Halyqty otandyq kókónispen qamtý máselesi aldaǵy birneshe jylda óz sheshimin tabady - Qazaqstan jylyjaılary qaýymdastyǵynyń prrezıdenti
Biz osyǵan oraı Qazaqstan jylyjaılary qaýymdastyǵynyń prezıdenti Qanat Qoshmandy suhbatqa tartqan edik.
- Qanat Qoshmanuly, halyqty kókónispen qamtýda naryqtaǵy qazirgi ahýal qandaı?
- Qazaqstanda qarashadan-maýsymǵa deıingi aralyqta halyqtan jylyjaıda ósirilgen qyzanaq pen qııarǵa 87 myń tonnaǵa, al jaz aılarynda ashyq topyraqta óndiriletin bul ónimderge 1,3 mıllıon tonnaǵa tapsyrys beredi eken. Qazir elimizde jazǵy maýsymda ashyq topyraqta 1,5 mıllıon tonnaǵa jýyq qııar men qyzanaq óndiredi ekenbiz. Al artylǵany eksportqa shyǵarylady ne qoldanystan shyǵyp qalady. Qysqy jaǵdaıda biz klımattyq erekshelikke baılanysty ashyq topyraqta óndire almaımyz. Sondyqtan ózimizge qajetti ónimderdi arnaıy óndiristik keshenderde óndirýimiz kerek bolyp otyr. Qazir biz qysqy maýsymda tutynatyn 87 myń tonnanyń 25 myń tonnasyn ǵana ózimizde óndirip otyrmyz. Qalǵany syrttan ákelinedi.
- Qashan ishki naryqty otandyq ónimmen qamtamasyz ete alamyz?
- 2008 jyly bul másele Úkimet tarapynan qoldaý taýyp, qajetti kókónisterdi jylyjaılarda óndirý úshin 18 mıllıard teńge qarajat bólindi. Bizdiń josparymyz boıynsha, naryqty qysqy maýsymda otandyq qyzanaqpen jáne qııarmen qamtamasyz etý úshin 200 gektar jerge ozyq tehnologııalarmen jabdyqtalǵan óndiristik jylyjaı keshenderin salý kerek. Qazirgi tańda bizde kólemi 47 gektarǵa deıingi alqapty qamtıtyn jylyjaı keshenderi ǵana bar.
- Keıbir sarapshylar biz azyq-túlik ónimderin, onyń ishinde kókónisterdi tutyný mólsheri jaǵynan 1990 jyldardaǵy deńgeıge áli jete almaı otyrmyz deıdi?
- Olar ras aıtady. Keńes dáýirinde 1980 jyldary bizde 365 gektar jerde fermerlik deńgeıdegi shaǵyn jylyjaılar boldy. Onda ózimizdi-ózimiz qamtamasyz etip turdyq. Táýelsizdik jyldaryndaǵy ótpeli kezeńdegi qıynshylyq kezinde biz bul salany umytyp kettik. Óıtkeni bul keshender árdaıym kóńil bólip, qarajat jumsap otyrýdy qajet etedi. Shyǵyndy sala bolǵandyqtan olar Úkimet tarapynan qoldaý tappady. Tek 2006 jyldan bastap qana qalyptasqan ahýal ózgere bastady. Al 2008 jyldan bastap bul sala Úkimetten qoldaý tapty.
Keńestik dáýirde óndiristik jolmen fermerlik jylyjaılarda 15 myń tonnaǵa deıin qııar men qyzanaq óndiriletin. Biz qazir 25 myń tonnaǵa deıin óndire alamyz. Eger óndiristik keshenderdi jylma-jyl ulǵaıtyp otyratyn bolsaq, syrttan keletin ónimderge tosqaýyl qoıa alamyz. Bul ózimizdiń otandyq óndiristi damytýǵa jol ashady. Óıtkeni jabyq jerde ósiriletin qyzanaqtyń ónimdiligi orta eseppen 400-500 tonna, al onyń ashyq jerdegi ónimdiligi 60-80 tonnany quraıdy. Jylyjaı óndirisindegi ınnovatsııalyq jańa tehnologııalar ónimniń ózindik quny men jumys kúshin 2 ese arttyrady. Al oǵan qajetti sýdy 3 ese únemdep, ósimdikterdi túrli zııankester men aýrýlardan saqtaıdy.
- Shaǵyn qojalyqtardyń ıeligindegi fermerlik jylyjaıdy damytý máselesi qalaı sheshilip jatyr?
