Interventsııa ýaqytsha sheshim be: sarapshylar ne deıdi
ASTANA. KAZINFORM — Keıingi aıda ulttyq valıýta dollarǵa shaqqanda qunsyzdanyp ketti. Keı qarjyger baǵamdy turaqtandyrý úshin Ulttyq bankten naryqqa aralasyp, ınterventsııa jasaýyn suraǵan. Ulttyq bank tóraǵasy Tımýr Súleımenov «ınterventsııa kómektespeıdi» dep tujyrym aıtty. Alaıda dollar baǵamy 550 teńgege jetkende iri oıynshy valıýta saýdasyna shuǵyl aralasa bastaǵany málim boldy. Sonymen, valıýta naryǵyna qandaı faktorlar keri áser etip jatyr, ınterventsııa jasaýǵa ne túrtki?
«Jasyl qaǵaz» bas bermeı barady
Dollar baǵasy bırjada 550 teńgege jetken tusta aıaq asty bir qubylys baıqaldy. 30 shildede saǵat 15:00–ge deıin bırjada 392 mlrd dollar satyldy, ıaǵnı naryqqa iri oıynshy aralasqan. Kóp uzamaı Ulttyq bank ınterventsııa jasaýdy bastaǵanyn málimdedi. Sonyń arqasynda «jasyl qaǵaz» quny 543,52 teńgege tústi.
Buǵan deıin dollardyń teńgege shaqqandaǵy eń tómengi baǵamy 11 shildede baıqalǵan edi — 518,34 teńge. Al eń joǵary baǵam 26 shilde kúni tirkelip, 544,87 teńgege bir-aq kóterildi. Ortasha eseppen shildedegi ortasha baǵamdy 526-529 teńge dep qorytyndylaýǵa bolatyn.
Biz osy tusta Ulttyq banktiń derekterin negizge aldyq. Árıne, Qazaqstan qor bırjasynyń málimetterimen salystyrǵanda azǵantaı aıyrmashylyq bar. Bırjadaǵy baǵam saýda-sattyq nátıjelerine negizdeledi, suranys pen usynysqa baılanysty qubylyp turady. Al Ulttyq bank usynatyn resmı baǵam aldaǵy saýda kúnine resmı baǵyt silteý retinde jarııalanady.
Alaıda eki baǵamda bir-birine sáıkespeıtin úlken aıyrmashylyqtar joq. Máselen, Qazaqstan qor bırjasy eń tómengi baǵamdy 2 shildede 518,50 teńge dep kórsetse, eń joǵarysyn 25 shildede (545,30 teńge) tirkegen.
Bul tusta aıta keter mańyzdy dúnıe — «jasyl qaǵazdyń» quny keıingi jyldary yryq bermeı barady. Álemdegi yqpaldy valıýtanyń teńgege shaqqandaǵy quny onjyldyq aralyǵynda 3 esege jýyq qymbattaǵan.
Inflıatsııa údeýi múmkin
Ekonomıst Beknur Qısyqovtyń sózinshe, dollar baǵamynyń ósýi — syrtqy jáne ishki faktorlarǵa baılanysty qalyptasqan jaǵdaı. Birinshiden, qazir álemdik naryqta dollar ındeksi onsyz da nyǵaıyp jatyr. Sebebi, AQSh-tyń federaldyq rezerv júıesi paıyzdyq mólsherlemeni áli de joǵary deńgeıde ustaıdy degen boljam bar.
— Ekinshiden, munaı baǵasynyń barreline 80 dollardan tómendeýi jáne Qazaqstannyń eksporttyq túsimderiniń azaıýy tólem balansyna qysym jasap otyr.
Al ishki jaǵdaıdy qarasaq, aqsha massasynyń artýy, ásirese bıýdjettik shyǵyndar arqyly baıqaldy. Naryqtaǵy valıýta usynysy azaıdy. Halyqtyń teńgemen alǵan tabysy dollarǵa aınaldyrylyp, qosymsha suranys týyndatty. Munyń bári valıýta baǵamyna qysym túsiredi, — deıdi sarapshy.
Osy jaǵdaılarǵa qaramastan ekonomıst qazir ınterventsııa júıeli máselelerdi sheshpeıtinin aıtty. Eger Ulttyq bank teńgege qysymnyń sebepterin joımaı turyp, altyn-valıýta rezervterin jumsaı berse, biraz ýaqyttan keıin rezervter bosqa ketedi.
Beknur Qısyqov qazir verbaldy ınterventsııa, ıaǵnı naryqpen ashyq ári naqty kommýnıkatsııa arqyly ınflıatsııany tejeý men eksportty qoldaý baǵytyndaǵy sharalar áldeqaıda tıimdi bolatynyn alǵa tartty.
— Teńgeniń álsireýi dástúrli túrde baǵanyń ósýine ákeledi. Ásirese, ımporttyq taýarlar, tehnıka, dári-dármek pen janarmaı qymbattaıdy. Bul óz kezeginde ınflıatsııalyq qysymdy kúsheıtedi, al ınflıatsııa qazirdiń ózinde joǵary. Dollar satyp alyp jatqan halyq teńgeniń qunsyzdanýynan qorǵanýǵa tyrysyp jatyr. Alaıda bul qubylys jappaı sıpat alsa, devalvatsııany tereńdetip jiberedi, — deıdi ekonomıst.
