Halyq sanaǵy arqyly mańyzdy áleýmettik-ekonomıkalyq saýaldarǵa jaýap alatyn bolamyz - Á. Qasenova

ASTANA. Qańtardyń 9-y. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ - 2009 jyldyń basty jańalyǵy kelesi aqpan aıynda bastalatyn halyq sanaǵy bolatyndyǵy ras. Sanaq eldiń sanyn ǵana berip qoımaıdy, naýqan arqyly bılik organdary memlekettik saıasattyń basym baǵyttaryn taǵy da naqtylaı túsýge múmkindik alady. Sondyqtan da aldaǵy úlken naýqanǵa daıyndyq barysy týraly

sanaқty ұıymdastyrýshy memlekettik organ ? ҚR Statıstıka agenttiginiң Demografııalyқ jәne әleýmettik statıstıka departamentiniң dırektory, ekonomıka ғylymdarynyң kandıdaty Әsııa Қasenovamen sұhbattasқan edik. - Әsııa Қanalbaıқyzy! Әңgime basynda halyқ sanaғyn өtkizýdiң tarıhyna қysқasha sholý jasap өtseңiz. - Halyқty esepke alý jұmysy osydan tөrt myң jyldan astam ýaқyt bұryn Қytaıda өtkizilgen kөrinedi. Ejelgi Mysyrda, Grekııada, Rımde, Iranda, Japonııada jәne t.b. ejelgi memleketterde halyқty esepke alý jүrgizilgeni jөninde mәlimetter bar. Әskerı jәne salyқpen қamtylғan kontıngentti esepke alý bizdiң ejelgi babalarymyz үısinder men қaңlylarda da bolғan. J.s.d. ІІ ғasyrda Үısin memleketinde halyқ sany 630 myң bolғanda, olar 188,8 myң adamnan, al қaңlylar halyқ sany 600 myң bolғanda 120 myң әsker shyғarғan. Erte ortaғasyrdaғy memleketterdiң halyқ sanyn shamalap shyғarý қıyn emes. Altyn Ordanyң etnıkalyқ negizin құraıtyn orta ғasyrdaғy қypshaқtar bұrynғy Kıevtik Rýstiң feodaldy-shashyraғan aýmaғyndaғy salyқpen қamtylғan halқynyң sanyn esepke alýdy jүrgizgen.1456-1465 jyldarda Kereı, Jәnibek sұltandar Қazaқ handyғyn құra bastaғan kezeңde, olardyң қol astyna jınalғan halyқ sany 200 myң adamғa jetti. Zamandastar anyқtamasy boıynsha қýatty қazaқ handarynyң biri Қasym hannyң құzyryndaғy halyқ sany mıllıon adamғa jetken. Sonymen halyқty esepke alýdyң өte erte zamanda memlekettiң salyқ jәne әskerı қyzmeti men olardyң әkimshilik құrylymdarynyң mindetterine baılanysty paıda bolғany belgili. Bұl mindetter bүgingi kүnge deıin saқtalғan, biraқ қoғamnyң tarıhı damýy barysynda anaғұrlym keңeıe tүsken. «Halyқ sanaғy» ұғymy týraly entsıklopedııalarda bylaı dep jazylғan: «Belgili bir ýaқytқa қatysty eldiң barlyқ tұrғyndarynyң nemese naқty shektelgen bөliginiң demografııalyқ, ekonomıkalyқ jәne әleýmettik derekterin biryңғaı jınaқtaýdyң, taldaý men jarııalaýdyң birtұtas үderisi. Halyқ sanaғy ұғymyna, sonymen birge, keıde mәlimetterdi өңdeý үderisteri de қosylady». Қazirgi Қazaқstannyң aýmaғynda birshama jүıeli tүrde jәne ortalyқtandyrylғan statıstıkalyқ қyzmettiң týyndaýy қoғamdyқ құbylystardy sandyқ jaғyn esepke alý әreketteri, sonymen қatar halyқty merzimdi esepke alý HVІІІ ғasyrdyң ekinshi jartysyna, ıaғnı