- Bul baǵyttaǵy jumystar da Úkimet tarapynan 2008 jyldan beri qoldaý taýyp kele jatyr. Oǵan Aýyl sharýashylyǵyn qarjylaı qoldaý qory arqyly «Jylyjaı» degen arnaıy baǵdarlama boıynsha shaǵyn jylyjaılarly salýǵa 1,2 mıllıard teńge bólinip otyr. Onda árbir sharýa qojalyqtaryna 500 sharshy metrlik 1 jylyjaıdy salýǵa 3 mıllıon teńge kóleminde qarjy beriledi. Alaıda jylyjaıdy salý bir bólek másele bolsa, onda turaqty ónim óndirýdiń ózindik ekinshi bir máselesi bar. Arnaıy mamandar bolmaǵandyqtan, olardyń jumysy kóp jaǵdaıda orta jolda toqtap qalyp jatty. Sol sebepti byltyrdan bastap qor qarjylandyrýdyń jolyna jańa ózgerister engizdi. Endi bir agronom birneshe keshende jumys jasap, kásibı túrde aqyl-keńes berip otyrý úshin 50, 100 fermerlik jylyjaıl bir jerge toptastyrylyp salynýda. Qazir mundaı 100 jylyjaı Ońtústik Qazaqstan men Jambyl oblystarynda salynyp boldy. Almaty, Qyzylorda oblystarynda 50 jylyjaıdan eki keshen, Aqtóbe oblysynda bir keshen salynyp jatyr.
- Ónerkásiptik jylyjaı keshenderin salý qomaqty qarjyny talap etedi. Bul baǵytta kásipkerlerge kim jáne qalaı qol ushyn berýde?
- Bul jumysqa «QazAgroQarjy» AQ ınvestıtsııa salýda. Búgingi tańda bul kompanııa 11,9 mlrd. teńgeniń jylyna 24,1 myń tonna jemis-kókenis ónimderi men 5 mln. dana kóshet ósiretin 13 ónerkásiptik jylyjaı kesheniniń qurylysyn qarjylandyrýda. Olar 45,8 gektar aýmaqty alyp jatyr. Bul kompanııanyń qarjylandyrýynyń arqasynda 2008 jyldan beri 27,4 gektar alqapqa jetetin jyldyq qýaty 15,3 myń tonna bolatyn 8 jylyjaı kesheni iske qosyldy.
- Jylyjaı óndirisi qazir qaı óńirlerde jaqsy damyp kele jatyr?
- Ońtústikte jylyjaı salý jalpylama sıpat alýda. Onda Úkimet kómegimen jáne kásipkerlerdiń jeke qarajaty esebinen klımattyq jaǵdaıy qolaıly bolǵan soń, jylyjaı salý qarqyndy túrde ósip kele jatyr. Ońtústik óńirde sharýa qojalyqtarynyń shaǵyn jylyjaılaryn kóbirek damytý kerek. Al qysy sýyq jáne uzaq bolyp keletin soltústik óńirlerde óndiristik keshender salý qajet. Qazir Almatynyń ózinde qysqy maýsymda jylyjaılar ishki suranystyń 10 paıyzyn ǵana qamtamasyz ete alady. Al soltústik oblystarda bul kórsetkish budan da joǵary. Sondyqtan bul salada óz kásibin ashyp, bıznes jasaımyn deýshilerge múmkindik óte mol. Tek bul úshin iskerlik pen tózim kerek. Jylyjaıda óndirilgen ónim birden saýda sóresine shyǵatyndyqtan, jylyjaı qurylysyna jumsalǵan qarjy birneshe jylda óz qaıtarymyn beredi.
- Jylyjaı tehnologııalary qaýymdastyǵynyń vıtse-prezıdenti Qaırat Dosjanovtyń aıtýynsha, Qazaqstanda jylyjaı óndirisiniń áleýeti óte zor. Onda ishki naryqty qamtamasyz etip qoımaı, kórshiles ózge elderge de óz ónimderimizdi satýǵa da múmkindik bar. Máselen, Aqtóbe oblysy arqyly Reseıge Ortalyq Azııa elderinen kúnine 3 myń tonna qyzanaq pen qııar eksporttalady eken.
- Onyńyz ras. Qazaqstanda kókónis sharýashylyǵyn damytýǵa múmkindik te áleýet de jetkilikti. Qazir bul salada damý úderisi júrip jatyr. Eger bári oıdaǵydaı júzege asatyn bolsa, otandyq óndirisshiler ishki naryqty ǵana qamtyp qoımaı, Keden odaǵy elderine de óz ónimin shyǵara bastaıtyn bolady. Bul úshin qazir qajetti alǵyshart jasalǵan. Endi tek jumys isteý kerek.
- Áńgimeńizge rahmet.
