«Halyq jaýynyń» qyzy Halıda Mamanova maıdanǵa qalaı attandy
AQTÓBE. KAZINFORM — Halıda Mamanova Stalınge hat jazyp, soǵysqa ózi suranyp bardy. Aıyp batalonynda, keıin aerodromǵa qyzmet kórsetý bóliminde dáriger, gınekolog boldy. Júzdegen júkti áıeldi soǵys dalasynan tylǵa jiberdi. Máskeýden Berlınge deıin bardy. Medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor Halıda Mamanova týraly taǵy ne belgili? Kazinform tilshisi qazaqtyń ultjandy qyzynyń erlik jáne eńbek jolyn mamandar men kózkórgenderden surap bildi.
Halıda Mamanova ultyna jany ashıtyn qazaqy adam bolǵan — tarıhshy
— Qazaqtyń erjúrek qyzdarynyń qataryna Halıda Mamanovany da qosyp, maqtanyshpen aıtýymyz kerek. Ol 1918 jyly Jetisý óńirinde ómirge kelgen. Atasy Maman qazaq-qytaı arasynda saýda jasaǵan aýqatty kisiniń biri boldy. Ákesi Esenǵul Mamanov — «Mamanııa» mektebiniń negizin qalaǵan adam. 1928 jyly elimizdegi iri baılardy kámpeskeleý jáne jer aýdarý týraly dekret shyqty. Osy dekretke baılanysty qýdalaýǵa ushyrady. 1928 jyly bul otbasyn Penza oblysyna jer aýdarady. 1931 jylǵa deıin sonda turyp, Orynbor qalasyna qaraı kóshedi. Ákesi jáne eki baýyry qaıtys bolyp, anasy 4 balasymen birge Almatyǵa qonys aýdarady. Biraq Halıda orta mektepti Oral qalasynda bitiredi. Keıin Semeıdegi farmatsevtıka tehnıkýmyna oqýǵa túsip, aıaqtaı almady. Oqýyn bitirer shaqta baıdyń qyzy ekenin bilip, qýdalaýǵa ushyraıdy, — deıdi tarıhshy Jaıdarman Ǵanıbaeva.
Onyń aıtýynsha, sol kezde Halıda Mamanovanyń ári qaraı oqýyna, bilim alýyna kedergi keltiretin minezdeme qosa jazylady.
Qazaq qyzy qaısarlyq tanytyp, 1936 jyly V. A. Molotov atyndaǵy qazaq memlekettik medıtsına ınstıtýtynyń (qazirgi S. Asfendııarov atyndaǵy qazaq ulttyq medıtsına ýnıversıteti — red.) daıyndyq kýrsyna, keıin ınstıtýttyń birinshi kýrsyna oqýǵa túsedi.
1941 jyly oqýdy aıaqtaıdy.
— Soǵys bastalǵan kezde medıtsına ınstıtýtyna Máskeý qalasynan KSRO ǵylym akademııasy fızıologııa ınstıtýtynyń bir top mamany keledi. Olar Halıdanyń boıyndaǵy qabiletin kórip, oqý ornyna alyp qalady. Halıdanyń qujatynda «halyq jaýynyń qyzy» degen jazba bar ekeni belgili. Soǵan qaramastan ol Stalınge hat jazady. Hatynda aıyp batalonyna suranady. Ol qylmyskerlerden jınaqtalǵan aıyp batalonynda birneshe aı júredi. «Halyq jaýynyń qyzy» atynan arylý úshin bárine shydaıdy. Keıin ekinshi áýe armııasyna aýystyrylady. № 24 avıatsııa bazasyndaǵy 821 batalonynda bolady. Komandıri de jaqsy minezdeme bergen. «Mamanova basqarǵan ambýlatorııa 1943 jyldyń tamyzyna deıin 17 aerodomdyq jáne alǵy shep komendatýralarynda bolyp, 18 myńdaı jaralyny emdedi» dep jazǵan. Ol maıdanda da óz isin adal atqarǵan. Arada bir jarym jyl ótkende úshinshi rangtegi áskerı dáriger shenin alady. Stalıngrad shaıqasyna qatysyp, medal enshileıdi. 1943 jyly № 24 avıatsııa bazasynyń bas gınekologi bolady. Maqsaty — maıdanda, gospıtalda júrgen, medıtsınalyq-sanıtarlyq batalonda júrgen dáriger, medbıkelerdi tekserýden ótkizý. Júkti áıelderdi tylǵa jiberedi. Onyń baqylaýynda 800 myńdaı áıel bolǵan. Ony keıin № 24 avıatsııa bazasynyń bastyǵy óz esteliginde aıtqan. 1945 jyldyń jeltoqsanyna deıin maıdanda bolady. «Qyzyl juldyz» ordenimen, «Germanııany jeńgeni úshin» medalimen marapattalady, — deıdi tarıhshy.
