Investıtsııalyq baǵdarlamany aýyl sharýashylyǵy óndirisine baǵyttaýymyz kerek - K. Elemesov
- Kөpmaғambet myrza, keңestik kezeңde Қazaқstan mal sharýashylyғy salasynan odaқtyң jetekshi memleketi boldy. Jasyryn emes, Tәýelsizdik alғan alғashқy kezeңde biz osy ereksheligimizden aıyrylyp қalғandaı boldyқ. Osy salanyң қazirgi ahýaly қandaı, soңғy jyldardaғy elimizdegi mal sharýashylyғy ekonomıkanyң jetekshi faktoryna aınalyp kele jatyr dep aıta alasyz ba?
- Elimizde mal sharýashylyғynyң үlesine bүkil aýyl sharýashylyғy jalpy өniminiң 44 paıyzy keledi. Sondyқtan bizde aýyl sharýashylyғy ekonomıkanyң eң basty tүriniң biri boldy, әli de solaı қala da beredi.
Soңғy jyldary mal sanynyң kөbeıip, mal sharýashylyғy өnimderin өndirý deңgeıiniң artқany baıқalady. Mәselen, 2000-2007 jyldary mal jәne құs sanynyң jyldyқ ortasha өsý қarқyny 4 paıyzdan 9 paıyzғa deıin, al bұl saladan өndirilgen өnimniң osyndaı kөrsetkishi 5 paıyzdan 8 paıyzғa deıin jetken. Қazir respýblıka boıynsha sharýashylyқtyң barlyқ kategorııasynda 6 mln. iri қara, 16,9 mln. қoı-eshki, 1,4 mln. shoshқa, 1,3 mln. jylқy, 148 myң tүıe bar. Bүgingi kүnde mal basynyң (shartty mal basyna shaққanda) 77,2 paıyzy halyқtyң jeke sharýashylyғynda, 14,3 paıyzy sharýa (fermerlik) қojalyғynda, tek 8,5 paıyzy ғana aýyl sharýashylyғy kәsiporyndarynda kүtip-baғylady. Halyқtyң jeke sharýashylyқtary 82,2 paıyz et jәne 90,4 paıyz sүt өndiredi. Elimizde halyқtyң 47 paıyzy aýyldyқ jerlerde tұrғanmen, olardyң kөbi mal өsirýmen aınalyspaıdy.
Mәselen, 2007 jylғy mal sanaғyn taldaý үı maңyndaғy sharýashylyқtardyң 56 paıyzynda iri қarasy, 76 paıyzynda қoı-eshkisi joқ ekenin, ıaғnı aýyl tұrғyndarynyң kөbisi sıyr da, қoı-eshki de өsirmeıtinin kөrsetti. Tipti keıbireýiniң maly bolғanmen, sany jaғynan aýyz toltyryp aıtýғa kelmeıdi. Mәselen, orta eseppen bir aýyl sharýashylyғy kәsipornyna 148 bas, bir sharýa (fermerlik) қojalyғyna 8 bas jәne bir үı maңyndaғy sharýashylyққa 3 bas maldan keledi.
- Nelikten?
- Birinshiden, mal өsirý oңaı emes. Mal - tiri organızm. Ony adam kүndelikti kөzden tasa etpeı, kүtip-baғýyna nazar aýdarýy қajet. Ol үshin tәjirıbe, daғdy, belgili bir қara kүsh jұmsaýy kerek. Әlginde aıtқanymdaı, bizdiң respýblıkamyzdyң mal sharýashylyғy ұsaқ taýarly, ekstensıvti formada jүrgiziledi. Bұl bizdiң eldiң mal sharýashylyғy iri өndiristik құrylymdarғa shoғyrlandyrylmaғan degen sөz. Soғan baılanysty әrbir mal ıesi өz mәselesin өzi jeke sheshedi. Bұlar maldy rynok үshin өsirmeıdi, өz otbasynyң қajetin өteý үshin өsiredi. Sondyқtan da olardy mal ıesi ғana kүtimge alady. Sөıtip ol, әri ketkende, maldy erteң erte өzi tұratyn eldi mekenge jaқyn jatқan өriske aıdap salady da, keshke қaraı қoraғa әkep қamaıdy.
