyn turmystyq tirshilikke qatysty kóptegen suraqtyń týyndaýy zańdylyq, ıaǵnı ósim bar jerde ózekti máseleler de bolyp jatady. Osy ýaqyt ishinde qala ómiri, qala turǵyndary men qonaqtarynyń tarıhqa, týrızmge degen kózqarasy jáne mádenı muralarǵa degen qatynasy edáýir ózgerdi. Túrkistandy túletýge qushtar jandar kóbeıdi.
Túrkistan – túrki elderiniń týrıstik astanasy atanýyna oraı, bıyl birqatar nysan qoldanysqa berilmek. «Túrki álemi ortalyǵy», «Dostyq úıi», «Qolónershiler ortalyǵy», jer asty meshiti bar «Qylýet» rýhanı ortalyǵy, «Kórme ortalyǵy», «Shyǵys bazary», jasandy kól men 5000 adamǵa arnalǵan ortalyq meshittiń qurylysy júrip jatyr. Bekzat Sattarhanov atyndaǵy sport kesheni, jańa turǵyn úıler, bilim, medıtsına nysandary da salyna bastady.
- Tájirıbeńizge súıenip aıtyńyzshy, Túrkistan oblysyn dotatsııaly aımaqtan shyǵarýǵa bola ma? Bul baǵytta qandaı jobalar usynasyz jáne qolǵa alyp otyrsyz? Búginde ákimderdiń aldynda turǵan eń ózekti máseleniń biri – aımaqqa ınvestıtsııa tartý. Osy oraıda, aýdan ákimderi men salaǵa jaýapty mamandar Qytaıǵa baryp, tájirıbe almasyp keldi. Nátıjesi qalaı boldy? Jalpy, aldaǵy jyldary qandaı iri ınvestıtsııalyq jobalar júzege asady?
- Óte oryndy suraq. Óndiristi damytpaı, ózindik kiristi molaıtý múmkin emes. Biz qosymsha kiris kózderin arttyrý, óńdeý ónerkásibin damytý, ınvestıtsııa tartý, salyq kózderin tabý, zaýyt-fabrıkalar ashýǵa basymdyq berip otyrmyz. Óńirlik ınvestıtsııalyq shtab jumys isteıdi. Shtab májilisinde ınvestorlarmen tikeleı jumys júrgizip, olardyń jobalaryn súıemeldeýge qoldaý kórsetemiz. Investıtsııa tartý baǵytynda shetelderge delegatsııalarymyz baryp keldi. Bul izdenister óz jemisin berip jatyr.
Ótken jyldyń qorytyndysymen óńir ekonomıkasyna 972 mlrd teńge (jeke ınvestıtsııalar - 705,1 mlrd, bıýdjettik ınvestıtsııalar - 266,9 mlrd) ınvestıtsııa tartylyp, aldyńǵy kezeńmen salystyrǵanda 126,1%-ǵa artty. Ósim dınamıkasy boıynsha oblys elimizde úzdik úshtik qatarynda. Úkimetpen bekitilgen jospar (908,2 mlrd teńge) artyǵymen oryndaldy. Bıylǵa negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııalar ındıkatory 1 trln 133,8 mlrd teńge kóleminde bekitilgen. Bul jospardy da oryndaımyz.
Byltyr Túrkistan oblysynda 126,9 mlrd teńgege 56 ınvestıtsııalyq joba iske qosyldy. 2024-2027 jyldar aralyǵynda júzege asyrylatyn jalpy quny 3,3 trln teńgege 173 ınvestıtsııalyq jobanyń pýly qalyptastyrylǵan. Olar agroónerkásip, mashına jasaý, bilim jáne densaýlyq, ónerkásip jáne qurylys, týrızm men energetıka salalaryn qamtıdy.
Ótken jyly iske qosylǵan jobalardyń qatarynda Otyrar aýdanyndaǵy kún elektr stantsııasy, Saıram aýdanyndaǵy jórgekter óndirisi jáne kúnbaǵys maıyn óndirý, Ordabasy aýdanyndaǵy alıýmınıı buıymdar óndirisi, Arys qalasyndaǵy PVH granýla óndiristerin jáne ózge de jobalardy atap ótýge bolady.
Byltyr 100-ge jýyq sheteldik jáne otandyq kompanııalarmen kezdesýler men kelissózder júrgizildi. Qytaıǵa, Ózbekstan jáne Avstralııa elderine kásipkerlermen birge issaparlar uıymdastyryldy. Іs-saparlardyń nátıjesimen, jańa jobalardy júzege asyrý, jumys istep turǵan zaýyttardy keńeıtýge 1 trln teńgege jýyq ınvestıtsııa quıylady. Bıyl da osy tájirıbeni qoldana otyryp, oblystyq delegatsııanyń Túrkııa, Reseı, Qytaı, Ózbekstan, Iran jáne Vetnam elderine issaparlaryn uıymdastyrý josparlanyp otyr.
