Horezm Respýblıkasyndaǵy qazaqtar hám joıylǵan Respýblıka
1920 jyl 1 aqpanda Orta Azııada Hıýanyń sońǵy bıleýshisi Saıd Abdýlla han taqtan túsirilip, eldi revkom, sál keıinirek ýaqytsha úkimet basqardy. Sáýir aıynda Búkil Horezm ókilderiniń quryltaıy shaqyrylyp, onda Horezm Halyq Sovettik Respýblıkasynyń qurylǵany jarııalandy jáne onyń Konstıtýtsııasy qabyldandy. Alǵashynda Horezm Halyq Sovettik Respýblıkasy RSFSR moıyndaǵan Orta Azııadaǵy jalǵyz memleket boldy.
Bul tusta kórshi Respýblıkalar Horezm Halyq Sovettik Respýblıkasynyń bıýdjetin toltyrý úshin 20 mıllıon rýbl járdem bergen edi. Túrkistan komıssııasy tarapynan sáýir-mamyr aılarynda taǵy 150 mıllıon rýbl kómek berildi. Sondaı-aq, atalmysh komıssııa birinshi kezekte HHSR-ǵa 3 dáriger, 8 feldsher, 1 tis dárigeri, 1 akýsherka, 10 muǵalim jáne 3 aýrýhanany qamtamasyz etetin dári-dármek, oqý quraldary, 50 myń put kerosın, 50 myń put munaı jiberdi.
Hıýa handyǵy dáýirinde elde 132 medrese, 2169 dástúrli ıslamı mektep, 8 jańa mektep (jadıd mektebi) bolyp, olarda 60 myńǵa jýyq jastar oqıtyn edi.
1920 jyl 7 naýryzda «Inqılob qýeshı»(Tóńkeris kúni) atty gazet shyǵaryla bastady. Sáýir aıynda mýzeı jáne teatr trýppalary, maýsym aıynda «Rosta» telegraf agenttiginiń bólimi ashylady.
HHSR-da halyq sany 700 myń bolyp (keı derekterde 800 myń), onyń 61,1 paıyzyn ózbek, 28,8 paıyzyn túrkimen, 5,4 paıyzyn qaraqalpaq, 3,5 paıyzyn qazaq jáne qalǵandaryn basqa ulttar quraǵan edi.
Respýblıkada memlekettik til ózbek jáne orys tili bolǵanmen, túrkimen, qaraqalpaq, qazaq tilderi resmı túrde memlekettik tildermen teńestirildi.
Alǵashynda Respýblıka quramynda Qazaq-Qaraqalpaq bıýrosy bolsa, 1922 jyl 20 shildedegi HHSR-dyń 3-quryltaıynda Ortalyq Atqarý Komıteti quramynda Taǵan Abdýllaevtyń basshylyǵyndaǵy Qazaq-Qaraqalpaq bólimi quryldy. Onyń quramynda 7 adam boldy. T. Abdýllaevtan soń bólimdi Seıilhan Sársenbaev basqardy. Qazaqtyń belgili ǵalymy, tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Eltoq Dilmuhamedovtiń inisi Naýryzáli Dilmuhamedov osy bólimniń beldi múshesi bolǵan.
1923 jyl 18-20 qazanda ótken Horezm Respýblıkasynyń 4-quryltaıynda Ortalyq Atqarý Komıteti quramyna Seıilhan Sársenbaev, Qalandar Adınaev, Muhamedjan Aıdalov, Ýáıis Orazov, Jumaǵalı Meıirmanov jáne taǵy basqalary saılandy.
Qazaq-Qaraqalpaq bólimi Revkomynyń 9 múshesiniń úsheýi – Muhamedııar Qadyrov, Dastan Muhamedov jáne Bekman Shopanovtar qazaq ultynan bolatyn.
1921 jyl 4 naýryzda HHSR men RSFSR arasynda áskeri-saıası kelisimshart jasalyp, bul qujat negizinde Reseı HHSR-dyń táýelsizdigi men tutastyǵyn tolyq moıyndaǵan. Osylaıshat Orta Azııa elderi ishinde Reseı resmı túrde moıyndaǵan jalǵyz Respýblıka HHSR boldy.
1922 jyly Orta Azııadaǵy tuńǵysh memlekettik teatr ashyldy.
