Halyqaralyq deńgeıde sheshim qabyldaý tetigi ótkenniń enshisinde qaldy – Antonıý Gýterrısh

ASTANA. KAZINFORM – Qyrkúıek aıynyń ishinde Nıý-Iorkte Bolashaq sammıti ótpek. Osy halyqaralyq aýqymdaǵy is-sharaǵa oraı BUU Bas hatshysy Antonıý Gýtterıshtiń avtorlyq maqalasy jarııalandy. Kazinform oqyrman nazaryna atalǵan maqalanyń qazaq tilindegi beıresmı aýdarmasyn usynady.

*

Álemdik kóshbasshylar búgingi jáne bolashaq urpaq úshin jahandyq yntymaqtastyqty qaıta retke keltirýi tıis.

Qazirgi ýaqytta Nıý-Iorkte osy aıǵa josparlanǵan Bolashaq sammıtine qatysty kelissózderdiń qorytyndy kezeńi ótip jatyr. Onda Memleket basshylary jahandyq yntymaqtastyqtyń quramdas elementterine qatysty reformalardy kelisedi.

Birikken Ulttar Uıymy osynaý biregeı sammıti aıqyn faktilerge baılanysty shaqyrady: jahandyq problemalar olardy sheshýge tıis mekemege qaraǵanda jyldam damyp barady.

Oǵan dáleldi attap basqan saıyn tabýǵa bolady. Jan alysyp, jan berisken janjaldar men zorlyq-zombylyq qaıǵy-qasiretke alyp keledi; geosaıası qarama-qaıshylyq barlyq jerde taralǵan; barlyq jerde bolyp jatqan teńsizdik pen ádiletsizdik senimdi joǵaltyp, narazylyqty ýshyqtyrady, popýlızm men ekstremızmdi kúsheıtedi. Kedeıshilik, ashtyq, kemsitýshilik, mısogınııa jáne násilshildiktiń ejelden kele jatqan máseleleri jańa formalarǵa ıe bolady.

Sonymen qatar, biz klımattyq haos pen qorshaǵan ortanyń degradatsııasynan bastap, etıkalyq jáne quqyqtyq vakýýmda damyp kele jatqan jasandy ıntellekt sııaqty tehnologııalarǵa deıingi jańa ekzıstentsıaldy qaýipterge tap boldyq.

Bolashaq Sammıtin shaqyra otyryp, osy máselelerdi sheshý bizdiń qolymyzda ekenin moıyndaımyz. Degenmen, bizge tek álemdik kóshbasshylar qamtamasyz ete alatyn júıeli jańarý qajet.

Halyqaralyq deńgeıde sheshim qabyldaý tetigi ótkende turyp qaldy. Kóptegen jahandyq ınstıtýttar men quraldar 1940 jyldardyń — jahandanýǵa deıingi, otarsyzdandyrýǵa deıingi, ámbebap adam quqyqtary men genderlik teńdikti keńinen tanýǵa deıingi, kıberkeńistiktiń qalyptasýyn aıtpaǵannyń ózinde, adamnyń ǵaryshqa ushýyna deıingi dáýir ónim sanalady.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń jeńimpazdary BUU Qaýipsizdik Keńesinde áli de basym jaǵdaıǵa ıe bolsa, al búkil Afrıka qurlyǵynan birde bir el Keńeste turaqty orynǵa ıe emes. Jahandyq qarjy arhıtektýrasy damýshy elderge múldem qolaıly emes jáne qıyndyqtar týyndaǵan jaǵdaıda olarǵa qoldaý júıesin qamtamasyz etpeıdi, sondyqtan olar qaryzǵa batyp, óz halqyna aqsha salý múmkindiginen aıyrylady.

Sonymen qatar, jahandyq ınstıtýttar qazirgi álemdegi kóptegen mańyzdy oıynshylardyń qatysýy úshin shekteýli múmkindikter usynady — azamattyq qoǵamnan jeke sektorǵa deıin. Álemdi mura etetin jastar múldem usynylmaǵan desek te bolady jáne bolashaq urpaqtyń múddeleri eskerilmegen.

Ideıa anyq: biz atalarymyz ben ájelerimizge arnalǵan júıeniń kómegimen nemerelerimiz úshin laıyqty bolashaq qura almaımyz. Bolashaq sammıti HHІ ǵasyrdyń qajettilikterin eskere otyryp, kópjaqty yntymaqtastyqty qaıta júkteýge múmkindik beredi.