Óńdeý ónerkásibi salasynda 30,2 mlrd teńgege 20 ınvestıtsııalyq jobany iske qostyq. Jobalardyń qatarynda maqta óńdeý, munaı óńdeý, qurylys materıaldaryn shyǵarý, sút jáne sút ónimderin óńdeý, shujyq óndirý, taýyq eti jáne taýyq jumyrtqasy, tigin fabrıkasy, plastık ónimderin shyǵarý zaýyttary bar. Bıyl óńdeý ónerkásibi salasynda 19,5 mlrd teńgege 12 ınvestıtsııalyq jobany júzege asyrý josparlanyp otyr. Investıtsııalyq jobalardy súıemeldeý, bızneske qarjylaı kómek kórsetý kezinde negizgi qoıatyn talabymyz – óńir turǵyndaryn jańa jumys oryndarymen qamtamasyz etý.
Ótken jyldyń qorytyndysymen shaǵyn jáne orta bıznes sektory 45 441 adamdy jumyspen qamtamasyz etti. Búgingi tańda kásipkerlikte jumyspen qamtylǵandary sany – 292 620 adam. Jumyspen qamtý kórsetkishi boıynsha oblysymyz basqa óńirler arasynda 2 orynda.
Qytaıdyń osy baǵyttaǵy jumystarynan tájirıbe jınaqtaý maqsatynda ótken jyly óńirdiń barlyq aýdan, qala ákimderiniń jáne bıznes ókilderiniń qatysýymen jumys saparlary uıymdastyryldy. Shandon, Úrimshi, Djenjoý, Djoýkoý, Hnan, Iý, Venjoý, Lıaochın, Lıaotsın sııaqty provıntsııalary men qalalaryndaǵy óndiris oryndarymen tanysty. Búgingi tańda 9 birlesken ınvestıtsııalyq joba naqtylanyp, júzege asyrý jumystary atqaryla bastady. Bul jobalar esebinen óńir ekonomıkasyna shamamen 1,2 trln teńge ınvestıtsııa baǵyttaý kózdeledi.
Atap aıtqanda, Túrkistan qalasynda jıhaz shyǵarý zaýytyna 2,3 mlrd teńgege qural-jabdyq satyp alyndy. Joba iske qosyldy. Shulyq shyǵaratyn zaýyt ashyldy, 1 mlrd teńgege qajetti qural-jabdyq satyp alyndy.
Qytaılyq kompanııa Shardara jáne Keles aýdandarynda jalpy quny 45 mlrd teńgege maqta shıtin óńdeý jáne suryptaý, polıetılen plenkalaryn, tamshylatyp sýarý jabdyqtaryn jáne aýyl sharýashylyǵy tehnıkalaryn shyǵarý zaýytyn ashýǵa nıetti. Qazirgi ýaqytta jer qarastyrý jumystaryn júrgizilip jatyr.
Arys qalasynda jalpy quny 4,7 mlrd teńgeni bolatyn alıýmınıı radıatorlaryn shyǵarý zaýyty ashylmaq. Investor jobany júzege asyrý úshin qytaılyq kompanııamen kelissózder júrgizip jatyr.
Arys qalasynda jalpy quny 70 mlrd teńge bolatyn tekstıldi klaster qurý josparlanyp otyr. Jergilikti seriktestik Maqtaaral aýdanyndaǵy maqta óńdeıtin zaýytqa qytaılyq kompanııadan jalpy quny 2 mlrd teńgege qýattylyǵy 600 tonnalyq qural-jabdyqtar satyp aldy. Investıtsııalyq joba tolyǵymen iske qosylǵan.
Saýran aýdanyndaǵy jıhaz shyǵarý zaýytyna Qytaı kompanııasynan 1,4 mlrd teńgege lazerlik stanoktar satyp alyndy. Zaýyt jumysy júrip tur.
Qytaıdyń taǵy bir kompanııasy Sozaq jáne Báıdibek aýdandarynda jańartylǵan energııa kózderi salasynda jalpy quny 1 trln teńge, qýattylyǵy 1,3 GVt kún elektrostantsııasy ınvestıtsııalyq jobasyn júzege asyrýdy josparlap otyr.
Sondaı-aq Saýran aýdanynda jalpy quny 2 mlrd teńgege jańbyrlatyp sýarý qurylǵylaryn shyǵarý jobasy júzege asyrylyp jatyr.
