Halyqtyń quqyqtyq saýatyn qalaı kóterý kerek — zańger keńesi
ASTANA. KAZINFORM — QR Prezıdenti Іs basqarmasy janyndaǵy Parlamentarızm ınstıtýty jeke zańnama ortalyǵynyń basshysy Merýert Qabylbaeva túrli ómirlik jaǵdaıdaǵy quqyqtyq saýattyń artyqshylyqtary men múmkindikteri týraly aıtyp berdi.
Quqyqtyq saýat ne úshin qajet
«Halyqtyń quqyqtyq saýatty bolýy — árbir azamattyń óz zańdy quqyqtary men mindetterin bilýi, sondaı-aq barlyq qyzyqtyratyn máseleler boıynsha múddelerin túrli deńgeıde jáne óz betinshe qorǵaýy jáne memlekettik basqarýǵa belsendi qatysý múmkindigi. Memlekettegi ár adamnyń quqyqtyq saýaty men tutas qoǵamnyń kúshi arasynda tereń jáne kópqyrly baılanys bar. Zańnan habardar azamattar ádiletti, turaqty jáne fýnktsıonaldy qoǵamdyq tártip qurýǵa yqpal etedi», — deıdi Merýert Qabylbaeva.
Zańger osy baılanysty kórsetetin mynadaı negizgi baǵyttardy atap ótti:
- Eń aldymen — zańdardy ustaný jáne quqyqtar men bostandyqtardy qorǵaý. Quqyqtyq saýat azamattarǵa zańdardy túsinýge jáne olardy ustanýǵa kómektesedi, bul qylmystar men quqyqbuzýshylyqtardyń sanyn azaıtady. Óz quqyqtaryn biletin adamdar qııanat pen ádiletsizdikten jaqsy qorǵalǵan jáne ony belsendi túrde talap ete alady. Munda zańdardy bilmeý jaýapkershilikten bosatpaıtyny týraly mańyzdy quqyqtyq prıntsıpterdiń birin eske salǵan jón.
- Ekinshi — memlekettik basqarýǵa, onyń ishinde ekonomıkalyq jáne quqyqtyq reformalarǵa, halyqaralyq qatynastarǵa jáne bıliktiń ashyqtyǵy men eseptiligin qamtamasyz etýge qatysý. Saýatty azamattar saıası protseske, onyń ishinde demokratııany nyǵaıtatyn saılaý men qoǵamdyq tyńdaýlarǵa kóbirek qatysady. Zańnan habardar azamattar ekonomıkalyq qyzmetke de tabysty qatysa alady, bul ekonomıkanyń ósýine jáne damýyna yqpal etedi. Quqyqtyq saýat azamattarǵa reformalardyń qajettiligi men qundylyǵyn túsinýge múmkindik beredi, bul zańnama men quqyq qoldaný praktıkasyn únemi jetildirýge septigin tıgizedi. Eń bastysy, bilimdi azamattar ashyqtyq pen eseptilikti talap etip, bıliktiń is-áreketin jaqsy qadaǵalaıdy, bul sybaılas jemqorlyqty azaıtady jáne memlekettik ınstıtýttarǵa senimdi arttyrady.
- Úshinshisi — áleýmettik turaqtylyq pen quqyqtyq tárbıe. Quqyqtyq saýat shıelenisterdiń aldyn alýǵa kómektesedi jáne áleýmettik turaqtylyqty nyǵaıtý arqyly daý-damaıdy beıbit jolmen sheshýge kómektesedi.
«Quqyqtyq turǵydan bilimdi ata-analar óz bilimin balalaryna berip, bolashaqtaǵy jaýapty azamattar býynyn tárbıeleıdi. Osylaısha, quqyqtyq saýat myqty, aǵartýshy qoǵam men memleket qurýda basty ról atqarady», — dep atap ótti spıker.