Elge kelgen soń Halıda Mamanova V. A. Molotov atyndaǵy qazaq memlekettik medıtsına ınstıtýty fızıologııa kafedrasysynda assıstent bolady.
Alaıda 1950-1952 jyldary taǵy da saıası kózqarasy úshin qýdalaý bastalady. Halıda Mamanova taǵy shettep qalady.
— Birge jumys istegen ári jetekshisi fotofızıolog Glozman ony Qaraǵandyǵa shaqyrady. Medıtsına ınstıtýtyna jumysqa qabyldanyp, 1954 jyly kandıdattyq dıssertatsııasyn qorǵaıdy. 1959 jyly Aqtóbe memlekettik medıtsına ınstıtýty ashylyp, patologııalyq fızıologııa kafedrasynyń meńgerýshisi bolady. 1961 jyly dotsent ataǵyn alady. 1969 jyly Máskeýde doktorlyq dıssertatsııasyn qorǵaıdy (doktorlyq dıssertatsııany qaı qalada qorǵaǵany týraly aqparat ártúrli, suhbat barysynda mýzeı qyzmetkeri Qyrǵyzstandy, aspıranty Almatyny aıtty — red.) Mendegi derek osylaı. Medıtsına ǵylymynyń doktory, professor. 50-den astam ǵylymı eńbegi bar. Shetel ǵalymdarynyń da qyzyǵýshylyǵyn týdyrǵan, 5 adamnyń kandıdattyq dıssertatsııasyna jetekshilik etken. Shetel ǵalymdary qyzyqqanymen Halıda Mamanovanyń elden shyǵýyna shekteý qoıylǵan. Aqtóbede emdeý isi fakýltetiniń dektany bolǵan, kásipodaqta qyzmet etti. Sonymen birge Halyq aspaptar orkestrin qurǵan. Halıda Mamanova ultjandy, qazaqy adam bolǵan. Kóp adamǵa osy unamaǵan bolýy kerek. Kóp qýdalaýǵa ushyrady. Eńbegin, talantyn aıaǵyna deıin asha almaı ketken adam sııaqty kórinedi. Tarıhshylar arhıvten qujattar jınap, zertteý júrgizse deımin. Magıstr, PhD doktorlaryna taqyryp bola alady. Erligin halyq áli bilmeıtini ókinishti, — deıdi tarıhshy Jaıdarman Ǵanıbaeva.
Ómirbaıanynyń qoljazba kóshirmesi ýnıversıtet mýzeıinde saqtalǵan
M. Ospanov atyndaǵy Batys Qazaqstan medıtsına ýnıversıtetiniń murajaıynda Halıda Mamanovaǵa arnalǵan burysh bar. Onda batyr qyzdyń ómirbaıany jazýly, fotosýretteri saqtaýly.
Sonymen birge túrli basylymdarda jaryq kórgen estelikter kóshirmesi, orden, medaldarynyń fotosyn kórýge bolady.
Al arnaıy qorda Halıda Mamanova óz qolymen jazǵan ómirbaıan, jeke is qujaty men soǵys jyldaryndaǵy minezdemeler, buıryqtardyń kóshirmesi saqtaýly.
— 1959 jyly qalypty patologııalyq fızıologııa kafedrasynyń negizin qalap, 1977 jylǵa deıin meńgerýshisi boldy. Sonymen birge emdeý isi fakýltetiniń dekany qyzmetin atqardy. Ol depýtat ta boldy. 1965 jyly alǵash ret óńirde medıtsına ýnıversıteti janynan qurylǵan ult aspaptary ansamblin ashty. Qazirgi ataýy — «Serper», — deıdi mýzeı jetekshisi Gaýhar Seıitjanova.
Aqtóbelik oqýshylar, stýdentter zertteý jumystaryn júrgizse de qazir M.Ospanov atyndaǵy Batys Qazaqstan medıtsına ýnıversıtetiniń murajaıyna barady.
Mundaǵy qujattardan Halıdanyń Keńes áskeri qataryna 1942 jyly alynǵanyn kórýge bolady.