Osy Saýran aýdanyndaǵy aýmaǵy 30 gektar shaǵyn ónerkásiptik aımaqta (jalpy quny - 12,9 mlrd tg) 3 jylda 42 óndiristik ǵımarat salý kózdelip otyr. Qazir 11 óndiristik ǵımarattyń qurylysy júrgizilip, kásipkerlerge jeńildetilgen talaptarmen usynyldy. Birqatar braýnfıldte zaýyttar óz jumysyn bastap ketti.
Jumystar bıyl da osy qarqynda jalǵasady. Túrkistan oblysynda maqta-toqyma salasynda 75 zaýyt, fabrıka ashý josparlanǵan. Shıtti maqta ósirýden bastap, joǵary sapaly ónim shyǵaratyn 75 kásiporyn ashý, 9 klaster qurý kózdelgen. 40 myńnan astam jumys ornyn ashyp, maqta talshyǵyn qaıta óńdeý kólemin 100 paıyzǵa jetkizý mejelenip otyr. Mata, maı, kıim jáne maqtadan ózge de ónimder shyǵarý maqsaty da qoıylǵan.
Oblystyń ózindik tabysyn arttyrý úshin jańa jumys oryndaryn ashý kerek. Bul rette maqta klasterin damytýdyń mańyzy zor. Osy salada iri fabrıka, zaýyt ashamyn deıtin azamattarǵa qoldaý kórsetýge daıynbyz. Ekinshiden, maqta ósirýde sý únemdeý tehnologııasyn meılinshe jetildirý qajet. Jalpy maqta sharýashylyǵy úlken izdenister men zertteýlerdi talap etedi. Oblys ákimdigi tarapynan maqta klasterin damytýǵa jaǵdaı jasalady. Osy baǵytta úlken josparlarymyz bar.
- Oblystaǵy negizgi máseleniń biri – aýyz sý. Óńirde áli de aryqtan sý iship otyrǵan aýyldar bar. Bul másele tolyǵymen qashan sheshiledi?
- Búgingi tańda, oblystaǵy 832 eldi mekenniń 739-y (7 qala, 732 aýyl) aýyz sýmen qamtylǵan. Onyń ishinde, qalalarda – 99,8%, aýyldyq eldi mekenderde – 97%. Bıyl 47 nysannyń qurylysyna bıýdjetten 13,3 mlrd teńge bólindi. Sonyń ishinde, 37 nysan aıaqtalady, qalǵan 10 nysan 2025 jylǵa ótpeli. Nátıjesinde, 24 eldi meken aýyz sýmen qamtylady, 13 eldi mekenniń tozyǵy jetken sý qubyrlary qaıta jańartylady.
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna joldaǵan Joldaýynda elimizde ondaǵan jyl boıy qomaqty qarjy bólingenine qaramastan aýyz sý máselesi áli sheshimin tappaǵanyn aıtyp, Úkimetke óńirlerdi damytýdyń ulttyq jobasy aıasynda bes jyl ishinde halyqtyń 100 paıyzyn taza aýyz sýmen qamtamasyz etýdi tapsyrǵany belgili.
Túrkistan oblysy boıynsha aýyz sýmen qamtamasyz etýdiń 2023-2025 jyldarǵa arnalǵan is-shara josparyna sáıkes, qazir qalyp turǵan 93 eldi mekendi (53,3 myń halyq) aýyz sýmen qamtamasyz etý sharalary kún tártibinde. Onyń ishinde, 42 eldi mekenge qurylys-montaj jumystaryn júrgizý, 51 shaǵyn eldi mekenge keshendi blok-modýl qondyrǵysyn ornatý qarastyrylyp otyr.
- Sý máselesine toqtaldyq qoı. Osy oraıda, sýarmaly sýdyń da jaǵdaıyn aıtyp ótseńiz. Sharýalardyń jaz boıǵy negizgi máselesine aınalatyn sýarmaly sý jaıy qalaı retteledi?
- Ózderińiz biletindeı, Túrkistan oblysynyń aýyl sharýashylyǵy respýblıkada erekshe oryn alady. Aýyl sharýashylyǵy jalpy óniminiń 13,3%-y bizdiń oblysqa tıesili. Klımattyq ornalasý, jumys kúshi turǵysynda bul – agrarlyq salany damytýǵa elimizdegi eń qolaıly óńir.
Oblysta 81,3 myń agroqurylym (respýblıka boıynsha 30%) jumys isteıdi. Memlekettik qoldaý men atqarylǵan jumystardyń nátıjesinde, 2023 jyldyń qorytyndysymen jalpy ónim kólemi 1 trln 159,0 mlrd teńgege jetti (naqty kólem ındeksi 102% ósti). Sońǵy 5 jylda ónim kólemi 2,1 esege artty.
