Halyqaralyq kelisimderdi ázirlegende «oryssha oryp, qazaqsha desteleýdi» tııatyn ýaqyt jetti
memlekettik tildiń qoldanylý mátinine qatysty bundaı synnyń shyn ekendigi daýsyz ári sol synnyń qaıdan shyǵatyny da bárine belgili. Óıtkeni zań jobalaryn ázirlegende, halyqaralyq kelisimderge qol qoıylǵanda sondaı qujatty ázirleýshiler eń aldymen orys tilindegi nusqany usynady. Kelisimniń mátinin de, zańnyń jobalaryn da aldymen orys tilinde ázirleıdi. Bul aıtyla-aıtyla jaýyrlanǵan másele. Degenmen, zań shyǵarmashylyǵyndaǵy, ásirese halyqaralyq kelisim qujattaryndaǵy memlekettik til áli kúnge resmı qoldanystaǵy orys tiliniń tasasynda qalyp keledi. Qazaqstannyń táýelsizdiginen beri memlekettik tildiń kórip kele jatqan bundaı halin dáleldep jatýdyń qajeti de shamaly.
Al zań shyǵarmashylyǵyna qaıta keletin bolsaq, aqyry túpnusqasy orys tilinde daıarlanǵan jobalar aýdarmashylar arqyly saýatsyz túrde qotarylyp, Parlamentke deıingi barlyq satylardy «súrinbeı ótip», zań shyǵarýshy organnyń tabaldyryǵynan attaǵannan bastap myń qubylyp, bastan aıaq qulpyryp shyǵady. Shalajansar kúıinde orys tiliniń arqasyna mingesip kelgen memlekettik tilge Parlamentte ǵana jan bitkendeı bolady. Onda da Parlamenttiń Májilisi ult tilindegi joba mátinine 10 ózgeris engizse, Senat 11 ózgeris engizip keri qaıtarady. Bundaı zań shyǵarýdyń «qazaqstandyq tájirıbesin» basqa memleketterden kezdestirý múmkin emes te bolar. Al dál osyndaı olqy máselege núkte qoıar Májilistiń qaýqary bolmaı otyr.
Zań shyǵarmashylyǵynyń memlekettik tilindegi júıeli kemshilikterine qatysty «tájirıbe» búgingi Parlament Májilisiniń jalpy otyrysynda taǵy qaıtalandy. Bir ret emes, birneshe jyl qatarynan ábigerge salyp kele jatqan osyndaı «ańdamaýshylyqqa» depýtattar qatty kijindi. Qyzdy-qyzdymen Qazaqstan men Ispanııa Koroldigi arasynda qosarlanǵan salyq salýdy boldyrmaý týraly konventsııany jáne týra osyndaı Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy kelisimdi Úkimetke qaıtaryp jibere jazdady. Basqasha aıtqanda memlekettik tilge qyryn qaraǵany úshin Úkimetti jazalap ala jazdady. Biraq, márt Májilis márttigine salyp, memlekettik tilge qyryn qaraǵany úshin Úkimetti jazalaǵan joq, tek ses kórsetip qana qoıdy.
Áýeli zań jobasynyń memlekettik tildegi mátininde ketken qatege shúılikken depýtat Vladımır Nehoroshev álgindeı halyqaralyq kelisimderdiń elimizdegi iskerlik klımatty jaqsartatynyna, qujattyń mańyzdylyǵyna qaramastan, mátindegi grammatıkalyq, lıngvıstıkalyq, stılıstıkalyq qatelikterge, memlekettik jáne orys tilderindegi teń túpnusqalyqtyń saqtalmaýyna jaıbaraqat qaramaýǵa shaqyrdy. «Bul júıeli máselege aınalyp barady. Meniń oıymsha osyndaı óz kelisiminiń memlekettik til mátinindegi qatelikteri úshin Qazaqstanǵa bir de bir el biz sekildi dıplomatııalyq nota jiberip kórmegen shyǵar. Endeshe, mynadaı qate bizdiń memleketimizdiń ımıdjine nuqsan keltiredi, búıte berse senimdi joǵaltady. Osy turǵydan alǵanda Májilis zań jobalaýshylarǵa jumsaqtyq tanytpaýy kerek», degen depýtat qujattardy Úkimetke qaıtarý týraly usynys jasady. Bundaı bastamany depýtat R. Shaekın men M. Tinekeev te qoldaǵan bolatyn.
Mátindegi kemshiliktiń júıeli oryn alyp otyrǵanyn, synnyń, kemshiliktiń oryndy kóterilgenin barsha depýtattar moıyndaǵandaı edi. Alaıda, bul qujattyń halyqaralyq kelisim ekendigin, endeshe halyqaralyq qatynasqa da nuqsan túspeýi tıistigin alǵa tartyp, memlekettik til mátinindegi qateni «júre túzetýdi» usynǵandar boldy.