Elde zamanǵa saı damý úderisi qarqyndy júrdi. Aýyl sharýashylyǵy salasyna erekshe kóńil bólinip, 10000 desıatına jer dıhandarǵa bólip berildi. Sondaı-aq halyqqa ssýda retinde 3 mıllıard rýbl qarastyrylyp, qaryz esebinen 5 000 iri qara taratyldy. 1922 jyldyń aıaǵyna deıin Horezm dıhandary Hazarasp pen Hojeli aralyǵyna 12 bóget saldy.
RSFSR 1923 jyly Horezmge 100 agronom, ınjener, tehnık, mehanık, elektrık jáne taǵy basqa mamandar jiberdi. Tatarstan oqý oryndary Horezm úshin 10 oryn bóldi. Sondaı-aq osy jyly Erikti agenttik qurylyp, QazASSR, Túrkistan ASSR, BHSR men HHSR baǵytynda ushatyn 6 samolet satyp alynǵan. HHSR-dy basqarǵandar ishinde 2 qazaq ultynyń ókili bar. Al názirler (mınıstrler) jáne barshylyq boldy. Solardyń birnesheýiniń ómirbaıanyna toqtalyp ótpekpiz.
Meńdiqoja Ibnıamınov 1898 jyly qazirgi Qaraqalpaqstannyń Qońyrat aýdanynda dúnıege kelgen. Aýyl mektebinde bilim alady. Qońyrat revkomynyń tóraǵasy bolǵan. 1921 jyl 15-23 mamyrdaǵy Búkil Horezm Halyq ókilderiniń 2-quryltaıynda Horezm Halyq Sovettik Respýblıkasynyń eń joǵary atqarýshy organy – Halyq Názirler (Komıssarlar) Keńeesiniń tóraǵasy qyzmetine taǵaıyndalǵan.
M. Ibnıamınov Úkimeti ekonomıka, oqý-aǵartý, aýyl-sharýashylyǵy sııaqty salalardyń damýyna atsalysady. Egin egý úshin dıhandarǵa bankterden uzaq merzimdi sssýda bólip, alǵashqy bir aıdyń ishinde 55 mekteptiń ashylýyn qamtamasyz etedi. Sondaı-aq, 1921 jyly Horezm Halyq Ýnıversıtetiniń uıymdastyrylýyna da muryndyq bolady.
Ol 1921 jyl 27 qarashada HHSR-dyń joǵarǵy bıligindegi Bekshan Rahmanov, Seıitqalı Aǵaıdarov, Bekshan Abdalovtarmen birge «Ulttyq birlik komıteti» atty ıslamshyl konrrevolıýtsııalyq toptyń múshesi dep aıyptalyp, qyzmetinen bosatylady. Bir qyzyǵy táýelsiz HHSR basshylary isin RSFSR úkimeti óz baqylaýyna alady. Áskerı trıbýnal oǵan 1922 jyly atý jazasyn bergenmen, 1923 jyly HHSR Halyq soty ony aqtap, qamaýdan bosatady.
1923 jyly 18-20 qazanda ótken 4-quryltaıynda M. Ibnıamınov Іshki ister náziri (komıssary) bolyp taǵaıyndalady. 1924 jyly 24 naýryzda HHSR Ortalyq Atqarý Komıteti músheligine saılanyp, HHSR Ortalyq Atqarý Komıteti hatshysy mindetin atqarady. Sonymen birge, Qarjy náziri de(komıssary) bolǵan. Ómiriniń sońǵy jyldary Qaraqalpaq avtonom oblysynda túrli qyzmetter atqarady. 1938 jyly 13 qazanda SSSR Joǵarǵy Soty Áskerı kóshpeli jabyq sessııasynda atý jazasyna kesiledi.
Qalandar Adınaev 1897 jyly Shabbaz bolysynyń Bıbazar aýylynda (qazirgi Qaraqalpaqstannyń Berýnı aýdany) dúnıege kelgen. 1919 jyly Tashkenttegi partııa-keńes mektebin bitirip, Shymbaı qalalyq Atqarý komıteti saıası komıssary bolady. Ámýdarııa oblysynda túrli basshylyq qyzmetter atqarady. Tórtkúl qalalyq Atqarý Komıteti janyndaǵy Ashtyqqa ushyraǵan adamdardy azyq-túlikpen qamtamasyz etý komıssııasynyń múshesi, Oblystyq Áleýmettik qamsyzdandyrý bólimi basshysy, oblystyq partııa komıtetiniń jaýapty hatshysy bolady.