Sondaı-aq salanyń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵy jyldan-jylǵa ulǵaıyp keledi. 5 jylda 1 mlrd AQSh$ kóleminde jeke ınvestıtsııalar tartylyp, qaıta óńdeý kásiporyndary, zamanaýı taýarly sút fermalary, iri bordaqylaý alańdary, jylyjaı keshenderi, qarqyndy baýlar jáne sý únemdeý tehnologııalary engizilip jatyr. Nátıjesinde aýyl sharýashylyǵy ónimderiniń eksporttyq áleýeti qarqyndy artty. 2023 jyly 384,6 mln AQSh dollarynyń 1054,6 myń tonna aýyl sharýashylyǵy ónimi eksporttaldy.
Búgingi kúnde oblystyń aýyl sharýashylyǵy salasynda negizgi túıtkildi máseleler - aǵyn sý tapshylyǵy men maqta baǵasynyń qubylmalylyǵy.
Oblysta aýyl sharýashylyǵy egis alqaptarynyń kólemi - 870,0 myń gektar. Onyń ishinde, sýarmaly alqap - 552,0 myń gektar. Jyldyq aǵyn sýdyń qajetti lımıti – 4,4 mlrd m3. Aǵyn sý shyǵynyn tómendetý baǵytynda, sý únemdeý tehnologııalaryn engizý, sý nysandaryn qalpyna keltirý jáne jańa sý qoımalaryn salý jumystary júrgizilip jatyr. Búgingi kúni 32,3 myń ga alqapqa sý únemdeý tehnologııalary engizilgen.
Kóktemgi tasqyn sýlardy tıimdi paıdalaný úshin «Boraldaı» (45 mln m3) jáne «Báıdibek ata» (68 mln m3) sý qoımalaryn salý jobalary ázirlendi. Bul Báıdibek, Ordabasy, Otyrar, Saýran aýdandarynda jáne Túrkistan qalasynda 67 myń ga egis alqabynyń sýarý máselesin sheshýge múmkindik beredi. «Báıdibek ata» sý qoımasy boıynsha qurylys jumystaryn bastaýǵa 2023 jyly oblystyq bıýdjetten 680 mln teńge bólindi. 2024 jyly respýblıkalyq bıýdjetten qarjy bólindi.
Transshekaralyq ózender men magıstraldy kanaldarǵa táýeldi bolýyna baılanysty, óńirde negizgi aǵyn sý tapshylyǵy Maqtaaral, Jetisaı aýdandarynda seziledi. «Dostyq» magıstraldy kanaly arqyly 140 myń gektar sýarmaly alqapqa tıisti aǵyn sý kólemi jyl saıyn 30-35%-ǵa kem alynyp keledi. Osyǵan baılanysty, Úkimettik deńgeıde Ortalyq Azııanyń memleketaralyq úılestirý sý sharýashylyǵy komıssııasynyń otyrysynda bekitilgen kestege sáıkes, aǵyn sý lımıtiniń bosatylýy baqylaýda bolady.
- Keshe el Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda da ákimderge qurǵaqshylyqpen kúres baǵytynda birqatar tapsyrma júktedi. Aǵyn sýdy únemdeý maqsatynda jańa tehnologııalardy qoldaný, tyń tásildermen jumys isteý kerektigin aıtty. Bul baǵytta óńirde qandaı jobalar júzege asady?
- Iá, keńeıtilgen otyrysta Prezıdentimiz Túrkistan óńirindegi qurǵaqshylyq pen sý tapshylyǵy máselesin sheshýde sý únemdeý tehnologııasyn keń aýqymda engizýdi tapsyrdy. Bul baǵytta sýdy kóp qajet etetin daqyldardy azaıtyp, qurǵaqshylyqqa tózimdi daqyldardy kóbeıtýdiń qajettiligine toqtaldy. Árıne, bul – búgingi kún tártibinde turǵan negizgi máseleniń biri. Berilgen tapsyrmalardy sapaly oryndaýǵa bar kúshimizdi salamyz.