Conyң saldarynan eldi mekenderge jaқyn jaıylymdar men aýyl sharýashylyғyna jaramdy jerler tұıaқkesti bolyp, әbden tozғan, al alys, shalғaı jerler jyldar boıy paıdalanylmaı, bos jatyr.
- Sonda paıdalanylmaı jatқan jaıylymdar bizdiң mal sanyn arttyrýymyzғa keri әserin tıgizedi degen oıdasyz ba?
- Қazirgideı jaғdaılarmen biz mal basyn өsirý jәne mal өnimderin kөterý boıynsha joғary kөrsetkishke jetemiz degen bos қııal. Өıtkeni mұndaıda aldyңғy қatarly ozyқ tehnologııa engizýge, tұқym tegin jaқsartýғa, maldy oıdaғydaı kүtip-baғyp, azyқtandyrýғa jaғdaı joқ. Bұlarsyz mal sanyn arttyrý, tabyn sapasyn jetildirý jөninde kөzge ұrarlyқ nәtıjege jete almaımyz. Osy mәselelerge baılanysty Қazaқstanda mal өnimdiligi tөmen. Mәselen, bir sıyrdan orta eseppen jylyna 2000-2200 lıtr ғana sүt saýylyp, etke өtkiziletin iri қaranyң salmaғy 300-305, қoı 35-37, jylқy 310-320 keliden aspaıdy.
- Baıқasaңyz, elimizdegi sүt өnimderi naryғynyң basym bөligi shet memleketterden ımporttalatyny belgili. Bұl elimizdiң әli de bolsa sүt өndirisi salasynda oңtaılandyrýdyң joқtyғyn kөrsetpeı me?
- Қazaқstanda myң tұrғynғa shaққanda 171 saýyn sıyrdan keletinine қaramastan, osynsha tұrғynғa 40 bastan 60 basқa deıin ғana saýyn sıyr keletin Kanada, Germanııa, AҚSh pen Reseıden өnimdiligi boıynsha birneshe ese kemshin tүsemiz. Sondyқtan da bizde sүt өnimi rynogy keıbir tүrleri boıynsha 80 paıyzғa deıin jetetin ımporttyң edәýir kөlemimen ғana sıpattalady.
Eýropa elderinde bir sıyrdan orta eseppen jylyna 10 myң lıtr jәne odan da kөp sүt saýylady. Tipti aýlymyz aralas, қoıymyz қoralas jatқan kөrshimiz Reseıde bir sıyrdan 6-7 myң lıtr sүt saýylyp jүr.
Mal sharýashylyғyn damytý jem-shөp bazasy jәne mal azyқtandyrý, kүtip-baғý, sondaı-aқ selektsııalyқ-tұқym asyldandyrý tәrizdi negizgi үsh faktorғa baılanysty. Dәl osy үsheýi saқtalsa, bәri қosylyp қajetti nәtıjege jetýge mүmkindik berýi yқtımal.
- Jalpy, Қazaқstanda mal sharýashylyғy ındýstrııasyn jetildirý үshin jaramdy jer resýrsy қanshalyқty dәrejede?
- Soңғy jyldary rynokta dәndi daқyldar baғasynyң joғarylaýyna oraı, aýyspaly egiste dәndi daқyldar (negizinen bıdaı) үlesi 85 paıyzғa deıin jetti. Bұl mal azyғy egistiginiң kөlemin қysқartýғa әkelip soқty. Mұnyң soңy mal azyғyn jeңsik azyққa aınaldyrdy. Aýyl sharýashylyғy kәsiporyndary men fermerlik sharýashylyқtarda iri jәne balғyn azyқpen қamtamasyz etý 2007 jyly bir mal basyna eseptegende, 14 tsentnerdiң ornyna, 6 tsentnerden aınaldy. Bұl maldyң azyққa degen қajeti 43% ғana өteldi degen sөz. Onyң үstine sharýashylyқtyң jaıylymdyқ jeri de jetkiliksiz. Mәselen, bir aýyl sharýashylyғy kәsipornyna orta esppen 4700 gektardan, bir sharýa қojalyғyna 146 gektardan ғana keledi. Al endi shalғaı jaıylymdarda mal sýaratyn sý joқ. Өıtkeni құdyқtardyң kөbisiniң kөzi bitip, қatardan shyққan. Soғan oraı mal sýarý үshin paıdalaný mүmkin emes. Mal azyғy jәne mal azyғy үshin jemdik daқyldarғa mardymsyz bөlingen egistik jerler, mal sharýashylyғyn үdemeli damytýdy қamtamasyz ete almaıdy. Onyң үstine olarda mal basy da az, kөptegen sharýashylyқta ol tipti joқ. Sonymen birge құrama jem өndirý 1990 jylғy 4198 myң tonnadan 2007 jyly 459 myң tonnaғa deıin (89%) mүlde қysқaryp ketti.