1922 jyly HHSR Komsomol jastar odaǵy Ortalyq komıteti ókili qyzmetine taǵaıyndalady. 1923-1924 jyldary HHSR Kompartııasy OK jaýapty hatshysy, 1-hatshysy bolady.
1923 jyl 30 qazanda Horezm Halyq Sovettik Respýblıkasy Horezm Sovettik Sotsıalıstik Respýblıkaǵa aınalady. Alaıda, bul qýanysh uzaqqa sozylmaıdy. HSSR 1924 jyly 27 qazanda taratylady.
Budan soń Q. Adınaev Shymkent, Aral, Qyzylorda qalalarynda túrli qyzmetter atqarady. 1932 jyly Máskeý Aýyl sharýashylyǵy akademııasyn bitirip, Tórtkúl maqta basqarmasynyń basshysy, Tashkent Aýyl sharýashylyǵy ınstıtýtynyń dırektory, 1934-1937 jylldarda Almaty oblystyq Jer isteri basqarmasynyń basshysy bolady. 1938 jyly 13 qazanda Ońtústik Qazaqstan oblysynda Qazaq jibek basqarmasyn basqaryp júrgen kezinde Q. Adınaev tutqyndalyp, 11 qarashada atý jazasyna kesiledi. Aıtpaqshy, Lenın qaıtys bolǵanda dál osy Q. Adınaev qurmetti kúzet sapynda turǵan eken.
Qabylbek Sarmoldaev – 1898 jyly qazirgi Jambyl oblysy, Merke aýdany, Oıtal aýylynda týǵan. Qazaqstannyń partııa, sovet qyzmetkekeri. 1915-1916 jyldarda poshta tasýshy, 1917-1918 jyldarda Áýlıeatada partııa, sovet qyzmetterinde istedi.1920-1923 jyldary Orynborda Qaz ASSR-i Іshki ister halkomynyń orynbasary.
1923-1925 jyldarda Tashkent oblystyq Atqarý Komıtetiniń Tóraǵasy, Horezm respýblıkasy Halkomsoveti Tóraǵasynyń orynbasary jáne Jumysshy sharýa ınspektsııasynyń halkomy,Tashkentte KazASSR saýda ókildigi basqarmasynyń bastyǵy.1925-1933 KazASSR Josparlaý komıssııasynyń tóraǵasy, jer sharýashylyǵy halkomy.1933-1937 jyldarda Shyǵys Qazaqstan oblysy Atqarý Komıtetiniń,Torǵaı aýdandyq Atqarý Komıtetiniń tóraǵasy, KazASSR Tamaq ónerkásibi halkomynyń orynbasary. 1938 jyly «halyq jaýy», «japon ımperıalısteriniń tyńshysy» degen aıyppen keńestik qýǵyn-súrginge ushyrap, OGPÝ «úshtiginiń» sheshimine sáıkes atý jazasyna kesildi.
Súıtip, Horezm Respýblıka basshylarynyń túgelge jýyǵy osylaısha qyzyl terrordyń qurbanyna aınalǵan. Konstıtýtsııasy, eltańbasy, týy, ánurany boldy. Valıýta birligi «Teńge» dep atalyp, jibek qaǵazdan jasalǵan banknotqa ózbek tilinde «tanga», orys tilinde «tınga», qazaq tilinde «tenge» dep jazylǵan kórinedi. Túrikmen, qaraqalpaq tilindegi nusqalary da jazylǵan.
HHSR-HSSR-dyń órkendeýi Máskeýge unamaı, ony túgel joıyp jiberedi. Sonymen, jergilikti halyqtarmen birge talaı qazaqtyń da taǵdyry tálkekke aınalyp kete barady. Eń qyzyǵy Horezm Halyq Sovettik Respýblıkasynyń memlekettik deńgeıdegi óziniń marapaty da bolǵan. Sonyń ishinde V. I. Lenın men Shyǵys jastarynyń jetekshisi Ǵanı Muratbaev Horezm Respýblıkasy tarapynan marapattalǵan. Bul ekeýi de Horezm Halyq Sovettik Respýblıkasynyń «Eńbek» ordenimen marapattalǵan ári bul marapat ol ekeýiniń de jalǵyz marapat bolǵan eken.
