Halyqaralyq munaı kompanııalaryna qandaı jańa talaptar qoıylady
ASTANA. KAZINFORM – Elde 100-den asa munaı kompanııasy bar. Biraq, qara altyndy eksporttaýdyń 70% úlesi «Qashaǵan», «Teńiz» ben «Qarashyǵanaq» atty 3 iri ken ornyna tıesili. Halyqaralyq jáne jergilikti kompanııalar arasyndaǵy jer men kókteı aıyrmashylyq ishki naryqty qamtýǵa da, el bıýdjetin toltyrýǵa da tikeleı keri áserin tıgizip otyr.
Qazaqstan qazir munaı eksporty boıynsha TOP-15 eldiń arasynda 9-orynda. Nıgerııa men Norvegııanyń ortasynda tur, ıaǵnı munaı salasynda qandaı sheshim qabyldansa, qadamyn solaı qaraı basady. Másele – kendi ıgerý men bólýdegi shıkiliktiń kóptiginde.
– Munaı ıgerý tómendep barady. 10 jylda tapshylyq bolýy múmkin. Munaı óńdeý zaýyttaryn shıkizatpen qamtý qıyndaı tústi. Sondyqtan ondaı óndiris oryndaryn salý tıimsiz. Kónergen ken oryndarynyń ónimi kemip jatyr, - deıdi munaı-gaz salasynyń sarapshysy Nurlan Jumaǵulov.
2019 jyldan beri munaı-gaz óndirý 36 mln-nan 30 mln tonnaǵa deıin azaıdy. Al, Qyzylorda oblysynda sońǵy 10-15 jylda 5 ese tómendegen.
– Mundaı sarqylyp jatqan ken oryndarynda óndirý isi kóbine geologııalyq qıyndyqpen qatar júredi. Onyń ishinde, ken oryndarynda joǵary sýlaný, joǵary tutqyrlyq deńgeıi baıqalady. Sonyń barlyǵy munaı-gaz óndirý salasynda ǵylymı-tehnologııalyq áleýetti kóterý kerektigin aıqyn kórsetedi.
Parlament depýtattary «Jer qoınaýy jáne jer qoınaýyn paıdalaný týraly» kodekske túzetýler ázirlep, qabyldady. Sonyń aıasynda, arnaıy «sarqylyp jatqan» ken oryndary degen túsinik engizilip, krıterııler bekitildi. Soǵan sáıkes, atalǵan ken oryndaryna jańa kelisimsharttyq mindettemeler qarastyryldy. Bul statýs sarqylǵan ken oryndarynyń «ómirin» uzartyp, munaı kólemin arttyryp, jańa jumys oryndaryn ashýǵa múmkindik beredi, - dedi Májilis depýtaty Edil Jańbyrshın.
Úkimet ishki naryqty qamtý úshin munaı eksportyn tejep otyr. Tıisinshe baǵasy da árkelki. El aýmaǵynda tonnasyna 100 myń teńge bolsa, syrtqy tasymal qymbat, tonnasyna 250 myń teńgege satylady.
Benzın men dızeldi otyn – azyq-túlik sekildi kúndelikti tutynatyn munaı ónimderi. Demek, onyń óndirisi, sapasy men baǵasy jáne bastysy ishki naryqta tapshylyq bolmaı, tolyq qamtylýy mańyzdy. Osy saladaǵy irili-usaqty oıynshylar, eń aldymen el múddesin oılaýy tıis.
– Іri ken oryndarynyń ónimin bólý jónindegi kelisimdi iske asyrý nátıjesinde Qazaqstan jahandyq naryqqa qýat kózin senimdi jetkizýshige aınaldy. Bul jobalar elimizdiń áleýmettik-ekonomıkalyq damýyna aıtarlyqtaı úles qosady. Sonymen qatar qomaqty ınvestıtsııalar uzaqmerzimdi josparlaýdy talap etedi. Sondyqtan Úkimet ónimdi bólý jónindegi kelisimderdi elimizge anaǵurlym tıimdi ári jańa sharttarmen uzartý úshin kelissózderdi jandandyrýy qajet, - degen edi Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Úkimettiń keńeıtilgen otyrysynda.
Ónimdi bólý týraly kelisim «Jaıyq munaı», «Dońǵa», «Qashaǵan» men «Qarashyǵanaq» kompanııalarymen túzilgen. Bul - irileri ǵana. Qazir sońǵy eki ken ornymen arbıtrajdyq taldaý júrip jatyr. Ol uzaq jylǵa sozylýy múmkin.