Jalpy, Túrkistan oblysynda uzyndyǵy 12,3 myń shaqyrym 3 myńnan astam kanal, 42 dana sý qoımasy bar. 75%-y jóndeýdi qajet etedi. Máseleni sheshý úshin «2030 jylǵa deıin Túrkistan oblysynyń sýarý júıelerin qalpyna keltirý» keshendi jospary ázirlendi. Sonyń aıasynda 3 jańa sý qoımasy salý, 8 gıdrotehnıkalyq qurylys jáne 40 sýarý júıesin qaıta qurý qarastyryldy. Sońǵy bes jylda kommýnaldyq menshiktegi 245,1 km kanal kúrdeli jóndeýden, 1,1 myń km qashyrtqylar mehanıkalyq tazalaýdan ótkizildi. Nátıjesinde, 61,3 myń ga jer sýmen qamtamasyz etilip, 45,2 myń ga jerdiń melıoratıvtik jaǵdaıy jaqsardy. Bıyl uzyndyǵy 62 km 11 kanal kúrdeli jóndeýden ótip, uzyndyǵy 488 km qashyrtqylar mehanıkalyq tazartylady. Nátıjesinde 7,8 myń ga sýarmaly jerlerge sý jetkizý qabilettiligi artyp, 19,4 myń ga jerdiń melıoratıvtik jaǵdaıy jaqsarady.
Bıyl aýyl sharýashylyǵy daqyldaryn 873,6 myń gektarǵa ornalastyrý josparlanyp otyr. Egis qurylymyn ártaraptandyrýǵa sáıkes, masaqty daqyldar 7,8 myń gektarǵa artyp, 281,2 myń gektarǵa, júgeri 5,6 myń gektarǵa artyp 47 myń gektarǵa, mal azyqtyq daqyldar 4,2 myń gektarǵa artyp 227,9 myń gektarǵa ornalastyrylsa, sáıkesinshe kúrish 1,2 myń gektarǵa (2 myń ga), maqta 6,4 myń gektarǵa (105 myń ga) qysqartylatyn bolady.
Oblystyń ońtústik óńirlerinde monodaqylǵa aınalǵan maqta daqylyn rentabeldiligi joǵary dándik júgeri, burshaqty daqyl jáne mal azyqtyq daqyldarmen almastyrý arqyly aýyspaly egisti endirý jumystary keńinen júrgizilip jatyr. Bul baǵytta dándik júgerini ótkizý naryǵymen qamtamasyz etý maqsatynda, Shardara aýdanynyń ındýstrıaldy aımaǵynda 35 ga aýmaqqa quny 32 mlrd teńge bolatyn Túrkııa jáne Frantsııa elderiniń tehnologııasymen «Jylyna 150 myń tonna júgeri dánin tereń óńdeý zaýyty» jobasy júzege asyrylyp jatyr.
Aǵyn sý tapshylyǵyn tómendetý maqsatynda sý únemdeý tehnologııalaryn engizý, sý nysandaryn qalpyna keltirý jáne jańa sý qoımalaryn salý jumystary júrgizilip jatyr. Búgingi tańda 32 myń gektarǵa sý únemdeý tehnologııalary endirildi. Aǵymdaǵy jylǵa qosymsha 22 myń gektarǵa endirý josparlanyp otyr. Aǵyn sý shyǵynyn tómendetý baǵytynda oblysta sý únemdeý tehnologııalary 32,3 myń gektarǵa engizilgen (22 myń ga tamshylatyp, 10,3 myń ga jańbyrlatyp). Tujyrymdamaǵa sáıkes, 2030 jylǵa qaraı sý únemdeý tehnologııalaryn endirý kólemin 216,3 myń gektarǵa jetkizý qarastyrylyp otyr.
Oblysta sý únemdeý tehnologııalaryn shyǵaratyn kásiporyndardy ashý ınvestıtsııalyq jobalaryn júzege asyrý qolǵa alyndy. Túrkistan qalasy óndiristik parkinde «BNK Group LTD» JShS-niń quny 4,1 mlrd teńge bolatyn jylyna 960 dana jańbyrlatyp sýarý mashınasyn shyǵarý zaýytynyń 1-kezeńi iske qosyldy (jylyna 960 dana mashına). Sonymen qatar, «ZHANASSYL» JShS-niń quny 6,1 mlrd teńge bolatyn tamshylatyp sýarý qurylǵylaryn shyǵaratyn zaýyt jobasy ázirlenip jatyr.
Atalǵan jobalar esebinen jáne Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginiń sý únemdeý tehnologııalaryna ketken ınvestıtsııalyq shyǵystardy óteý úlesi 80 paıyzǵa ulǵaıtý usynysy negizinde oblysta sý únemdeý tehnologııalaryn endirý josparyn tolyǵymen oryndaýǵa múmkindikter bar. Qazirgi tańda, jalpy alańy 10,5 myń gektarǵa sý únemdeý tehnologııalaryn endirý boıynsha quny 17,8 mlrd teńge bolatyn 11 ınvestıtsııalyq joba daıyn.