Қazaқstannyң Reseı ımperııasynyң құramyna kirý kezeңine tıesili. Naқtyraқ toқtalatyn bolsaқ, Қazaқstanda alғashқy sanaқ 1897 jyly, soңғysy 1999 jyly өtkizildi. Otanymyzda sanaқ өtkizýdiң rettiligi ony on jylda bir ret ұıymdastyrý tәrtibin қarastyrady. Osyndaı rettilikti BҰҰ ұsynғan. Reseı Federatsııasy aýmaғynda da osyndaı rettilik қoldanylady, al keıbir elderde sanaқ rәsimi әr 5 jyl saıyn өtkizilip tұrady. - Aldymyzda elimiz үshin maңyzdy bolyp tabylatyn halyқ sanaғy kүtip tұr. Jalpy, osy shara halyқtyң naқty sanynan basқa taғy қandaı maқsat, mindetterdi kөzdeıdi? ? Қazaқstanda 2009 jyldyң birinshi toқsanynda өtetin, soңғy onjyldyқtaғy asa aýқymdy is-sharalardyң biri ? ұlttyқ sanaққa deıin kөp ýaқyt қalғan joқ. Osynaý aýқymdy naýқan «elimizde қansha tұrғyn bar», «olardyң ishinde erler men әıelderdiң, balalar men қarttardyң үlesi қandaı», «elimizdiң aýmaғynda қansha jәne қandaı ұlt өkilderi tұryp jatyr», «қazaқstandyқ otbasylardyң tabys deңgeıi қanshalyқty» degen sııaқty jәne өzge de kөptegen sұraқtarғa jaýap alý үshin arnaıy өtkizilgeli otyr. Atalғan үderis, sondaı-aқ Қazaқstannyң ishki memlekettik құrylymynyң naқty statıstıkalyқ beınesin, onyң ishinde әleýmettik-ekonomıkalyқ ahýalyn kөrsetýi tıis. Sanaқ nәtıjeleri, өz kezeginde, memleketke bolashaқta saıası baғytty naқty derekterdiң negizinde aıқynyraқ құrýғa mүmkindik beredi. Bүgingi kүni 2009 jylғy ұlttyқ halyқ sanaғyn ұıymdastyrýshy ? Қazaқstan Respýblıkasynyң Statıstıka agenttigi қoғam arasynda keң kөlemdi aқparattyқ-tүsindirý jұmystaryn jүrgizýde. Ondaғy maқsat 2009 jylғy sanaқty өtkizý baғdarlamasynyң қaғıdalary men әdisteri týraly halyқtyң barlyқ toptaryn құlaғdar etý, ıaғnı aқparattandyrý bolyp tabylady. Elimizdiң kөptegen azamattary sanaқshylarmen eshқashan kezdespegen de bolýy mүmkin jәne sol sebepti naýқan barysynda sanaқ rәsimi boıynsha tүrli mәseleler týyndaıtyny belgili. Mysaly, 1999 jyly sanaқshylardy pәterler men үılerge kirgizbegen jәıtter de oryn alғan. Keıbir adamdar kүdikpen қarap, senimsizdik te tanytқan. Әrıne, osyndaı jәıttardyң өzi өtken sanaқtyң nәtıjelerine өz әserin tıgizgeni daýsyz. Sarapshylardyң aıtýynsha, 1999 jylғy sanaқ mәlimetteri men resmı statıstıka arasynda edәýir aıyrmashylyқtar bolғan, sebebi esepke alynbaғan azamattar 5,3 paıyzdy құraғan. Osy sııaқty jaғdaılardy boldyrmaý maқsatynda bizdiң saıtymyzda Қazaқstandaғy sanaқ protsedýrasy erejeleri men onyң negizgi baғyttaryn jәne mindettemelerin tanystyratyn «sұraқ-jaýap» nysany boıynsha barlyқ қajetti aқparat ornalastyrylyp otyr. ? Al osy sanaқ naýқanyn jүrgizýge қatysýshylar kimder? Olarғa aқy tөlene me? ? Aldaғy ұlttyқ halyқ sanaғyn өtkizýge tartylatyn adamdardy irikteý men jasaқtaý jergilikti atқarýshy organdardyң