Internet álemi zańsyzdyq bılik qurǵan alańdarǵa aınalmaýy tıis

ASTANA. Aqpannyń 13-i. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ Adamzat damýynyń búgingi kezeńi naǵyz aqparat ǵasyry sıpatyn alyp keledi. Buny dáleldep jatýdyń da qajeti shamaly. Óıtkeni, basqasyn bylaı qoıǵanda, mamandar búgingi bastan keship otyrǵan daǵdarystyń bir soqqysy retinde bırja naryǵynyń quldyraýyn atasa, budan da aqparattyń negizgi rólin ańǵarýǵa bolady.

Mәselen, batysta bırja naryғy құldyraı bastap edi, aқparattyқ қobaljýlar jaıbaraқat tұrғan Azııa naryғyn da sonyң kebine keltirdi. Bұl bir ғana mysal. Al osyndaı aқparattyң negizgi kөzi ғalamtor jelisinde jatyr. Sondyқtan da kez kelgen el damýyndaғy sapalyқ kөrsetkishiniң bir өlshemi retinde ınternetti paıdalanýshylar sany қarastyrylady. Sonymen bir mezgilde қarқyndap kele jatқan ınternet әlemdik қaýymdastyқtyң negizgi құralyna da aınalyp otyr. Қazaқstan da bұndaı үrdisten shet қala almaıdy. Bұl tұrғyda қarapaıym halyқtyң kүndelikti өmirdegi baılanysқa degen қajettiligi týraly aıtpasaқ ta bolady. Birқatar mәlimetterge jүginsek, Қazaқstanda ınternetti paıdalanýshylar sany 1,8-2 mln. adamdy құraıdy nemese jalpy halyқtyң 13-14 paıyzyna jýyқ eken. Aқparatқa қoljetimdilik saıasatyn jүzege asyrý maқsatynda bұlardyң қatary aldaғy ýaқytta kөbeıe tүspek. Sonymen birge, halyқaralyқ tәjirıbe boıynsha halyқtyң Internetke қol jetkizýiniң kөrsetkishi Қazaқstan halқynyң 18 paıyzyna teң bolғan kezde memlekettegi aқparattandyrý үderisteri kүrt jedeldeıtinin kөrsetedi. Degenmen de, aқparattyқ қoғamғa kөshýdiң jaқsylyқtarymen birge, keleңsiz jaқtary da ilesip jүretinin, mәseleniң ekinshi jaғy da baryn esten shyғarmaғan oryndy. Mamandar soңғy ýaқyttarda ınternetten taralatyn birқatar «aýrýlarғa», bir-birimen jalғasқan қaterlerge basa nazar aýdaryp keledi. Bұnyң ishinde jalғan aқparattar, қaýipti aқparattar, teris aқparattarmen қosa, jasөspirimderdiң psıhologııasyna keri әser etetin «dertter» de barshylyқ. Bұdan basқa, қaraқshylyққa, laңkestikke, balalar pornografııasy men adamdy azdyratyn tүrli haıýandyққa arnalғan saıttardy ғalamtorғa basyn sұққan adam tez-aқ taba alady. Al bұndaı adamdyқ қalpynan aıyratyn, laңkestik pen adam aıtқysyz bұzaқylyқty қoldaıtyn saıttarғa shekteý jasaý azamattardyң erkin aқparat almasý құқyn shekteý bolyp tabyla ma? Jәne de «kөzge kөrinbeıtin bұndaı қaterlermen» kүresý үshin zaңdyқ normalar қandaı bolýy tıis? Eң aldymen, zaң boıynsha kimniң құқy bұzylyp, kimniң құқy saқtalady? Mine, osyndaı saýaldar қazirgi kүni ınternet mәselesinde өzekti taқyryp bolyp otyr. Sondyқtan da, әlem elderinde ınternet keңistigin retteý, қadaғalaý týraly bastamalar da kөterilip, ony zaңnama aıasynda sheshý joldary talқylanýda. Mәselen, Eýrokomıssııanyң bastamasy boıynsha jyl saıyn Eýropada Қaýipsiz Internet kүni өtedi. Bұl ataýly kүnniң maқsaty - Dүnıejүzilik ғalamtordyң eң aldymen өskeleң ұrpaққa әkeletin қaýip-қaterin tүsindirý. Sondaı-aқ әlem elderiniң ishinde ғalamtor kөzin paıdalanýshylar sany jaғynan ekinshi orynғa shyққan Қytaıdyң өzi «jastardy ınternetke tәýeldilikten қorғaý» maқsatynda arnaıy sharalardy қolғa almaқ. ıAғnı, sarapshylardyң