Jem-shөp bazasy әlsiz bolғan soң maldyң tektik basymdylyғy tolyқ baıқalmaıdy. Osynyң bәri Қazaқstanda mal sharýashylyғynyң dınamıkalyқ damýy berik jem-shөp қoryn jasaý қajettigin kөrsetedi.
- Mal sharýashylyғynyң өristeýine tұraқty veterınalyқ tekserý men saraptama jұmystarynyң da oң әseri bar ekeni belgili. Sondyқtan mүmkin mal-dәrigerlik mamandyқtaryn kөptep daıarlap, olardyң jұmyspen қamtamasyz etilýin jүıege keltirgen jөn shyғar.
- Bұl saýalyңyzben kelisemin. Jergilikti jerlerdegi mal dәrigerlik-aldyn alý sharalarynyң jaғdaıy mәz emes. Maldy jeke-jeke sәıkestendirýdiң maңyzy zor. Bұl әrbir maldyң naқty bir sharýashylyққa jeke nomermen tirkelýi kerek jәne tolyқ sıpattamasy - shyғý tegi boıynsha sertıfıkatty bolýy tıis degen sөz. Biraқ sharýashylyқta bұl shara da tıisti deңgeıde emes. Әdette memlekettik mal dәrigerlik ınspektory aýyldyқ okrýg әkimdiginiң өkilderimen birge jylyna eki ret (қaңtarda jәne shildede) mal tүgendep, ıaғnı tizimge alyp, onyң nәtıjelerin maldy esepke alý jәne tirkeý jýrnalyna engizýge, onda malғa tolyқ sıpattama jasaýғa: shyққan jerin, tұқymy, jasyn, jүrgizilgen mal dәrigerlik - aldyn alý sharalaryn kөrsetýge, sөıtip mal dәrigerlik tөl құjat berýge mindetti. Barlyқ өrkenıetti elderdegideı mұndaı tөl құjatsyz birde bir mal satylýғa nemese etke soıylýғa tıisti emes.
- Bүginde elimiz mal sharýashylyғyn өrkendetý үshin fermerlerdi nesıelendirý barysymen shұғyldanyp jatқany belgili. Naryқ ýaқytynda bұl da oryndy shyғar. Alaıda, nesıelendirý sharýashylyқty damytýdyң tolyқ kepili bola ala ma?
- Asyl tұқymdy mal satқany үshin beriletin demeý қarjynyң bүgingi tәrtibi men құrama jemniң azdap arzandaýy, sondaı-aқ "Қazagrofınans" AҚ arқyly bөlinetin 2,0 mlrd. teңgelik shaғyn nesıeniң үı maңyndaғy jeke sharýashylyқ үshin eshnәrse sheshe almaıtyny anyқ. Bәrinen bұryn, ol taýar өndirýshilerge mal sharýashylyғy өnimdiligin ұlғaıtýdyң negizi retinde analyқ mal basyn kүtip-baғýғa jұmsalғan barlyқ shyғyndy қalpyna keltirý үshin қajet. Kөbine maldyң biraz bөligi үı maңyndaғy sharýashylyқtarda ұstalatyndyқtan, olarғa da aýyl sharýashylyғy kәsiporyndary men sharýa қojalyғyna қoldanylatyn sýbsıdııalaý sharalaryn jasaý kerek. "Agrarlyқ nesıe korporatsııasy" AҚ-nyң bordaқylaý jәne saýyn keshenderin құrý boıynsha nesıeleý sharttary taýar өndirýshilerdiң birazyna saı kelmeıdi. Mәselen, olardyң talaptary boıynsha taýar өndirýshilerdiң қoldarynda keminde 750 bas maly (ұsynylғannyң 30%), kepildik mүlki jәne 10% aınalym қarjysy (bұl - 150 mln, tenge) bolýғa tıis.