Onyń aıtýynsha, halyqtyń quqyqtyq saýatynyń tómendigi jeke azamat úshin de, memleket úshin de jaǵymsyz saldar týdyrady:
- memleket úshin bul qylmys deńgeıiniń ósýi, óıtkeni zańdardy jetkiliksiz túsiný olardyń baıqaýsyzda buzylýyna ákelýi múmkin, bul qylmystyń jalpy deńgeıin arttyrady. Quqyqtyq máselelerdegi bilimsizdik sybaılas jemqorlyqtyń taralýyn kúsheıtýi múmkin, óıtkeni azamattar óz quqyqtary týraly jáne teris qylyqtarmen kúresý joldary týraly az biledi. Sondaı-aq, zańdardy qoldanýdyń tómen tıimdiligin jáne sot júıesi men jalpy memlekettik ınstıtýttarǵa degen senimniń tómendeýin atap ótýge bolady;
- azamat úshin — eńbek qatynastary salasynda, tutynýshy, kásipker retinde óz quqyqtaryn qorǵaýda, qajetti aqparatqa qol jetkizýde jáne basqa da túrli kúndelikti problemalarmen baılanysty jeke qolaısyzdyqtar.
«Quqyqtyq saýattyń tómendigi azamattardyń óz quqyqtary men múddelerin tıimdi qorǵaı almaýyna ákep soǵady. Jalpy qazaqstandyqtardyń quqyqtyq saýattylyq deńgeıine qatysty aqparat alý úshin osy taqyrypqa qatysty zertteýlerge, saýalnamalarǵa nemese statıstıkalyq derekterge súıený qajet. Tutastaı alǵanda, quqyqtyq saýattylyq — turǵylyqty eline qaramastan, árbir azamat úshin mańyzdy daǵdy ekenin taǵy da atap ótkim keledi. Bul ár adam zańger bolýy kerek degendi bildirmeıdi, biraq zańdar, quqyqtar men mindetter týraly negizgi túsinik adamdarǵa kúndelikti ómirde aıtarlyqtaı kómektesedi», — dedi M. Qabylbaeva.
Qazaqstannyń qaı zańdaryn bilý mańyzdy
Sarapshy qajetti quqyqtyq saýat deńgeıi adamnyń jeke jaǵdaıyna, kásibine jáne múddelerine baılanysty ózgerýi múmkin ekenin atap ótti, biraq negizgi túsinik barlyǵyna ortaq bolýy kerek, sonda ár adam eldiń quqyqtyq ómirine tıisti túrde qatysa alady.
«Zań salasynyń aýqymy óte keń ekeni túsinikti. Biraq munda zańnamanyń ár azamat bilýi qajet negizgi baǵyttaryn bólip kórsetýge tyrysaıyn. Birinshisi, árıne, azamattardyń negizgi quqyqtary men bostandyqtaryn, memlekettik bıliktiń qurylymyn jáne quqyqtyq memlekettiń prıntsıpterin anyqtaıtyn Konstıtýtsııa. Ekinshisi — jeke jáne múliktik qatynastardy retteıtin erejelerdi qamtıtyn azamattyq zańdar (mysaly, otbasy quqyǵy, muragerlik quqyq, kelisim-shart quqyǵy)», — dedi spıker.
Úshinshisi — eńbek zańnamasy. Eńbek zańnamasyn bilý jumysta, eńbek jaǵdaılaryn talqylaý kezinde, demalys kezinde jáne jumystan bosatý kezinde óz quqyqtary men mindetterin túsiný úshin qajet.
