Halyqtyń jadyna qııanat jasaýǵa bolmaıdy - QR Saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵandar qaýymdastyǵy tóraǵasy
Өtken ғasyrdyң ekinshi shıregindegi zobalaңnyң қaıtalanbaýy үshin tarıhymyzdy oқýymyz kerek. Jaı ғana emes oқyp қoımaı, sanaly tүrde boıymyzғa siңirýimiz kerek, deıdi ҚazAқparat tilshisine sұhbat bergen respýblıkalyқ saıası қýғyn-sүrginge ұshyraғandar қaýymdastyғynyң tөraғasy Jұmabek Ashýұly.
- Respýblıkalyқ saıası қýғyn-sүrginge ұshyraғandar қaýymdastyғy қashan құryldy? Onyң alғashқy tөraғasy kim?
- Bұl қaýymdastyқ 1991 jyly құrylғan bolatyn. Onyң basy-қasynda Bekbolat Mұstafın degen aғamyz jүrdi. Ol kisi 2006 jyly 98 jasқa қaraғan shaғynda қaıtys bolғan. Bekbolat Mұstafın negizi 2 ret atý jazasyna kesilip, 18 jyl aıdaýda bolyp kelgen adam. 28 jasynda Қazaқstan Kompartııasy Ortalyқ komıtetiniң 2 bөlimin basқaryp, hatshylyқ қyzmetti қosa atқarғan ony 29 jasynda halyқ jaýy bop ұstap, atý jazasyna kesedi. Ol keıin 8 jyl katorgamen aıyrbastalyp, қıyr soltүstiktegi saıası tұtқyndar lagerinde jүrip, 1943 jyly Harkovtiң ındýstrııalyқ ıstıtýty rektory ekeýi қashyp shyғady. Jolda joldasy қaıtys bolyp, өz taıgadaғy aңshylardyң үıinde esinen tanyp jatқan jerinen ұstalyp, ekinshi ret atý jazasyna kesiledi. «Eң қıyny өziңniң өlimiңdi kүtip otyrғan. Atý jazasyna kesilgennen keıin 7 aı kүttim» deıtin sol bir azapty jyldardy eske alғan kezde Bekbolat Jәnpeısұly. Ol kisige kesilgen өlim jazasy 10 jylmen aýystyrylyp, 18 jyl otyrғannan keıin 1956 jyly 20-shy sezde Hrýshev jeke basқa tabynýshylyқty әshkerelegen soң ғana aқtaldy. Bұl sezge Hrýşev қatty daıyndalғan eken. Saıası қýғyn-sүrgin kөrgen bұryn basshylyқta bolғan kөzi tiri adamdardy jınaғanda olardyң 67-si ғana қalғany belgili bop қalady. «Bәrimizdi jınap, әrқaısymyzben jeke-jeke sөılesti. Sezd delegattary senbeýi mүmkin sizder tiri kýә retinde bәrin aıtyp beresizder dedi», deıdi Bekbolat қarııa. Alaıda aқtalғannan keıin de olardyң өmiri birden өzgerip kete қoımaıdy. Sondyқtan 5 adam қaıtadan Hrýshevtiң қabyldaýyna baryp, bizdi bosatқanyңyzғa rahmet. Biraқ қaıtadan lagerge jiberiңiz deıdi. Ol taң қalyp nege dep sұraғanda olar aқtaldy dege atymyz bolmasa eshkim bizge senbeıdi, қyzmet bermeıdi. Eger lagerge baratyn bolsaқ өzimizdiң қaıda jүrgenimizdi bilemiz jәne esh alaңsyz jұmysymyzdy istep jүre beremiz degendi aıtady. Tek osy kezdesýden keıin ғana olar қyzmetke ilinip, B. Mұstafın de 97 jasyna deıin қatardan қalғan joқ.
- Ol kisi bұl ұıymdy қaı jylғa deıin basқardy?
- 2001 jylғa deıin basқaryp, 90-nan astym, endi jastar basқarsyn dep өtinish aıtty. Sol sebepti 2001-2006 jyldary belgili demograf-ғalym Maқash Tәtimov tөraғa boldy. Al 2006 jyldyң қaңtar aıynan bastap қaýymdastyқ mүsheleri bұl қyzmetke meni tөraғa etip saılady.
