HH ǵasyrdyń basynda qazaqtardyń arasynda turǵan aǵylshynnyń estelikteri alǵash ret qazaqsha shyqty
ALMATY. KAZINFORM — HІH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ómir súrgen aǵylshyn ınjeneri, London ken óndirý kompanııasyn basqarǵan Edvard Nelson Felldiń (1857-1928 jj) «Rýsııa hám kóshpeliler. Qazaq dalasy týraly hıkaıalar» atty eńbegi qazaq, orys tilderinde jaryq kórdi. Osyǵan oraı kitapty jaryqqa shyǵarǵan azamat, birneshe kitaptyń avtory, AmalBooks baspa úıiniń jetekshisi Baqytjan Buqarbaıdy áńgimege tartqan edik.
Baqytjan Buqarbaı HH ǵasyrdyń basynda qazaq dalasynda ken óndirý kompanııasyn basqarǵan Edvard Nelson Felldiń ómirbaıanyna qysqasha toqtaldy.
«Onyń ákesi — aǵylshyn azamaty Alfred Fell HІH ǵasyrdyń ortasynda otbasyn alyp, Jańa Zelandııaǵa qonys aýdarady. Nelson sol jaqta 1857 jyly ómirge keledi. Er jetken soń ákesi ony nemis ınjenerlik tehnologııasyn meńgersin dep Geıdelbergke jiberedi. Odan bólek ol Angııanyń Koroldik taý-ken mektebinde bilim alǵan. Nelson alǵash ret eńbekke aralasyp, aǵasy Artýrdyń qol astynda jumys isteıdi. Ýaqyt óte kele Artýr ǵalamnyń basqa bir shetinen mys óndirý isinen úlken bolashaq bar ekenin baǵamdaıdy, al inisi bul jańa iske naǵyz kerek adam bolady. Osylaısha Nelson áıeli men balalaryn Florıdada qaldyryp, klımaty qatal Sibir ólkesine attanady. 1901 jyly qazaq dalasyna barady. 1902 jyly qańtarda N.Fell Transsibir temirjolynyń poıyzyna minip, 3 200 shaqyrymdy quraıtyn saıahatqa shyǵady. Sońǵy myń shaqyrymdy atpen júrip ótken. Londonǵa oralǵan soń aǵasyna Spassk mys kenishterin satyp alyp, óndiris júrgizse úlken baılyqqa kenelýge bolatynyn jetkizedi. Kóp uzamaı otbasyn Florıdadan kóshirip, qazaq dalasyna alyp barady. Osylaısha kúmis pen mys óndirý kásibiniń arqasynda 52 jastaǵy Nelson aýqatty adamǵa aınalady. 1909 jyly zeınetke shyǵyp, AQSh-qa baryp, sol jerde 1928 jyly ómirden ótedi», — deıdi Baqytjan Buqarbaı.
1916 jyly Londonda, keıin Nıý-Iorkte Nelson Felldiń Qazaqstandaǵy mys kenishterinde ótkizgen jyldary týraly jazǵan estelikteri kitap bolyp basylyp shyǵady.
«Felldiń eńbegi qazirgi oqyrmanǵa ótken ǵasyrdyń basynda qazaqtyń dástúrli ómir salty qalaı órbigenin baǵamdaýǵa múmkindik beredi. Kitabynyń alǵashqy abzatsynda-aq avtor qazaq dalasy batystyq oılaý júıesiniń, mádenıeti men dininiń talbesigi ekenin atap ótedi. Al qazaqtardyń qatal qysta jartylaı jerkepede panalaıtynyn ashyna aıtady. „Munda erler men áıelder on eki aıdyń jeti aıyn ótkizedi. Balalar ómirge kelip, qarttar ómirden ótip jatady. Osynaý qarabaıyr qabyrǵalarda sábı janynda názik te meıirban oılar búr jaryp, álemdi dúr silkintken uly ıdeıalarǵa jan bitedi. Alaıda búkil ózgeristerge qaramastan bul ıdeıalardyń bári qystaqtyń tunshyqtyratyn tar bólmesinde emes, ashyq aspandaǵy myńdaǵan juldyzdardyń astynda, kıiz úılerde týyndaǵanyn umytpaǵan jón. Mundaı ózgermeli tirshilikte bul halyq óziniń bolmysyn qashanǵy saqtap tura alar degen oıǵa berilesiń“ deıdi ol. Sondaı-aq Nelson Fell dalalyq aımaqta kóp sapar shekken, Pavlodardy kórip, Qoıandy jármeńkesine, Balqash kóline barady, áıgili qazaq baıynyń asynda bolyp, búrkitpen ań aýlaýǵa qatysady», — deıdi aýdarmashy.