«Tórtinshisi — qylmystyq jáne ákimshilik zańnama. Bul baǵyttardy túsiný azamattarǵa qandaı áreketter qylmys ekenin jáne olar úshin qandaı jaza qarastyrylǵanyn anyqtaýǵa kómektesedi, buzýshylyqtardan aýlaq bolýǵa jáne aıyptalǵan jaǵdaıda óz quqyqtaryn túsinýge kómektesedi. Sondaı-aq, bul azamattar men memlekettik organdar arasyndaǵy qarym-qatynasty, sonyń ishinde sheneýnikterdiń áreketterine shaǵymdaný, aıyppuldar, salyqtar jáne lıtsenzııalaý máselelerin sheshýge múmkindik beredi. Besinshisi — tutynýshylardyń quqyqtaryn qorǵaý týraly zańdar. Taýarlar men qyzmetterdi satyp alý kezinde, satýshylarmen nemese óndirýshilermen daý-damaı týyndaǵanda óz quqyqtaryńyzdy qorǵaý múmkindikterin bilý mańyzdy. Altynshy — ártúrli júrip-turý erejeleri, mysaly, jol qozǵalysy erejeleri», — dedi zańger.
M. Qabylbaeva bul tolyq tizim emes ekenin jáne ol naqty zańnamaǵa jáne quqyqtyq júıedegi ózgeristerge baılanysty ózgerýi múmkin ekenin aıtty. Sondaı-aq zańnamadaǵy ózgeristerdi baqylaý jáne olardyń sizdiń quqyqtaryńyz ben mindetterińizge qalaı áser etetinin túsiný kerek.
Quqyqtyq saýatty qalaı arttyrýǵa bolady
Quqyqtyq saýat uǵymyn, onyń maqsattary men saldaryn, sondaı-aq quqyqtyq bilim qajet salalardy anyqtaǵan soń, odan quqyqtyq saýatty qalaı arttyrýǵa bolady degen suraq týyndaıdy. Spıker quqyqtyq saýatty óz betinshe arttyrýdyń birneshe joly bar ekenin jetkizdi.
«Birinshisi — qyzyqtyratyn sala boıynsha bilim berý kýrstary, vebınarlar, semınarlar. Internette beınesabaqtardy kórip, zańgerlerdiń blogtaryn oqı alasyz jáne onlaın forýmdarǵa qatysa alasyz. Ekinshisi — zańdardy, zań týraly ádebıetterdi oqý. Kóptegen memlekettik saıttar ózekti zańdardy jáne olarǵa túsiniktemelerdi qoljetimdi etken. Qandaı da bir jaǵdaı týraly naqty másele bolsa, zańgermen keńesýge jazyla alasyz. Naqty quqyqtyq másele týraly bilýdiń eń jaqsy joly — praktıkalyq keńes bere alatyn mamandarmen tikeleı sóılesý», — dep keńes beredi maman.
Bul rette memleket myna baǵyttar boıynsha halyqtyń quqyqtyq jáne quqyqtyq saýatyn arttyrý úshin sharalar qabyldaı alady:
- Quqyqtyq saýat kýrstaryn bilim berý baǵdarlamasyna engizý. Oqýdy bastaýysh mektepten bastap, orta jáne joǵary mektepte jalǵastyrý usynylady.
- Bilim berý naýqandaryn uıymdastyrý — zańdar men quqyqtar týraly bilimdi arttyrýǵa baǵyttalǵan aqparattyq baǵdarlamalardy taratý úshin teledıdar, radıo men ınternetti paıdalaný.
- Zańnamaǵa, maqalalarǵa, nusqaýlyqtarǵa jáne basqa resýrstarǵa qol jetkizýge múmkindik beretin aqparattyq onlaın resýrstardy, veb-saıttar men qosymshalardy qurý jáne qoldaý.
- Jetekshi zańgerler men sarapshylardyń ózekti quqyqtyq máselelerdi talqylaý úshin kópshilik dárister men semınarlar ótkizýi.
- Qoǵamnyń barlyq toptary óz quqyqtary men mindetteri týraly bilimge qol jetkizýi úshin halyqtyń osal toptaryna arnaıy oqytý baǵdarlamalaryn ázirleý.
- Quqyqtyq klınıkalar men konsýltatsııalyq ortalyqtardy qoldaý — onda azamattar tegin zańgerlik keńes pen praktıkalyq kómek ala alady.