- 18 jyldyң ishinde bұl қaýymdastyқta қandaı ister tyndyrylғanyn aıtyp berңizshi?
- Eң birinshi, saıası қýғyn-sүrgin құrbandaryn eske alý kүnin belgileýdi қozғap, onyң 1997 jyly mamyrdyң 31-ine belgilenýine sebepker boldy. Odan keıin jer-jerdegi azaly kitaptardyң shyғýyna, saıası қýғyn-sүrgin құrbandary mұrajaılarynyң ashylýyna, olardyң jerlengen oryndaryn anyқtaýғa kөp eңbek siңirdi. Sondaı-aқ eli үshin құrban bolғan Alash қaıratkerlerine kөshelerdiң atyn berýge, olardyң atқarғan қyzmeti men artynda қalғan mұrasyn baғalap, tarıhı jәne saıası baғa berýge baғyttalғan birқatar is-sharalardy jүzege asyryp kele jatyr.
- Zobalaң jyldary saıası қýғyn-sүrginge ұshyraғandardyң қazir қanshasy қaldy?
- Osydan 3 jyl bұryn Қazaқstan boıynsha olardyң sany 136 myң bolatyn. Қazirgi taңda olardyң shamamen 125 myңdaıy қaldy degen boljam bar. Osy arada myna bir jaıtty aıtpaı ketýge bolmas. 1993 jyly repressııa құrbandaryn aқtaý týraly zaң қabyldanғan kezde onda kөp kemshilikter oryn aldy. Mәselen saıası қýғyn-sүrginge ұshyraғandar tizimine 1993 sәýirine deıin aқtalғandar ғana ilinedi, odan keıingilerge өtemaқy berilmeıdi degen sııaқty. Ony 10 jyl boıy kөterip jүrip 2003 basynda ғana tүzedik Sondaı-aқ repressııa құrbandarynyң ұrpaғy mәrtebesin berýde Parlamentten eger әkesi men sheshesi birdeı repressııaғa ұshyramasa, ol japa shekkenge jatpaıdy degen jaýap alyp, bұl mәselede de talasyp-tyrmysyp jүrip әzer degende oң sheshimge қol jetkizdik. Әkesin halyқ jaýy dep atyp tastady. Al onyң әıeli men bala-shaғasy қanshama қorlyқ pen azap kөrdi. Halyқ jaýynyң ұrpaғy dep balalary jөndi bilim de ala almady. Үkimet қartaıғan kezinde endi olardan bir rettik 108 myң teңge өtemaқy berýden қashyp otyr.
- Sheshimin tappaғan mәseleler de bar shyғar?
- Әrıne. Sonyң biri elge aıdalyp kelgenderdiң (departatsııaғa) balalary 16 jasқa kelgende ғana arnaıy esepke tұrady. Bes jasynda aıdalyp kelse, 16 jasқa tolғansha 11 jyl kүtý kerek. Sondyқtan olar eshқandaı tizimge ilinbeı қalady eken. Ony әli kүnge deıin dәleldeı almaı kele jatyrmyz. Odan keıingi mәsele 1929 jyly dүnıe-mүlki tәrkilengen baılardyң құjattary saқtalғan. Kezinde қazaқty қazaқ қyp otyrғan solar bolatyn. Bir jaғy, olar el arasyndaғy isker adamdarymyz da edi ғoı. Endi ұrpaқtary құjattaryn mұraғattan taýyp alyp osyndaı dүnıeler tәrkilengen eken, қaıtaryp ber dese, ony қaıtarýғa құқyқtyқ negiz joқ deıdi. Olardyң taban aқy maңdaı terimen tabylғan dүnıesin tartyp alғan kezde zaңdyқ құқyққa eshkim қaraғan joқ қoı. Endi bılik zaman tүzelgen kezde de ony қaıtarғysy kelmeıdi. Biz osy mәseleni de үkimetke dәleldeı almaı kele jatyrmyz.
- Jalpy keңestik dәýirde 30-shy jyldary bolғan zobalaңnan қoғam қandaı sabaқ aldy? Onyң қaıtalanbaýy үshin ne isteý kerek?