mindetteri bolyp tabylady. Olar negizinen jazbasha siltemelerdi ұstanýғa қabiletti zııaly қaýym өkilderi, saýatty mamandar bolmaқ. Aralarynda jұmyssyz jүrgender, үı basқarmalary arқyly bөlingen adamdar, stýdentter de bar. Olardyң jұmystaryna aқy tөlenedi әri arnaıy қarajat respýblıkalyқ bıýdjetten қarastyrylғan. Bүginde elimiz boıynsha 9 myң 400 adam esepshilik jұmysқa tartylғan. ? Halyқ sanaғynyң қandaı maқsatty kөzdeıtini jalpy ұғynyқty dep oılaımyz. Al onyң қoғam үshin rөli қanshalyқty maңyzdy dep bilesiz? ? Sanaқtyң maқsaty onyң nәtıjeleri bolyp tabylady desek dұrysyn aıtқan bolarmyz. Naýқannyң қorytyndysy boıynsha halyқ sanyn, olardyң қanshasy қalada, қanshasy aýyldyқ jerlerde tұratyndyғyn, jasy men jynysyn, nekelik jәne otbasylyқ jaғdaıyn, ұlttyқ құramyn, til meңgerý deңgeıi men bilim deңgeıin, oқýғa tartylýyn, үı sharýashylyғynyң sany men kөlemin, kүnkөris kөzderin, jұmyspen қamtylýyn jәne tұrғyn үı jaғdaıy boıynsha bөlinisin sıpattaıtyn aýқymdy kөrsetkishterge қol jetkiziletin bolady. Sanaқtyң negizgi rөli statıstıkalyқ derekterge sұranystyң bolýymen, eldegi statıstıkalyқ jүıe құrylymynyң baғytyn өzgertý talabynyң týyndaýymen, derekterdiң senimdiligin joғarylatýdyң қajettiligimen anyқtalady. Osy tұrғydan kelgende, statıstıkalyқ jүıeniң rөli men maңyzy arta tүsetini tүsinikti bolsa kerek. Mұnyң sebebi, eldiң ekonomıka salasynda jүrgizetin kez kelgen saıasaty sapaly, senimdi mәlimetterge negizdelýi tıis. Eger statıstıka jaқsaryp, jetildirilip otyrsa, birinshi kezekte ekonomıkanyң әleýmettik baғdarlylyқ deңgeıi artady, құramyn, әleýmettik-demografııalyқ құrylymyn esepke alғanda tұrғyndardyң sıpattamalary boıynsha өzgerisi aıқyndalady. Mine, sonda ғana ekonomıka nәtıjeli damıdy jәne ol әrbir tұrғynnyң әl-aýқatynyң өsýine naқty baғyttalady. ? Halyқ sanaғy protsedýrasyn kimder jүrgizedi? ? Sanaқ 2007 jylғy 28 қarashadaғy Қazaқstan Respýblıkasy Үkimetiniң қaýlysy negizinde өtkiziletin bolady. Statıstıka agenttigi halyқ sanaғyn ұıymdastyrý jәne өtkizý boıynsha ýәkiletti organ bolyp tabylady. Sanaқ baғdarlamalaryn әzirleý, jappaı tүsindirý jұmystaryn jүrgizý, eldiң barlyқ өңirlerinde sanaқ mamandaryn irikteý jәne oқytýdy қosa alғanda, bүkil ұıymdastyrýshylyқ jәne әdisnamalyқ sıpattaғy daıarlaý is-sharalarymen aınalysý Agenttikke jүktelgen. Halyқ sanaғy әrbir azamatқa sұraқ қoıý, ıaғnı saýalnama arқyly jүrgiziledi. Bұl maқsatta arnaıy ýәkiletti jәne oқytyp-үıretilgen қyzmetkerler (esepshiler) daıyndalғan. Olar әrbir tұrғyn jaıғa kirip, berilgen sanaқ paraқtaryn toltyrady. Sanaқ paraқtaryn jaýap berýshilerdiң sөzi boıynsha esepshiler toltyrady. Aldaғy sanaқ protsedýrasyna Қazaқstannyң barlyқ azamattary, sonymen birge, halyқ sanaғy kezinde respýblıka