«Bul sharalar azamattar ómiriniń túrli aspektilerin eskeretin jáne uzaq merzimdi áser etýge baǵyttalǵan keshendi baǵdarlamanyń bóligi bolýy kerek. Qazaqstanda nemese kez kelgen basqa elde quqyqtyq saýatty edáýir arttyrý úshin naqty ýaqytty anyqtaý qıyn, óıtkeni bul memleket pen azamattardyń joǵaryda atalǵan sharalardy óz betinshe júzege asyrýyna baılanysty. Kóptegen elderdiń tarıhynda maqsatty kúsh-jigerdiń arqasynda bir býynnyń (20-30 jyl) aıtarlyqtaı jaqsarǵany týraly mysaldar bar. Alaıda, aýqymdy jáne tıimdi baǵdarlamalar engizilse, alǵashqy nátıjeler áldeqaıda erterek, birneshe jyl ishinde kórinýi múmkin», — deıdi Parlamentarızm ınstıtýtynyń ókili.
Qazaqstanǵa quqyqtyq saýat deńgeıin arttyrýǵa qajetti ýaqytty baǵalaý úshin spıker zań biliminiń qazirgi jaı-kúıin, bastamalar men baǵdarlamalardyń bolýyn, sondaı-aq basqa da kóptegen aınymalylar men kórsetkishterdi taldaý qajet dep esepteıdi. Onyń pikirinshe, halyqtyń quqyqtyq saýat deńgeıin baǵalaýdy saýalnama jáne anketa júrgizý, zertteý júrgizý, sot praktıkasyn taldaý, azamattardyń ótinishterin taldaý, BAQ materıaldaryn taldaý, testileý sııaqty túrli ádistermen júrgizýge bolady.
«Oǵan qosa, zańgerler, sýdıalar, oqytýshylar men basqa sarapshylar arasynda olardyń kásibı tájirıbesine negizdelgen quqyqtyq saýattyń jalpy deńgeıin baǵalaý úshin saýalnama júrgizýge bolady. Azamattardyń quqyqtyq máselelerge tap bolǵan naqty jaǵdaılaryn zertteý jáne olardyń quqyqtaryn tıimdi qorǵaý qabiletin taldaý kerek. Mundaı baǵalaýdy júrgizý úshin kóbinese bilim berý mekemelerimen, memlekettik organdarmen, úkimettik emes uıymdarmen jáne ǵylymı ortalyqtarmen yntymaqtastyq ornatý qajet. Ókinishke oraı, Qazaqstanda halyqty belsendi quqyqtyq aǵartý júrgizilmeıdi, halyqtyń quqyqtyq saýatyn arttyrýǵa baǵyttalǵan baǵdarlamalyq qujattar joq, degenmen buǵan deıin Úkimet osyndaı baǵdarlamalardy qabyldaǵan bolatyn», — dep eske saldy M. Qabylbaeva.
Osyǵan baılanysty, sarapshy osy baǵytta memlekettik qurylymdardy da, úkimettik emes uıymdardy da osy jumysty uıymdastyrýǵa tartyp, halyqtyń quqyqtyq saýatyn arttyrý jóninde keshendi sharalar ázirleý qajet dep sanaıdy.
«Halyqtyń quqyqtyq saýatyn arttyrýǵa járdemdesý maqsatynda men Anyqtamalyq (áleýmettik mańyzdy 100 másele jáne olardy retteıtin normatıvtik-quqyqtyq aktiler) jáne Sózdik (áleýmettik salada jıi qoldanylatyn 800 termın men anyqtama) ázirledim. Osy jumystardyń arqasynda árbir azamat óz máselesiniń qandaı aktilermen retteletinin jáne múddeli uǵymnyń ne termınniń naqty zańnamalyq anyqtamasyn biletin bolady», — dep qorytyndylady M. Qabylbaeva.