aıtýynsha, Internetten tolassyz kelip jatқan teris aқparattar aғynynan eң aldymen jasөspirimder қorғalmaı otyr. Eýroodaқ aıasynda ınternet-keңistikti retteý jekelegen elderdiң zaңnamalary boıynsha jәne jalpy eýropalyқ birlesken retteý sharalary boıynsha jүzege asady. Osyғan oraı, atalғan ұıymғa tөraғalyқ etýshi memleket retinde Frantsııa da 2008 jyly ınternettegi mәselelerdi retteý үshin jalpy eýroodaқtyқ zaңdarғa tүzetý engizýge tyrysty. Bұl құjattyң өzi arnaıy baқylaýshy organ құrý týraly bastamany jүzege asyrýғa baғyttalғan bolatyn. Al ondaı organ eң aldymen provaıderlerden ınternetti kүmәndi tұtynýshylar týraly aқparattar jınap қana қoımaı, jeli arқyly zaңsyz faıldar almasýshylarmen kүresti jandandyrady. Bұndaı ғalamtor kөzin zaңsyz maқsatta paıdalanýshylarғa қatysty қataң sharalar қoldaný týraly sharaғa Frantsııa prezıdenti N. Sarkozı de bastamashylyқ jasap, Eýropa әlemin ınternettiң zaңsyz alaңғa aınalmaýyna tosқaýyl қoıýғa shaқyryp otyr. Jalpy Frantsııanyң osy bastamasyna tүrli sebeptermen қarsy shyғýshy elder bolғanymen de belgili bir dәrejede ınternetke қatysty retteý jүrgizý қajettigin қoldaýshylar da barshylyқ. Atap aıtar bolsaқ, Eýropada balalar pornografııasymen kүres үshin ınternetti sүzgiden өtkizý mәselesi keңinen қoғamdyқ talқylaýғa shyғarylyp otyr. Biraқ, mamandar tarapynan aralas mazmұndaғy saıttardy saraptap, sүzgiden өtkizý үshin de basқa tehnologııalar қoldaný týraly mәsele bar. Bұdan basқa, Eýroodaқtyң әdilet jәne қaýipsizdik komıssarıaty provaıderlerdi jarylғysh zattar men bombylardy jasaý tәsilderin kөrsetetin veb-saıttardy jabýғa shaқyrady. Al Ұlybrıtanııa Іshki ister mınıstrligi laңkestikti kөtermeleýge baғyttalғan saıttardy joıý joldaryn қarastyrmaқshy. Degenmen de, «jeti өlshep, bir kesetin» eýroodaқ eli ınternet-қaraқshylarymen kүresti әli de zaң jobalary deңgeıinde қarastyryp, naқty sharalarғa bara almaı otyr. Joғaryda aıtyp өtkenimizdeı, Eýroodaққa қatysatyn birқatar memleketter ınternet-keңistik mәselelerin өzderiniң jekelegen zaңnamalary aıasynda retteý sharalaryn қolғa alғan. Mәselen, Germanııada arnaıy «Provaıderlerdiң jaýapkershiligi týraly» zaң қabyldanғan. Sondaı-aқ osy eldiң Қylmystyқ kodeksinde kompıýterlik қylmystarғa қatysty jaýapkershilikke tartý týraly birshama baptar қamtylady. Al Italııanyң Қylmystyқ kodeksinde kıber-қylmystyқ mәselelerge қatysty jaýapkershilikti kүsheıtý, қaýipsizdik sharalary үshin қorғalғan kompıýterge nemese telekommýnıkatsııaғa қosylýғa tyıym salatyn baptar da bar. Toқtala ketetin jaıt, Eýroodaқ memleketteri ınternet-keңistigin baқylaý men retteý sharalarynda tolyқ sheshimge kelmegenimen de, endigi kүni bұndaı қadamnyң maңyzdylyғyn moıyndaıyn dep қaldy. Өıtkeni birқatar zertteýler soңғy jyldary jastar tarapynan jasalatyn adam shoshyrlyқ қylmystarғa kompıýterdiң, onyң ishinde ınternet kөziniң de әseri bolғanyn aıғaқtaıdy. Sondyқtan da aldaғy ýaқytta Eýropa elderinde «қaterli» ınternetke қatysty shekteýler bolatynyn, ortaқ standarttar engiziletinin aıtýғa bolady. Biraқ, bұndaı shekteýlerdiң өzi azamattardyң aқparat alý құқyғyn bұzbaı, ғalamtorғa қoljetimdilikti tөmendetpeı jasalatyny anyқ.