«Konstıtýtsııamyzǵa altyn árippen jazylǵan memlekettik til týraly máselege janashyrlyq tanytyp jatqan V. Nehoroshev myrzanyń bastamasyn biz qoldaǵanmen zań jobasyn ázirleýshiler qoldamaıtyn bolsa, odan paıda joq. Meniń oıymsha, memlekettik til memleketimizdiń qabyldaǵan memlekettik rámizderdiń qatarynda - Eltańba, Tý, Ánuranmen turýy tıis. Eger memlekettik tilge óz azamattarymyzdyń tarapynan qurmet kórsetilmeıtin bolsa, bundaı azamattardyń is-áreketin qylmys dep qabyldaý qajet. Tilge qatysty sózbuıdadan qashan arylamyz. Bul másele dástúrge aınalyp, et úırenip bara jatyr. Eger ózimiz qabyldaıtyn zańdy ózimiz shyryldap qorǵamaıtyn bolsaq, basqa eshkimnen janashyrlyq tanyla qoımas», dedi N. Ónerbaı.
Al depýtat Sát Toqpaqbaev máseleni árige tirep, memlekettik tildiń mártebesin arttyratyn zań da, baǵdarlamalar da jetkilikti ekendigin, alaıda ondaı normalar qoldaý tappaǵandyqtan júzege aspaı otyrǵanyn alǵa tartady. «Basqasyn bylaı qoıyp, qazaqtardyń ózi sondaı zańdardy tolyq qoldamaıdy. Ózi qoldamaǵannan soń, bizdiń osy zalda otyrǵan basqa ult ókilderi de janashyrlyq tanyta qoımasy anyq. Endeshe, tilge jan beretin de biz, ózimiz», dedi S. Toqpaqbaev.
Osylaısha, otyrystyń kún tártibine belgilengen ýaqyttyń jartysynan kóbin joǵaltqan depýtattar zań shyǵarmashylyǵymen aınalysýdyń ornyna aýdarma máselesimen aınalysyp ketkendeı boldy. Aqyry aıaǵynda halyqaralyq kelisimdegi qatelikterdi bir-birlep taldaǵan halyq qalaýlylary ondaǵy kemshilikterdiń «zor» emestigin, kishigirim ǵana dúnıe ekendigin de alǵa tarta bastady. «Memlekettik tildegi mátinde, qazaqtyń qaı sózinde qandaı qate ketse de, biz ony qatelik dep qabyldaýymyz kerek. Áıtpese, bul qurmet kórsetpegendiktiń belgisi bop tanylýy tıis. Bul jerde qazaq tilin osylaısha tómendete berýdiń qajeti qansha?!», deıdi buǵan qarsy pikir bildirgen depýtat Ramazan Sárpekov.
Bir sózben aıtqanda, Májiliste halyqaralyq kelisim jobasy talqyǵa túsken joq, memlekettik til máselesi talqyǵa tústi. Alaıda, ondaı talqynyń nátıjesi de kútkendeı bolmady. Ádettegideı bundaı tildik olqylyqtar úshin zań jobasyn, kelisim mátinin ázirleýshilerdi jazalaý taǵy da keıinge shegerildi. Májilis memlekettik tildegi mátinde ketken qatelerdi «júre túzeýge» taǵy da kóndi. Osyǵan qarap, «júre túzeledi» degenniń qoǵam dertine aınalǵanyn ańǵarǵandaımyz.
Dese de, búgingi qazaq qoǵamynda memlekettik tildi damytý máselesi tıisti deńgeıde aıtylmaı otyr deýge aýyz barmaıdy. Biraq qazaq tili memlekettik isterden, bılik organdarynyń durys is júrgizýinen áli de kórinis taba almaı keletini ras. Endeshe, bıliktiń áreketimen ushtasyp, qoǵammen bite qaınaspaıtyn tildi qalaı damytýǵa bolady? Shyndyǵynda, memlekettik tildegi is júrgizý, qujattar ázirleý áli de bolsa mesheýlik kúıinde ekendigi osydan kórinedi. Óıtkeni táýelsizdikten beri qaraı kez-kelgen memlekettik organdarda is júzinde tilge emes, aýdarmaǵa júginý barynsha keń etek alyp boldy. Tipti, bul bıliktiń ǵana emes, qoǵamnyń da kezekti indetine aınalyp keledi. Al aýdarmaǵa súıengen memlekettik tildiń eshqashan kósegesi kógermeıtini, óz deńgeıine kóterile almaı, ylǵı resmı tildiń yǵynda ógeı bala retinde qalatyny belgili dúnıe. Sondyqtan da, memleket ishinde ǵana emes, halyqaralyq isterde bedeldi bulaı túsire berýge jol berilmeýi tıis edi. Tıisti mınıstrlikter men múddeli organdardyń zań jobalaryn, halyqaralyq kelisimderdi ázirlegende, «oryssha oryp, qazaqsha desteleýdi» tııatyn ýaqyty da jetti.