Әrıne mұndaı sharttarmen nesıeni sanaýly ғana taýar өndirýshi alady. Soғan oraı osy maқsat үshin mal sharýashylyғynda өz jaғdaıyna jaқynyraқ sharttar jasap, tәjirıbege nesıeleýdiң lızıngilik jүıesin keңirek engizý қajet.
Et jәne sүt өndirýshilerdiң negizgi toby, ıaғnı 90 paıyzy memlekettik қoldaýdan tys қalady. Biraқ ettiң 82 paıyzdan astamyn, sүttiң 90 paıyzyn, respýblıka mal sharýashylyғynyң jalpy ishki өniminiң 91 paıyzyn solar өndirip otyrғan joқ pa?
Sondaı-aқ bүkil bir өңir - Maңғystaý, Atyraý jәne basқa keıbir oblystar da memlekettik қoldaýsyz қalғan. Olardyң shөl jәne shөleıt jerlerdiң қıyn jaғdaıynda eңbek etip, elimizdiң azyқ-tүlik қaýipsizdigin қamtamasyz etýge az үlesterin қosyp jatқany nege eskerilmeıdi? Osyғan oraı biz өnimdi mal sharýashylyғyn sýbsıdııalaý tәrtibin tүbegeıli өzgertýdi ұsynamyz.
Eң aldymen tabyndy өz ishinde өsirýdiң negizi retinde analyқ mal ұstaýғa jәne sapaly өnim: et, sүt, bııazy jүn өtkizýge jұmsalatyn shyғyndy өteý kerek. Қaıdaғy bir "deңgeılerdi", jemshөp arzandatý t.b. oılap taýyp, eskerýdiң keregi ne? Tәjirıbede osyndaı "belgiler" қanshalyқty eskerilse, құjattar toltyrý kezinde sybaılas jemқorlyқ pen nebir aılalarғa sonshalyқty sebep bolady.
Analyқ mal ұstaýғa demeý қarjyny, menshik tүri men sharýashylyқ құrylymyna esh қatyssyz, ıeliginde 30 sıyry, 50 saýlyғy, 30 ingeni, 30 bıesi bar barlyқ taýar өndirýshiler alýғa tıis. Sondaı-aқ olarғa sapaly 1 kılә sıyr etin өtkizgeni үshin 50 teңge, 1 lıtr sүt өtkizgeni үshin 20 teңge tөleý kerek. Bұl arada malғa қataң esep jүrgizetin, ıaғnı maldy sәıkestendiretin mal dәrigerlik nұsқaýshylaryna үlken jaýapkershilik jүkteledi.
Daғdarys kezinde el ekonomıkasyna tek aýyl sharýashylyғynyң ғana sүbeli tүzetý engizetini әlemdik tәjirıbeden belgili. Bizde mәsele jaңartylatyn shıkizat resýstaryna kelip tireletindikten, әrbir salada agrotehnıka men tehnologııa dұrys saқtalsa, aýyl sharýashylyғy daқyldarynan da, mal sharýashylyғynan da mol өnim ala alamyz. Jer asty baılyғy: mұnaı, gaz, metall, kөmir t.b. өlsheýli, ol erte me, kesh pe, taýsylady, sodan soң қaıtyp, қalpyna kelmeıdi. Soғan oraı, memleket basshysy N.Ә.Nazarbaev birneshe ret қadap aıtқandaı, biz қazir negizgi ınvestıtsııalyқ baғdarlamany osy aýyl sharýashylyғy өndirisine baғyttaýymyz kerek. Ol өzge halyқ sharýashylyғy salalaryna: mashına jasaý, jylý-energetıkalyқ keshen, jeңil өnerkәsipke, taғam jәne өңdeý өnerkәsibine demeý bolady, ıaғnı aýyl sharýashylyғy өzge salalar үshin mýltıplıkator bolyp tabylady.