- Ótken jyldyń qorytyndysy boıynsha oblys aýyl sharýashylyǵy ónimin óndirý boıynsha respýblıkada birinshi orynnan kórindi. Árıne, bul birinshiden, sharýalardyń eren eńbeginiń jemisi dep bilemiz. Ekinshiden, memlekettik qoldaýdyń da úlesi bar ekeni anyq. Degenmen, bul salada da sheshimin tappaǵan ózekti másele kóp. Sonyń biri – maqtashylar máselesi. Maqta baǵasy jyl saıyn másele bolyp kóteriledi. Osy jaǵdaıdy retteýdiń qandaı jol bar nemese balama júıesin qolǵa alyp otyrsyzdar?
- Túrkistan – respýblıkada maqta daqylyn ósiretin birden-bir óńir. Maqta sharýashylyqtarynda 25 myń agroqurylym bar, olarda 70 myńǵa jýyq adam eńbek etedi.
2022 jyldan bastap álemde qalyptasqan geosaıası jaǵdaılarǵa baılanysty logıstıkalyq jelilerdiń buzylýy jáne kólik shyǵystarynyń ósýi sheteldik kompanııalardyń (treıderlerdiń) qazaqstandyq maqta naryǵyna qyzyǵýshylyǵyn tómendetti. Bul shıtti maqta baǵasynyń tómendeýine ákeldi. Osy oraıda, birinshi kezekte maqta daqylyn rentabeldiligi joǵary daqyldarǵa almastyrý jumystary qolǵa alyndy.
2023 jyly maqta daqyly 15,0 myń gektarǵa qysqartylyp, egis kólemi 111,4 myń gektar boldy. Bul – jalpy egistiktiń 13%-y. Túsimdiligi 27 tsentnerden 318 myń tonna shıtti maqta jınaldy. Orny dándik júgeri, burshaqty jáne mal azyqtyq daqyldarmen almastyryldy.
Bıyl maqta daqylynyń egis kólemi 6,4 myń gektarǵa qysqartylyp, 105 myń gektarǵa ornalastyrylady.
Oblysta maqta sharýashylyǵyn damytýdyń jáne maqta-toqyma klasterin qoldaýdyń 2027 jylǵa deıingi óńirlik jol kartasy bekitildi. Olar: egistikti ártaraptandyrý, tuqymmen qamtamasyz etý, jańa tehnologııalardy engizý, maqta klasterin qurý.
Jol kartasyna sáıkes, óńirde 75 kásiporyn men fabrıkalar salý esebinen 9 klaster qurý kózdelip otyr. Jobany tolyq iske asyrý kezinde 41,9 myń jańa jumys orny qurylyp, aldaǵy ýaqytta maqta baǵasyna eksporttyq táýeldilik tolyǵymen joıylady.
Búgingi tańda, jalpy quny 121,6 mlrd teńgeni bolatyn 6 ınvestıtsııalyq joba qolǵa alyndy. Olar Maqtaaral, Jetisaı, Shardara aýdandary men Arys qalasynda júzege asyrylady.
- Kentaý – Túrkistan oblysyndaǵy jalǵyz monoqala. Qaladaǵy №5 JEO-da apat bolyp, turǵyndardy biraz áýrege saldy. Tipti, áleýmettik jelilerde «úıimiz jylymaı jatyr» degen kentaýlyqtar shaǵymyn áli de kózimiz shalyp qalady. Buǵan ne sebep? Kentaýda jańa jylý-energetıka ortalyǵyn salý týraly áńgime qozǵalyp edi, bul múmkin be?
- Prezıdent «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen suhbatynda aıtqandaı, bul, ıaǵnı jylý-elektr ortalyqtaryndaǵy jáne turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵyndaǵy múshkil ahýal – kóp jylǵy salǵyrttyqtyń saldary. Kentaý qalasyndaǵy jylý ortalyǵy osydan týra 90 jyl buryn salynǵan. Jabdyqtardyń tozýy shamamen 85 paıyzǵa jetken. Kúrdeli jóndeý sońǵy ret 2012 jyly júrgizilgen. №5 jylý-energetıka ortalyǵynan 14 myńnan astam abonent jylýmen qamtylady.
Jylytý maýsymyna qaraı Kentaýda 4 qazandyq iske qosyldy. Olar demeýshiler esebinen 600 mln teńgege jóndeldi. Biraq bul da jetkiliksiz. Sondyqtan JEO-ny kúrdeli qaıta qurý jumystary qatar júrgizilip jatyr. Jańa qazandyqtarǵa tolyq kóshýdi qamtıtyn aýqymdy jumystardy Barnaýl men Temirtaýdan jabdyqtardy jetkizgen óte tájirıbeli merdiger kompanııa atqaryp otyr.