– «Teńiz» jobasy ónimdi bólý kelisimine kirmeıdi. Tek turaqtylyq kelisim shartyna ıe. Biraq, 2033 jyly kelisim merzimi aıaqtalady. «Teńizshevroıl» ótken aptada «bolashaq keńeıtý jobasymen» munaı ıgere bastady. Ony júzege asyrýǵa 48 mlrd AQSh dollarynan asa quıyldy. Jyl saıyn 40 mln tonna munaı ıgerýge múmkindik beredi. TShO-nyń keı aktsıonerleri kelisimdi sozǵysy keledi. Osy rette Prezıdenttiń el múddesi eskerilý kerek degeni – munaıdy ishki naryqqa jetkizýdi meńzegeni shyǵar. Sosyn jańa eksporttyq kedendik baj salyǵyn qosý dep oılaımyn. Qazir «Qashaǵan» men «Qarashyǵanaq» tólemeıdi. Al, «Teńiz» qarsylyqpen tólep jatyr. Mysaly, 80 dollar baj salyǵymen 28 mln tonna eksporttaıdy. Al, keleshekte 40 mln tonna bolady dedik. Demek, 1 trln teńgege deıin el bıýdjetine salyq túsedi. Mine, qos tarapqa qyzyqty bolatyn osyndaı kelisim ornaýy múmkin, - deıdi sarapshy Nurlan Jumaǵulov.
Atalyp ótke úsh iri ken ornyn sarapshylar úsh kıtke teńeıdi. Sonymen elde jylda óndiriletin 90 mln tonna munaıdyń 67 mln-yn úsh kıt ıgerip otyr. Ol da eksportqa ketedi. Sonda qalǵan kompanııalardyń óndirgen 30 mln munaıdyń tek 18 mln óńdeýge jiberiledi.
– Munaı óńdeý qýatyn ulǵaıtý jáne munaı ónimderiniń sapasyn arttyrý maqsatynda úsh munaı óńdeý zaýytyn jóndeýge jáne jańǵyrtýǵa 2 trln teńge jumsaldy. Al, munaı men gaz kondensatyn óńdeýdiń jyl saıynǵy kólemi 18 mln tonnadan aspaıdy. Eldegi ishki naryqqa qajetti munaı ónimderin jetkizýdi tek otandyq munaı óndirý kompanııalary qamtamasyz etip otyr. Biraq, jańa aıtqanymdaı, olardyń munaı óndirý kólemi azaıyp jatyr. Onyń ústine, bizde jyl saıyn munaı ónimderiniń tapshylyǵy baıqalady. Ony ımport esebinen jaýyp kelemiz. Munaıdyń ústinde otyrǵan memleket úshin bul - nonsens. Іs júzinde Qazaqstan benzın, avıatsııalyq otyn, dızel otyny boıynsha ımporttyq otynǵa táýeldi. 7 jylda elge 6 mln tonnadan astam munaı ónimderi ımporttaldy. Janar-jaǵarmaı ónimderiniń defıtsıtin negizinen Reseıden ımporttap otyrmyz. Bul máseleni sheshetin ýaqyt keldi, - deıdi Májilis depýtaty Edil Jańbyrshın.
Shymkent munaı óńdeý zaýytyn keńeıtý josparlanǵan. Sóıtip, óńdeletin ken 6 mln-nan 12 mln tonnaǵa deıin artady. Ony qalaı toltyramyz?
– Úsh kıt ishki naryqqa munaı jetkizbeıdi. Óıtkeni, kelisimde ol jaǵy kórsetilmegen. Sosyn ishki naryqta barreline 20-25 dollar ekenin túsiný kerek. Álbette, mundaı baǵamen jetkizýge qulyqsyz. Tipti, tasymal shyǵynyn eseptemegende, álemdik baǵany qoıyp bersek te, Qazaqstan naryǵyna buryla qoıady dep aıta almaımyn. Sebebi, Eýropada munaı óńdeıtin óz zaýyttary bar. Sol jaqta munaı óńdeýdi kóbeıtip jatyr. Soǵan qaramastan 3 kıt shıkizatty eksporttaǵany úshin kedendik baj salyǵyn tólemeıdi. Osylaısha bizdiń bıýdjet jyl saıyn 5-6 mlrd dollardan qaǵylyp otyr, - dedi Energetıka mınıstrligi qoǵamdyq keńesiniń múshesi Oljas Baıdildınov.
Al, energetıka mınıstri máseleni zerdelep jatqanyn jetkizdi. Óıtkeni, kelisim bekitken kez ben qazirgi zaman talaby múlde ushtaspaıdy.
– Áleýetti ınvestorlarǵa ınvestıtsııalardy tartý baǵytynda alǵashqy ónimdi bólý kelisim sharttary sheńberinde eleýli jeńildikter berilgeni túsinikti. Olar aıtarlyqtaı tabys tapty. Osyǵan baılanysty Úkimet talaptardyń tolyq paketin qalyptastyrady. Sol talaptardyń biri salyq rejımin ózgertý bolýy múmkin, - dep túıdi energetıka mınıstri Almasadam Sátqalıev.
Mınıstrdiń aıtýynsha, Úkimet qoldanystaǵy ÓBK kelisimsharttaryn jáne olardy uzartý sharttaryn qarastyratyn arnaıy komıssııa qurdy.