— Meniń áskerı qyzmetim № 24 avıatsııa bazasyndaǵy 821 batalonda ambýlatorııa basshysy qyzmetinen bastaldy. Bizdiń ásker ol kezde Ońtústik-batys maıdan quramynda, keıin Stalıngrad maıdanynda boldy. Stalıngrad túbindegi shaıqastan soń bizdiń batalon Ýkraına maıdany quramyna kirip, Ýkraına, Qyrymdy azat etti. Keıin úshinshi Belarýs maıdanynyń quramynda Baltyq jaǵalaýy elderin, birinshi jáne ekinshi Ýkraına maıdany quramynda Polsha, Chehoslovakııa, Germanııa, Avstrııa jerinde boldym. Ol kezde avıatsııa bazasynda bas gınekolog qyzmetin atqardym. 1942-1943 jyldar aralyǵynda eshqandaı shenim bolmady. 1943 jyly medıtsına qyzmetiniń aǵa leıtenanty sheni berildi. Al 1945 jyly kapıtan shenin aldym. «Stalıngradty azat etkeni úshin» medali, «Germanııany jeńgeni úshin» medalimen, «Qyzyl juldyz» ordenimen marapattaldym, — dep jazǵan Halıda Mamanova óz qoljazbasynda.
Bul — 1952 jylǵy qoljazba. Sondaı-aq Halıda Mamanova qoljazbasynda maıdanda jaralanyp, 1945 jyly 26 jeltoqsan kúni buıryqpen áskerı qyzmetten bosatylǵanyn jazǵan.
Arada bir aı ótkende, 1946 jyldyń aqpan aıynda Qazaq medıtsına ınstıtýty patologııalyq fızıologııa kafedrasyna assıstent bolǵanyn, onda 1950 jylǵa deıin eńbek etkenin de baıandaǵan.
Kandıdattyq dıssertatsııasyn ázirlep qoıǵanyn, taıaýda qorǵaıtyn oıy bar ekenin qoljazbadan oqýǵa bolady. Degenmen densaýlyǵy nasharlap, ınstıýttan jumystan shyqqan.
1950-1951 jyldar aralyǵynda Almatyda ýchaskelik dáriger boldy. 1951 jyldyń qarasha aıynan bastap kásipodaqta eńbek etken. Ómirbaıany týraly qoljazba osy jerden úziledi.
Mýzeı qoryndaǵy jeke is qujattarynda soǵys jyldary jazylǵan minezdemeler de saqtaýly. Máselen bir qujatta Halıda Mamanovanyń 18 myń adamǵa em júrgizgeni, bas gınekolog qyzmetine aýysqany jazylǵan.
1943 jyldyń tamyz aıynan bastap gınekolog qyzmetine aýysyp, 216 ret áıelderdiń jeke quramyna barady, olardy medıtsınalyq tekserýden ótkizedi. Sol ýaqytta 11 200 áıeldi teksergeni anyq jazýly tur.
Júktilikti saqtady, aıaǵy aýyr kelinshekterdi der kezinde tylǵa jiberdi. Osy derekterdi keltirgen bastyǵy Tkachenko «Qyzyl juldyz» ordenimen marapattaýǵa usynady.
Batyr jaıly kórkem fılm túsirile me?
Halıda Mamanova týraly endi-endi aıtyla bastady. Biraq áli de ashylmaǵan syr kóp.
Qazaq qyzynyń taǵdyry men ómir jolyn, soǵys jyldaryndaǵy erligin estigen, týysymen sóılesip, derekterge qanyqqan akter, rejısser Azız Beıshenalıev áleýmettik jelidegi paraqshasynda kórkem fılm túsirý nıetin jarııalady.
— Biz materıal jınaqtap, stsenarıı jazý úshin bir jyl jumys istep, ony birneshe apta buryn ǵana aıaqtadyq. Stsenarııdi Ulttyq kınony qoldaý jónindegi memlekettik ortalyqqa usynamyz. Usynys qabyldanbasa, jobany memlekettik qoldaýsyz-aq júzege asyrýǵa kúsh salamyz, — dep jazyp, qarjy izdeıtinin, tarıhı oqıǵalar tek bir kúnde túrli sharamen shektelmeýi tıis ekenin jetkizdi Azız Beıshenalıev.
Kazinform tilshisi akter, rejısser Azız Beıshenalıevke hat jazyp, habar aldy. Rejısserdiń aıtýynsha, naqty aqparat túsirilim jaqyndaǵan kezde belgili bolady.