aýmaғynda bolғan shetel azamattary men azamattyғy joқ adamdar қatysady. Sondaı-aқ sanaқtyң Қazaқstanda tұraқty tұryp jatқan, biraқ naýқan kezinde elimiz aýmaғynan tys jerlerde bolғan azamattarғa da қatysy bar. Halyқ eldi meken, үı, pәter, bөlme retinde belgilengen jaýap berýshiniң tұryp jatқan mekenjaıy boıynsha sanaқtan өtkiziledi. Bұl mekenjaı jaýap berýshi adamnyң tirkelgen ornymen sәıkes kelmeýi de mүmkin. Esepshiler үı sharýashylyғyndaғy eresek adamdardyң jasyna, azamattyғyna, tұraқty nemese ýaқytsha tұryp jatқanyna қaramastan, jaýaptardy aýyzsha sұraý arқyly jazyp alady, al eger үı sharýashylyғyndaғy jekelegen mүshelermen betpe-bet kezdesý mүmkin bolmaғan jaғdaıda, onda osy үı sharýashylyғynyң basқa kez kelgen eresek mүshesi jaýap bere alady. Sanaқty өtkizý kezinde halyқtyң belsendi қatysýy өte maңyzdy. Esepshiniң sұraғyna dәl jaýap berý әrbir azamattyң қoғamdyқ mindeti bolyp tabylady, sebebi, tұrғyndar týraly osy mәlimetter keıin onyң әl-aýқatyn jaқsartý үshin paıdalanylady. ? Әr kezeңderi өtkizilgen sanaқtar tarıhy boıynsha birshama saýaldar iriktelip, engiziletin bolғan. Osy jolғy naýқanda saýalnama paraқtaryna қandaı sұraқtar enetinin aıta ketseңiz? ? Aldaғy ýaқyttaғy naýқanda A4 formatyndaғy әrbir sanaқ paraғyna elimizdiң jalpy jұrtshylyғyna қatysty sұraқtar enedi. Sanaқ paraғy ? halyқtyң ұlttyқ sanaғynyң negizgi құjaty. Ol tұrғynjaı tұryp jatқan adamdar týraly mәlimetter alýdy kөzdeıtin birқatar sұraқtardy қamtıdy. Sanaқ baғdarlamasy boıynsha, mekenjaı týraly mәlimetter ? қandaı үlgige (tıpke) jatatyny, salynғan mezgili, қabyrғalarynyң қandaı materıaldan tұrғyzylғany, tұrғyn jәne jalpy aýmaғy, jaılylyғy nemese onyң joқtyғy, қysқasy, үıdiң өzge de sıpattamalary tolyқtaı jazyp alynady. Mekenjaıda tұratyn adamdardyң negizinde halyқtyң maңyzdy, basty sıpattamalary jınaқtalady: týғan kүni, jynysy, ұlty, azamattyғy, otbasylyқ jaғdaıy, jұmyspen қamtylýy, kүnkөrisiniң kөzderi. Saýalnama kezinde sanaқshy tabys kөlemin de sұraıtyn bolady, sondyқtan jaýap berýshi adam kүnkөris kөzin, ıaғnı қandaı eңbek қyzmeti tүrinen tabys tabatynyn kөrsetýi қajet: bұl kәsipkerlik қyzmet, zeınetaқy, jәrdemaқy, stıpendııa, jeke қosalқy sharýashylyқ jәne t.t. bolýy mүmkin. ? Azamattar sanaқtan өtý үshin esepshige қandaı da bir құjattardy kөrsetýge mindetti me? ? Halyқ sanaғyn өtkizý barysynda azamattar sanaқshyғa құjattar kөrsetýge mindetti emes. Barlyқ derekter saýalnamaғa tұtastaı el boıynsha barlyқ sanaқ қyzmetkerlerimen jүrgiziletin jazbalardyң birkelki sıpatyn қamtamasyz etetin, aldyn ala belgilengen erejeler negizinde jaýap berýshiniң sөzinen jazylady. Mұnyң өzinde, esepshiler bұl mәlimetterdi құjattardan emes, jaýap berýshilerdiң sөzinen alady (tөlқұjat, jeke kýәlik, oқý ornyn bitirgeni jөnindegi dıplom, neke týraly kýәlik jәne taғy basқa da құjattardy kөrsetpeı-aқ). ? Sanaқtyң nәtıjeleri қashan belgili bolyp, қaı kezde jarııalanady? Ұlttyқ halyқ sanaғyn өtkizý elimizde 2009 jylғy 25 aқpanda bastalyp, 2009 jylғy 6 naýryzda aıaқtalady. 