Biz usynatyn sheshimder qaqtyǵystardyń aldyn alý jáne toqtatý úshin BUU Qaýipsizdik keńesin qosa alǵanda halyqaralyq ınstıtýttar men quraldardy jańartýǵa baǵyttalǵan beıbitshilik úshin jańa kún tártibine qatysty. Álemniń jańa kún tártibinde bizdiń álemdi ıadrolyq qarýdan jáne basqa da jappaı qyryp-joıý qarýlarynan aryltý jónindegi kúsh-jigerdi qaıta bastaýǵa, sondaı-aq genderlik zorlyq-zombylyq pen bandıtızmdi qamtýy úshin «qaýipsizdik» uǵymyn keńeıtýge shaqyrý bar. Onda qaýipsizdikke bolashaqtaǵy qaterler eskeriledi jáne soǵys is-qımyldardyń ózgermeli sıpaty men jańa tehnologııalardy veponızatsııalaý táýekelderi moıyndalady. Máselen, bizge adamnyń qatysýynsyz ómir men ólim týraly sheshim qabyldaýǵa qabiletti ajal ýyn sebetin avtonomdy qarýǵa tyıym salatyn jahandyq kelisim qajet.

Jahandyq qarjy ınstıtýttary qazirgi álemniń shyndyǵyn kórsetip, zamanaýı syn-qaterlerge senimdi tótep berý úshin áleýetke ıe bolýy tıis — qaryzdy óteý, turaqty damý, klımattyń ózgerýine qarsy kúres. Bul damýshy elderdiń qolaıly mólsherlemeler boıynsha jeke qarjylandyrýǵa qoljetimdiligin edáýir keńeıtý úshin boryshtyq daǵdarysty eńserý, kópjaqty damý bankteriniń kredıttik múmkindikterin ulǵaıtý jáne olardyń bıznes-modelin ózgertý jóninde naqty sharalar qabyldaýdy bildiredi.

Mundaı qarjylandyrýsyz damýshy elder bizdiń bolashaǵymyzǵa eń úlken qaýip — klımattyq daǵdarysqa tótep bere almaıdy. Olar ǵalamshardyń túbine jetetin qazba otynynan taza, jańartylatyn energııa kózderine ótý úshin resýrstarǵa óte muqtaj.

Ótken jyly kóshbasshylar atap ótkendeı, jahandyq qarjy arhıtektýrasyn reformalaý da turaqty damý salasyndaǵy maqsattarǵa qol jetkizýde asa qajetti progresti jedeldetýdiń kilti sanalady.

Sammıtke qatysýshylar jahandyq áser etetin jańa tehnologııalarǵa da nazar aýdarady jáne tsıfrlyq alshaqtyqty eńserý tásilderin tabý men barlyǵyna ashyq, erkin ári qaýipsiz tsıfrlyq bolashaqty qurýdyń jalpy prıntsıpterin ázirleýge tyrysady.

Jasandy ıntellekt — bul revolıýtsııalyq tehnologııa, ony qoldaný aıasy men paıdalaný táýekelderin biz endi ǵana túsine bastadyq. Biz Úkimetterdiń tehnologııalyq kompanııalarmen, akademııalyq ortamen jáne azamattyq qoǵammen birlesip, jasandy ıntellektpen baılanysty táýekelderdi basqarý tetikterin qurý, sonymen qatar osy tehnologııany paıdalanýdyń zııandy áserin monıtorıngileý ári jumsarý, onymen baılanysty artyqshylyqtardy bólý boıynsha qalaı jumys isteı alatyny týraly naqty usynystar jasadyq. Jasandy ıntellektini basqarýdy baılardyń qolyna berýge bolmaıdy; oǵan barlyq eldiń qatysýyn qamtamasyz etý qajet jáne BUU osyndaı kúsh-jigerdi biriktirý úshin platforma usynýǵa daıyn.

Osy usynystardyń bárin baılanystyratyn ortaq taqyryp — adam quqyqtary men genderlik teńdik. Sheshimder qabyldaýdyń jahandyq tetikterin áıelder men qyzdardyń tolyqqandy qatysýy men kóshbasshylyǵyn qamtamasyz ete otyryp, adamnyń barlyq quqyqtaryn saqtamaı jáne mádenı ártúrlilikti qurmettemeı reformalaý múmkin emes. Biz áıelderdiń bılikke qol jetkizýine kedergi keltiretin zańdy, áleýmettik jáne ekonomıkalyq sıpattaǵy tarıhı kedergilerdi joıý boıynsha kúsh-jigerdi qaıta bastaýdy talap etemiz.

1940 jyldardaǵy bitimgerler úshinshi dúnıejúzilik soǵystyń aldyn alýǵa kómektesetin mekemeler qurdy jáne kóptegen el úshin otarlaýdan táýelsizdikke jol ashty. Degenmen, ol bitimgerler búgingi jahandyq jaǵdaıdy elestete de almady.

Bolashaq sammıti HHІ ǵasyrdyń shyndyǵyna jáne bizdiń kóppolıarly álemimizge beıimdelgen jahandyq yntymaqtastyq úshin neǵurlym tıimdi ári ınklıýzıvti mekemeler men quraldardy qurýǵa múmkindik beredi.

Men kóshbasshylardy tabandy túrde osy múmkindikti paıdalanýǵa shaqyramyn.