- Eң aldymen tarıhymyzdy oқýymyz kerek. Ony jaı ғana oқyp қoımaı, sanaly tүrde boıymyzғa siңirýimiz kerek. Қazaқtyң basynan өtken bұl tarıh өte sұmdyқ jәne asa қasiretti. Keңes odaғynyң құramynda bolғan respýblıkalardyң ishinde dәl қazaқtaı қýғyn kөrgen, қazaқtaı azap shekken birde-bir ұlt joқ. Jartysynan kөbi ashtyқtan өlip, odan қalғandary қýғyndalyp, betke ұstar azamattary tүgel atyldy. Olardyң jerlengen jeri týraly әli kүnge deıin tolyққandy naқty derek joқ. Mәselen 1938 jyly aқpannyң 25-i men naýryzdyң 15-i aralyғynda Mәskeýden arnaıy komısııa kelip, alғashқy kүni 69 adamdy, odan keıin kүn saıyn 40 shaқty adamdy atý jazasyna kesken. Olardyң қaıda jerde jerlengeni týraly қolymyzda esh derek joқ. Tek 25-i kүni 39 adamnyң sүıeginiң Boraldaıdyң tүbindegi Қandysaı degen jerge jerlengeni jөninde ғana mәlimet bar. Ony өlikterdi basyp alyp barғan mashınanyң jүrgizýshisi өler aldynda balasyna aıtyp ketken. «Saғan amanat, zaman tүzeler, sol kezde aıtarsyң, meniң mashınammen aқpannyң 25-inde 39 adamdy Қandysaıғa aparyp jerledi» dep. Olardyң arasynda keıin Sәken Seıfýllın, Құdaıbergen Jұbanov sııaқty arystarymyz bolғany belgili boldy.
- Sәken Seıfýllınniң jerlengen jerine қatysty jұrtshylyқ arasynda әrtүrli әңgime aıtylyp jүr ғoı. Bұl týraly ne deısiz?
- Keңes odaғy kezinde keıbir әңgimelerdi құzyrly organdar әdeıi taratady eken. Anda kөrdim, mynda kөrdim dep kөrgen adam bop kelip, olardyң artynda қalғan adamdardy үmittendirip aldaý, adamnyң sanasyn ýlaýdyң bir әdisi bolғan. Bizdiң қolymyzda Sәken Seıfýllınniң atý jazasyna kesilip, үkimniң oryndalғany týraly naқty mұraғat derekteri bar. Al өzge Alash қaıratkerleri týraly bұlaı dep aıta almaımyz. Olardyң sүıekteriniң қaıda jerlengenin anyқtaý әli өte қıyn sharýa bolyp otyr. Өıtkeni NKVD jendetteri өlim jazasyna kesilgenderge қatysty үkim oryndaғan soң olardy mashınaғa tıep ap, үlken ұra қazyp, soғan kөme beredi eken. Mysaly Jaңalyқta 2,5-3 myңdaı adamynyң sүıegi jatyr dep esepteımiz. Biraқ onda naқty kimder jerlengeni týraly bizdiң қolymyzda eshқandaı derek joқ. Sol kezde Қazaқstanda NKVD-nyң halyқ komıssary Rıdens degen Stalınniң bajasy bolғan. Sol 1938 jyldyң aıaғy ne 1939 jyldyң bas kezinde Mәskeýge қyzmet aýystyryp ketken kezde kөp құjattardy alyp ketken degen әңgime bar. Sonda saқtalýy mүmkin. Ony alý үshin memleketaralyқ kelissөz jүrgizý kerek. Ony Keңes odaғynyң zaңy boıynsha 90 jylғa deıin ashpaıdy eken. Reseıde Eltsın Prezıdent bop tұrғan kezde bүkil arhıv mұraғattaryn ashty. Bizde bұl үrdis bizde jalғaspaı қaldy.
- Eger jaңylmasam, arhıv құjattaryn paıdalanýғa қatysty arnaıy zaң Қazaқstanda da қabyldanғan bolatyn?