Mamanovtardyń urpaǵy Aqtóbede turady
Halıda Mamanova turmysqa shyqpady. Nemere inisi Medet Mamanovty qolyna alyp, tárbıeledi. Medet Mamanovtyń qyzy Madına medıtsına ǵylymdarynyń doktory, professor Halıda Mamanovany ájem dep biledi.
Qazir ózi ákesi bastaǵan zertteý jumystaryn jalǵastyrmaq oıda. Sebebi Halıda Mamanovanyń medaldary tabylmaı tur.
Al medal — ájesinen qalǵan eń qundy biregeı jádiger. Kazinform tilshisiniń alǵashqy suraǵy da kınotýyndy týraly boldy.
— Apam rejıssermen kezdesip, sóılesken. Meniń oıymsha aqparat bergen de sol. Ol týraly taıaýda ǵana bildim. Biraq ózimnen eshteńe suramady. Olardyń aqparatty qalaı jınaǵanyn bilmeımin. Ájemnen qalǵan qundy dúnıeler negizinen mýzeıde saqtaýly. QR Qarýly kúshteriniń áskerı-tarıhı murajaıynda fotolary, Almatydaǵy áskerı arhıvte qujattary men kózildirigi bar. Al medalin joǵaltyp aldyq. Ákem Medet Mamanov bir mýzeıge tapsyrǵan, biraq qaısynda ekenin bilmeı júrmin. Qazirgi kezde birneshe qaladaǵy tanystaryma aıtyp, surattym. Ákem kóz jumǵan soń bizdiń qolymyzdaǵy aqparat úzilip qaldy. Ol kisi kúndelik te jazbaǵan eken, — dedi Madına Mamanova.
Halıda Mamanova — tulǵa, qaharman. Ol — batyr. Madına Mamanova ájesin dál osylaı dep tanıdy.
— Maman áýleti — ıntellektýal áýlet. Baı ári bilim men ǵylymǵa qushtar boldy. Mektep ashty, sonda qazaq balalaryn oqytty, keıin olardyń ári qaraı bilim alýyna jol ashty. Ondaǵy maqsat — sol bilimdi jastyń qaıta oralyp, Mamanııa mektebinde jumys isteýin uıymdastyrý boldy. Biraq Maman áýleti qýdalaýǵa ushyrady. Al soǵys bastalǵanda ájem Halıda Mamanova Stalınge hat jazyp, aıyp batalonyna surandy. Sol arqyly ol «halyq jaýy» degen aıyptan qutylǵysy keldi. Ákem «ájeń jalǵyz qyz boldy aıyp batalonynda» dep aıtatyn. Onda qylmyskerler, jazasyn ótýshiler bolǵan eken. Soǵys kezinde ájemdi bári qorǵaǵan, aralaryndaǵy jalǵyz dáriger retinde qurmet kórsetken, — deıdi Madına Mamanova.
Medet Mamanov qyzyna ájesiniń ǵylymı eńbek jolyn, ǵalymdardyń qurmeti týraly aıtyp bergen.
Biraq Halıda Mamanovanyń shetelge shyǵyp, zertteýleri týraly baıandama oqýyna tyıym salynǵan.
— Ol qaısar jan, óz ultyn jaqsy kórdi. Aqtóbede júrgende ansambl quryp, oǵan óz qarjysyna dombyra satyp aldy, qajetti ulttyq kıimdi ózi tikti. Munyń bári ultyna degen sheksiz mahabbatyn bildiredi. Bir ókinishtisi — ólimi jumbaq. Ákem ómiriniń sońyna deıin kúmándandy. Bolgarııada kóz jumǵanymen Aqtóbede jerlendi. Janazasyna medıtsınalyq ınstıtýttyń ujymy, stýdentter qatysqan. Taǵy bir derek. Ájem kóz jumǵan kezde ákem áskerde bolǵan. Ol Aqtóbege kelgende páterindegi qujattardy, kıim-keshekti, keıbir marapatyn áldebireýler alyp ketken. Ákem tek bir bóligin jasyryn alyp, Almatynyń ar jaǵynda turatyn Halıda Mamanovanyń inisine jasyryp úlgergen. Ómiri osyndaı qıyn bolǵan eken. Ákem — Halıda Mamanovanyń inisiniń balasy. Ony Aqtóbege ákelip, tárbıeledi. Tek ákem tentek bolǵan. Birdeńe búldirse ájem ony «isiń týraly oılan» dep páterden shyǵaryp jiberedi eken. Osyndaı úzik syrlardy ǵana bilemin. Ájem týraly qazir kóp aıtylady. Demek ákemniń eńbegi esh ketpedi. Tipti Halıda Mamanova týraly kitap ta bar, — dedi nemeresi Madına.