6-16 naýryz aralyғynda baқylaý-tekserý үshin қaıta aralap shyғý үderisteri josparlanғan. Jynysy men tұryp jatқan jerine baılanysty bөliniske қaraı halyқ sany boıynsha alғashқy aldyn ala nәtıjeler 2009 jyldyң 2-shi jarty jyldyғynan bastap jarııalanady. Osy keң aýқymdy is-shara barysynda alynғan derekter 2009-2010 jyldar boıy өңdelip, қorytyndysy halyқ sanaғynyң biryңғaı aқparattyқ bazasyna engiziledi. Sondaı-aқ jasalғan jұmys nәtıjeleri boıynsha, 2011 jylғa қaraı 2009 jylғy ұlttyқ halyқ sanaғynyң derekteri negizinde taldamaly esep berý josparlanýda. Halyқ sanaғy Қazaқstan Respýblıkasynyң azamattyғy bar-joқtyғyna қaramastan, sol sәtte memleketimizde tұryp jatқan barlyқ azamattarғa mindetti protsedýra bolyp tabylady. Al mәlimet Қazaқstan Respýblıkasynyң Statıstıka agenttiginde arnaıy jasaқtalғan aқparattyқ bazada saқtalady. Sonymen birge, sanaқ barysynda jınaқtalғan jeke adamғa қatysty mәlimetter tek jalpylama tүrde statıstıkalyқ maқsatta қoldanylady. Sanaқ үderisin jүzege asyratyn mamandardyң sanaққa alynғan azamattardyң jeke basyna қatysty kez kelgen mәlimetti kimge de bolsyn habarlaýyna үzildi-kesildi tyıym salynady. Naýқan nәtıjesindegi barlyқ aқparattardy jınaқtaýdan keıin paıdalanýshylarғa anyқtamalyқtar, jınaқtar, baspasөz habarlamalary, baspasөz shyғarylymdary, maқalalar men basқa da statıstıkalyқ jәne saraptamalyқ materıaldar daıyndalady. Sanaқ materıaldary Prezıdent Әkimshiligi men respýblıka Үkimeti, Parlament, mınıstrlikter, vedomstvolar, agenttikter, jergilikti atқarýshy organdar, memlekettik joғary oқý oryndary men kitaphanalar, halyқaralyқ ұıymdar, ғylymı zertteý ınstıtýttary jәne basқa da mekemeler kiretin paıdalanýshylardyң keң kөlemine ұsynylady. ? Sanaқ jүrgizý ýaқytynda memleketten tys jerde tұryp jatқan Қazaқstan azamattary týraly derekter қalaı jınaқtalady? ? Atalғan is-shara ҚR Syrtқy ister mınıstrliginiң shetelderdegi mekemeleriniң kөmegimen jүzege asyrylady. Tұtastaı alғanda, ҚR Statıstıka agenttigine Syrtқy ister mınıstrligimen қatar, halyқ sanaғyn daıarlaýғa jәne өtkizýge mindetti mınıstrlikter men vedomstvolarғa қarasty nysandar men ұıymdardaғy halyқ sanaғyna jaýapty mekemeler kөmek kөrsetedi. Birқatar mınıstrlikter men vedomstvolar halyқ sanaғyna ұıymdastyrýshylyқ, sondaı-aқ halyқ týraly әkimshilik derek kөzderinen aқparattardy ұsyný jaғynan jәrdem beredi. ?Әңgimeңizge rahmet. Elimiz, halқymyz үshin asa jaýapty naýқandy tabysty өtkizýleriңizge tilektespiz.