Osy oılaryn aıta kele sarapshy Úkimet pen Ulttyq bank birneshe baǵytta jumys isteý keregin jetkizdi. Olar: boljamdy ári ustamdy bıýdjettik saıasat júrgizý; bıýdjet shyǵyndarynyń kúrt ósýinen saq bolý; ekonomıkany qurylymdyq reformalaýdy jalǵastyrý; eksportty jáne ımportty almastyrý saıasatyn damytý.
Sonymen qatar Beknur Qısyqov mundaı jaǵdaıda Ulttyq banktiń ashyq ári shuǵyl aqparat taratyp otyrýy da naryqtaǵy dúrbeleńniń aldyn alýǵa sep bolatynyn eskertti.
Teńgege qysym kóbeıdi
Qazaqstannyń saýda balansy buzylyp turǵany da máseleni kúrdelendirdi. Mysaly, 2025 jyldyń bes aıynda Qazaqstan shetelge 29,8 mlrd dollardyń taýaryn satty. Bul — 2024 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 3 mlrd dollarǵa az. Eldiń eksporttan túsetin tabysy 9,2 paıyzǵa qysqarǵan.
Keıingi 5 jylda Qazaqstan eksportynyń 65-67 paıyzyn shıkizat qurap keldi. Biraq bıyldan bastap bul kórsetkish 56,9 paıyzǵa deıin tómendegen. Bul — bir jaǵynan jaqsy jańalyq. Alaıda sol azaıǵan úlesti óńdelgen, daıyn ónimder tolyqtyra almaı otyr.
Eksport azaıyp jatqan tusta ımport kerisinshe óse bastady. 2025 jyldyń qańtar–mamyrynda ımport 2 paıyzǵa artyp, 23,3 mlrd dollardan 23,7 mlrd dollarǵa jetken. Al ımporttyń basym bóligi dollarmen esepteledi, bul valıýta naryǵyndaǵy suranysty kúrt arttyryp, teńgege qysym túsirip otyr.
Teńge osylaı qysymǵa túsken tusta ınterventsııanyń ýaqytsha amal bolatynyn ekonomıst Baýyrjan Ysqaqov ta aıtyp otyr. Tipti keıde tıimdiligin de bermeıdi.
— Qazir ınterventsııa jasaýǵa negiz bar delik. Óıtkeni naryqta dúrbeleń jaılady, syrtqy faktorlar áserinen devalvatsııa údeıtin bolsa, ınterventsııanyń qajettiligi bolady. Qazirgi teńgeniń qunsyzdanýy ishki qurylymdyq máseleler men syrtqy saýdanyń teńgerimsizdigine baılanysty. Sondyqtan Ulttyq bank ınterventsııa jasaǵan kúnniń ózinde áseri ýaqytsha bolmaq. Negizgi sebepteri joıylmaǵan soń az ýaqyttan keıin teńge qaıta qunsyzdana bastaıdy. Buǵan qosa ınterventsııany jıi qoldana bersek, Ulttyq qordaǵy aktıvter azaıady, — dedi ol.
Byltyr qarashada da teńge baǵamy teńselip, 530 teńgege jetkeni este. Sol tusta Ulttyq bank 16 qarashadan bastap jeltoqsannyń basyna deıin 1 mlrd dollarǵa ınterventsııa jasaǵan edi. Mine, sol kezdegi aqsha da Ulttyq qor esebinen alynǵan bolatyn.
Aqsha massasynyń artýy da teńgeniń qunsyzdaný protsesin soza bermek. Sebebi naryqta teńge kóp, biraq soǵan saı taýar óndirisi joq. Bul — ınflıatsııany údetip, teńgeniń satyp alý múmkindigin tómendetedi. Import artyp, eksporttyń kemýi de valıýta balansynyń teriske ketkenin bildiredi.
— Halyq pen bıznestiń dollarǵa suranysy da teńgege senimsizdikti kórsetip, qysymdy arttyryp otyr. Eger qurylymdyq reformalar atqarylmasa teńgeniń álsireýi jalǵasa beredi. Bunyń bári ekonomıkalyq modeldiń ımportqa táýeldiligin, eksporttyq sektordyń álsizdigin, ınflıatsııamen kúres jáne monetarlyq saıasattyń jetkiliksizdigin ańǵartady. Sondyqtan osy máselelerdi eskerip, endigi qadam teńgeniń shynaıy baǵamyn qorǵaýǵa baǵyttalýy kerek dep oılaımyn, — dep túıindedi Baýyrjan Ysqaqov.
Buǵan deıin habarlanǵandaı, 30 shildedegi saýda-sattyq barysynda teńge baǵamy AQSh dollary úshin 550 teńgege deıin jetip, aı basynan beri 5,8%-ǵa, al jyl basynan beri 4,7%-ǵa álsiredi.