Sonymen qatar byltyr bastalǵan eki jańa qazandyqtyń qurylysy aıaqtalyp qaldy. Jýyrda olardy paıdalanýǵa berý josparlanǵan. Jyl sońyna deıin taǵy tórteýi jınalady. Jańa qazandyqtar keminde 20 jylǵa eseptelgen. Olar kómir men tabıǵı gazdy otyn retinde paıdalanýǵa múmkindik beredi. Sonda barlyq másele sheshiledi. Qazandyqtardy qaıta jańartýǵa respýblıkalyq bıýdjetten qarjy bólinbek. Bıyl jalpy 6 qazandyqty qaıta jańǵyrtý jumystary tolyq aıaqtalýy tıis.
Jyl saıyn JEO-ǵa bıýdjetten 2 mlrd teńge bólinedi. Bul árıne ózin-ózi aqtamaıdy. Sonyń kómegimen elimiz boıynsha eń tómengi tarıf Kentaýda ekenin aıta ketken jón.
Prezıdent monopolısterge qyzmet kórsetý shyǵyndaryn kórsetý úshin tarıfterdi qaıta qaraý qajettiligi týraly aıtqany belgili. Sondyqtan tólem shyǵyndarǵa sáıkes bolatyndaı etip tarıftik saıasat qaıta qurylady.
Kentaýdy jylýmen jabdyqtaý máselesiniń taǵy bir sheshimi – jeke sektordy avtonomdy jylytýǵa kóshirý. Ótken jyldan bastap gazdandyrý boıynsha aýqymdy jumystar júrgizile bastady, sondyqtan qazir úılerde jylytý qazandyqtaryn ornatý múmkindigi bar. Qalada 2500-den astam abonent esh qıyndyqsyz avtonomdy jylytýǵa aýysa alady. Sonda 347 kóppáterli úı men áleýmettik nysandar ári qaraı da JEO-dan jylý alýdy jalǵastyrady.
Magıstraldyq jylý qubyrlaryn retke keltirý kerek, olardyń tozýyna baılanysty jylý energııasynyń úlken shyǵyny bar. Ótken jyly 3,8 mlrd teńge somasyna 4,7 shaqyrymy jóndeldi. Bıylǵa uzyndyǵy 1,9 shaqyrym magıstraldyq jylý qubyryn jóndeý jáne 81 shaqyrym ishki oramdyq jylý qubyryn qaıta qurý jumystaryn atqarý josparlanǵan.
Qazirgi kezeńde bý-gaz týrbınaly qondyrǵylar tıimdi bolyp otyr. Bul baǵytta zamanaýı ortalyq salýǵa qyzyǵýshylyq tanytqan birneshe ınvestormen jumys júrgizilip jatyr.
- Túrkistan oblysy halyq sany jaǵynan da, bala sany boıynsha da kósh bastap tur. Oblystaǵy úsh aýysymdy jáne apatty jaǵdaıdaǵy mektepterdiń máselesi qalaı sheshiledi?
- 2023 jyldyń 14 qarashasynda Qazaqstanda halyq sany 20 mln jetip, tarıhı oqıǵa tirkeldi. 20 mıllıonynshy turǵynnyń biri Túrkistan oblysy Jetisaı aýdanynda dúnıege keldi. Bul – biz úshin zor maqtanysh.
Iá, Túrkistan oblysy – elimizdegi eń demografııasy joǵary aımaq. Oblysta 2022 jyly 57 429 bala dúnıege kelgen. Bıyl jyl basynan beri 46 myńǵa jýyq sábı dúnıe esigin ashty.
Oblysta jalpy 1029 mektepte (memlekettik – 908, jeke – 121), 519 myń oqýshy bilim alady. Osy jańa oqý jylynda 53 222 bala 1-synypqa bardy, 11-synypty 29 422 oqýshy bitiredi. Mektepterde 35 myń orynǵa tapshylyq bar. 4 apatty, 5 úsh aýysymdy jáne 11 úsh aýysymǵa ótý qaýpi bar mektepter jumys istep tur. Atalǵan máseleni sheshý úshin 4 baǵytta jumys júrgizip jatyrmyz.
Birinshiden, bıýdjet esebinen 34 mekteptiń qurylysy bastaldy (jobalyq qýaty – 8 250 oryn). Bıyl 20 mektepti tapsyrý josparlanǵan. Búgingi tańǵa 6 mektep paıdalanýǵa berildi. Ekinshiden, Prezıdentimizdiń bastamasymen qurylǵan «Bilim ınfraqurylymyn qoldaý qory» arqyly 9 mekteptiń qurylysy júrgizilip jatyr (jobalyq qýaty – 6 650 oryn). Úshinshiden, «Jaıly mektep» jobasy sheńberinde 3 jylda 63 mektep salynady (jobalyq qýaty – 49 myń oryn). Bıyl 29 mekteptiń qurylysy bastalyp, kelesi jyly aıaqtalady. Qalǵan 34 mektepti 2025 jyly tapsyrý josparlanǵan. Tórtinshiden, jeke ınvestıtsııa esebinen 17 mektep salyndy (jobalyq qýaty – 5 000 oryn).