Kitapta aıtylǵan oqıǵalar Reseıdi apattyq jaǵdaıǵa jetkizip, elde revolıýtsııalyq jaǵdaı, halyqtyq tolqýlar men búlik týdyrǵan orys-japon soǵysy kezinde órbıdi.
Imperııanyń batysy men ortalyǵy tusynda ótip jatqan oqıǵalardyń jańǵyryǵy alys dalada tuıyq ornalasqan zaýytqa da jetedi.
Jumysshylarǵa jalaqy tóleý kerek, ýaqytynda tólenbese ereýil bastalady. Sol kezde máseleni sheshýge qazaqtar kómektesedi.
«Dalalyq aımaqqa aty shyqqan baı Adambaı oǵan qaryzǵa 20 myń rýbl beretin kezdegi epızod asa qyzyqty sýrettelgen. Bul rette júz jyl buryn qazaqtar arasynda qalyptasqan iskerlik etıkettiń elementterin baıqaýǵa bolady. Al Reseıdiń ońtústik-batysynan qonys aýdaryp kelgender uıymdastyrǵan ereýil oty tutanǵan kezde qazaqtar sheteldikterge taǵy da kómektesip, ashynǵan tobyrdan aman alyp qalady. Nelson Fell qazaq jumysshylaryna jyly shyraımen qaraıdy. Tipti olar orystardyń aıtaǵymen ereýilge shyqqan kezde de olarǵa tis qaıramaıdy. „Mundaı sharasyz ári aqpeıil adamdarǵa odan ári qataldyq tanyta berý múmkin emes“ deıdi ol. Avtor ásirese júk tasýshylardyń adaldyǵyna tánti bolady. „Qazaq jumysshy (álbette oqı da, jaza da almaıtyn) siz qalam ustap, esimin jazyp bergende qosarlana ol da ustap turyp, qol qoıǵandaı ıshara jasaıdy, sóıtip kóliktiń júkqujatyna oǵan tapsyrylǵan taýar zamanaýı banktiń qorǵaýynda jatqandaı senimdi saqtalady“ deıdi Fell. Ol jalpy qazaq halqynyń turmysy men ádepteri týraly qundy etnografııalyq málimetter jazyp qaldyrady, tipti, dala halqynyń janyna úńile bilgenge uqsaıdy. Hıkaıalaryn oqı otyryp, avtordyń ázilmen astarlap jetkizgen tustaryna oqyrman ara-tura eriksiz eriksiz ezý tartady», — deıdi Baqytjan Buqarbaı.
Baqytjan Buqarbaı kitapty aǵylshyn tilinen orys tiline aýdarǵan. Al orys tilinen qazaq tiline AmalBooks baspasynyń komandasy tárjimalaǵan.
«Kitap qazaq, orys tilderinde árqaısysy 1500 danadan jaryq kórdi. Satylymǵa endi shyǵyp jatyr. Negizi kitaptar dúken qoımalaryna jetkizildi. Aldaǵy ýaqytta kitaptyń resmı tusaýkeserin ótkizeıik dep josparlap otyrmyz», — dedi baspager.