Halıda Mamanova ultjandy adam — aspıranty
Aqtóbedegi medıtsınalyq ınstıtýtta jumys istegen Halıda Mamanovany prokýrorlar jıi shaqyryp alatyn.
Bul — Halıda Mamanovanyń jetekshiligimen kandıdattyq dıssertatsııa jazǵan medıtsına ǵylymdarynyń kandıdaty, dotsent Tileýhan Begalınniń sózi.
— Qazaq áıelderiniń arasynda ǵylymǵa berilip, doktorlyq qorǵaǵan alǵashqy ǵalymdardyń biri dep aıtar edim. Alǵashqyda medıtsınalyq ınstıýtta jalǵyz qazaq áıeli bolǵan eken. Bul kóp nárseni ańǵartady. Qazir taıaq tastasań, professorǵa tıedi. Ol kezde bári Máskeý arqyly sheshildi ári dıssertatsııany qorǵaǵan kezde aty-jóni atalmaıtyn, komıssııaǵa solaı túsetin. Apaıdyń adamgershiligi óte joǵary bolǵan. Ultjandy jan. Óz kafedrasynda aýyldan shyqqan qazaqtyń balalaryn jumysqa aldy. Ol kezde bul ultshyldyq dep esepteldi. Shyn máninde apaı ultjandy. Qazaqsha sóıledi. Men 1970 jyldary keldim. Sol kezde qazaqsha sóıleıtin bárine. Bizderge túrli tamaq, bálish, chak-chak pisirip ákeletin. Qoly ashyq jan sondaı. Kıimdi de ózi tikti, ózi dızaıner. Ómiriniń sońǵy jyldaryna deıin prokýratýra jıi shaqyryp turdy. Kelgen kezde ashýlanyp otyratyn. Biraq syryn kóp aıtpady. Keıde soǵys jyldary jaıly áńgimeleıtin. «Bes ushaq ushsa, sonyń bireýi ǵana oralatyn» dep eske alady. Ákesiniń qýǵynǵa ushyraǵan jyldaryn, óz qıyndyqtaryn da aıtty tam-tumdap. Ǵylymı eńbekterin qorǵaýda kedergiler boldy. Doktorlyǵyn Máskeýde qorǵamady, — deıdi Tileýhan Begalın.
Halıda Mamanova Tileýhan Begalınniń dıssertatsııa jetekshisi boldy. Alǵashqy eki taqyryp qol bolmaı, úshinshisi kóńilge qondy.
Arada úsh jyl ótkende ǵylymı eńbek jazyldy, tek qorǵaıtyn kez kelgende jetekshisi kenetten kóz jumdy. Ózgeler talasqanda Tileýhan Begalın bas tartyp, óz jetekshisine adal bolýdy oılady.
Sóıtip jan-jaqqa hat jazyp, suranys joldady. Jetekshisi Halıda Mamanovanyń aty-jónin qorshap, dıssertatsııasyn qorǵady.
— Óz aspırantyna bar jaǵdaıyn jasady. Tek men ǵana boldym. Apaıǵa eshkimdi bermedi dese de bolady. Shetelge de shyǵartpady. Tek sol Bolgarııaǵa barǵan edi, — deıdi Tileýhan Begalın.
Halıda Mamanova 1977 jyly tamyz aıynda kóz jumdy. Ol Aqtóbedegi Sút zaýyty aýdanynda ornalasqan zıratta jerlengen. Zırattaǵy qulpytasta fotosy bar.
Aqtóbede Halıda Mamanova atyndaǵy kóshe bar, turǵan úıine eskertkish taqta da ornatyldy.
Bıyl Keńes Odaǵynyń batyry Álııa Moldaǵulovanyń týǵanyna 100 jyl tolady.
Kazinform tilshisi Aqtóbeniń Bulaq aýylynda týyp, Reseıdiń Novosokolnıkı aýdanynda erlikpen qaza tapqan batyrdyń mýzeıindegi qundy jádigermen tanysty.
Aıta keteıik, Soǵys jyldary Aqtóbege kóshirilgen zaýyttar áli jumys istep tur. Olardyń arasynda Aqtóbe ferroqorytpa zaýyty, Aqtóbe rentgen zaýyty bar. Bul zaýyttar soǵys jyldary maıdan dalasyna oq-dári, jarylǵysh zattar shyǵardy.