Osy mektepterde jumys isteıtin muǵalimderdiń quramy jáne olardyń biliktilik talaptaryn arttyrý maqsatynda oblys aýmaǵynda sheteldik ozyq pedagogıkalyq tájirıbelermen tanysý jáne olardy endirý jumystary qarqyndy júrgizilip jatyr. Alǵashqy 15 pedagog Japonııa memleketiniń bilim berý salasyndaǵy Saıası zertteýler ulttyq ınstıtýtynyń qoldaýymen «Muǵalim tájirıbesindegi sabaqty zertteý (Lesson Study)» sheteldik semınaryna qatysyp keldi. Aldaǵy 1,5 jyl ishinde oblystyń 100 muǵalimi shetelde tájirıbe almasý semınarlaryna qatysady degen jospar bar.
- Jıi-jıi óńirdi aralap, halyqpen kezdesesiz. Qoǵamdyq qabyldaý ótkizip, ashyq dıalogke shyǵyp júrsiz. Óńirde qandaı ózekti máseleler bar? Turǵyndar tarapynan aıtylǵan máseleler men usynystardyń sheshilý barysy qalaı?
- Oblys kóleminde barlyq deńgeıdegi ákimderdiń jumys jospary bekitilgen. Onyń ishinde halyqpen kezdesý – mańyzdy talap. Iá, óńirdegi barlyq aýdan, qalany turaqty túrde aralap, jeke qabyldaý, «Ashyq esik kúnin» uıymdastyryp turamyn. Ashyqtyq, ádildik, syndarly dıalog men úshin óte mańyzdy. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Ákimderdiń halyqpen kezdesýlerin ótkizý týraly» Jarlyǵyn iske asyrý aıasynda, 2023 jyly bekitilgen kestege sáıkes barlyq aýdan, qala turǵyndarymen jalpy 34 kezdesýim ótti.
Turǵyndar tarapynan aıtylǵan usynys-pikirlerdi iske asyrý jóninde barlyq aýdan, qalalar boıynsha is-sharalar josparlary bekitilgen. Іs-sharalar josparlaryna engizilgen suraqtardyń jalpy sany – 293. Basym bóligi negizinen ınfraqurylymdy damytý, áleýmettik sala, turǵyn úı jáne jer máseleleri men aýyl sharýashylyǵyna qatysty. Turǵyndardyń árbir ótinishi nazarǵa alynǵan. 2023 jyldyń qorytyndysymen 139 másele (48%) sheshimin tapty. Qalǵan 154 usynys-pikirdiń 78-i boıynsha (51%) qurylys jumystaryna qarjy bólinip, tıisti jumystar júrgizilip jatyr.
- Kitap oqyp, sportpen shuǵyldanatynyńyzdan habardarmyz. Astanadaǵy kitap dúkeninde júrgen sátińiz de jelide jarııalandy. Qandaı kitap oqyǵandy qup kóresiz? Sportqa da ýaqyt bólý úshin ne isteý kerek, keńes bere ketseńiz...
- Kitap oqý – adamnyń oı-órisin damytyp, janyna qýat beredi. Meniń oıymsha, rýhanı baı, mádenıetti adam qoǵamǵa, memleketke eshqashan qııanat jasamaıdy. Qaı mamandyq ıesi bolsyn, rýhanı baı bolsa, Otanǵa adal qyzmet etedi. Bala kezimizden kitap oqyp óstik. Áli de qolym qalt etkende qazaqstandyq jáne álemdik deńgeıdegi jańa, úzdik kitaptardy oqyp turýǵa tyrysamyn. Qazir Túrkistan óńiriniń turǵyndary kitapqa bet buryp jatyr desek bolady. Barlyq aýdan, qala ákimdikterinde kitaphana buryshtary ashyldy. Jýyrda Túrkistandaǵy ortalyq bazarda da kitaphana buryshy ashyldy. Arnaıy ǵımaraty, kitaphanashysy bar. Rýhanııat salasyndaǵy jumystar jalǵasady dep senemin.
Al sport máselesine kelsek, sport – sergektik kepili. Sondyqtan ár adam sportpen shuǵyldanyp, jattyǵýlar jasap tursa, ózi úshin paıdaly. Eń bastysy, nıet pen tártip kerek.