- Biraқ olar oryndalyp jatқan joқ қoı. Tipti Prezıdent қol қoıғan Saıası қýғyn-sүrgin құrbandary mұrajaıynyң өzi jabylyp, Almatydaғy Naýryzbaı batyr kөshesindegi 108-shi NKVD үıi jekeshelenip ketti. Onyң aýlasynda bұryn tүrme bolғan. Ony mұrajaıғa aınaldyrý týraly 2000 jyly sәýirdiң 19-ynda Prezıdent bekitken jobany kezinde ҰҚK tөraғasy, Іshki ister mınıstri, Әdilet mınıstri jәne Bas prokýror қol қoıyp bekitken edi. Alaıda 2005 jyly ol jeke қolғa өtip ketti. Құzyrly organdardan hatymyzғa bıyl kөktemde ғana resmı jaýap aldyқ. Ol jekeshelenip ketken, endi sizderge basқa ғımarat izdep jatyrmyz degen. Bұl ne degen sұmdyқ. Ol sanaly tүrde өz tarıhyңdy қorlaý, halyқtyң jadyna degen қııanat қoı. Bizge basқa ғımarattyң keregi joқ. Onda 10 myңdaғan adam azaptalyp, қany tamyp mұң-zary siңgen. Қasiretti oryn arқyly biz jas ұrpaққa tәrbıe berýimiz kerek edi. Tarıhyn tarazylaı bilgen eshbir el mұndaı iske barmaıdy.
- Қazir mұrajaı jәdigerleri қaıda?
- Ol jerden bizdi sot sheshimimen қýyp shyқty. Қazir barlyқ jәdigerler Almaty қalasynyң tarıhy mұrajaıynyң қorynda saқtaýly tұr. Biz Saıası қýғyn-sүrgin құrbandary mұrajaıyn ashқan kezde 1916-34 jylғa deıingi derekterdi birinshi қabattaғy zalғa toptastyrғanbyz. Al ekinshi қabattaғy zalғa 1934-1986 jyldardaғy eksponattardy jınap jatқan kezde jaңaғydaı jaғdaıғa dұshar boldyқ. Қazirgi kezde elimizde naқty jұmys istep tұrғan saıası қýғyn sүrgin құrbandaryna arnalғan mұrajaı ekeý ғana. Bireýin Shymkentte Hanbıbi Esenғaraeva basқaryp otyr. Ekinshisi Aқmola otanyn satқandardyң әıelderi lageri (ALJIR) mұrajaıy. Almaty oblysynyң әkimi Serik Үmbetovke byltyr halyқaralyқ deңgeıdegi jaңa mұrajaı jobasyn kөrsetip, ol kisi қoldaғan. bolatyn. endi bastaımyn degen kezde orta jolda daғdarys bastalyp, ol jұmys toқtap қaldy. Jer bөlingen. Ol salynady dep үmitenemiz.
- Osy arada aldaғy ýaқytta atқarylady dep josparlap otyrғan өzge is-josparlaryңyzben de tanystyryp ketseңiz?
- Saýysқandaı aғashtan-aғashқa қonyp sekektep jүrgen kezde mynadaı josparymyz bar dep aıtý қıyn. ҰҚK arhıvterimen jұmys endi jolғa қoıylyp kele jatyr edi, ol da toқtap қaldy. Іshki-syrtқy baılanys ta үzildi. Іsteletin is өte kөp. Ony bir jerde otyryp, jүıelep-josparlap otyrmasaң, naқty nәtıjege қol jetkizý mүmkin emes. Al mұrajaı ornalasatyn tarıhı nysan қazir қoldan-қolғa kөship Alıans bank ıeligine өtip otyr. Onda 4 jyldan beri eshkim 1 jyldan artyқ otyrғan joқ. Іsi jүrmeı, jұmys өnbegen soң eshkim tұraқtamaı қoıdy. Meniңshe bұl tarıhı oryndy қaıtadan mұrajaı қalpyna keltirý kerek. Өkinishke қaraı, biz қazir қýғyn-sүrgin kұrbandaryn eske alýdy naýқanғa aınaldyryp aldyқ. Tarıhyn jaspen emes, tasқa jazyp қaldyrғan eldiң өtkennen sabaқ almaı, bardy baғalaı almaı jүrgeni kөңilge kirbiң ұıalatar jaıt. Әdildiktiң saltanat құryp, tarıhı nysannyң қala tұrғyndary men қonaқtaryna esigin aıқara ashatyn kүni alys emes shyғar dep senem.
-Үmitiңiz aқtalsyn. Biz de soғan tilektespiz.Әңgimeңizge rahmet.
